Erliebea eta eragile geologikoak

Sarrera

• Izaki bizidunek, ibaiek, lurpeko urek, glaziarrek, haizeek eta itsasoko urak erliebea modelatzen dute, hainbat paisaia sortuz.

Erliebea

• Lurrazalean dauden formak dira, etengabe eraldatzen ari direnak prozesu geologikoen eraginez.
• Prozesu geologikoak endogenoak (lur barnekoak) edo exogenoak (kanpokoak) izan daitezke.

Lurraren Barne-Dinamika

• Plaka litosferikoen mugimenduak hainbat fenomeno geologiko sortzen ditu, hala nola, bulkanismoa eta lurrikarak.

Kanpo Eragile Geologikoak

• Lurraren barne-dinamikak sortutako erliebea modelatzen dute, lurrazala etengabe aldatuz.
• Kanpo eragile geologiko nagusiak ura, haizea, tenperatura-aldaketak, atmosferako gasak eta izaki bizidunak dira.

URA

• Erliebearen forma ugari sortzen ditu.
• Ur likidoak mineralak disolbatzen eta arrokak deskonposatzen ditu.
• Ur lurrunak arrokak hidratatu eta deshidratatu egiten ditu, apurtuz.
• Izotzak arrokak hausten ditu ur likidoa arroken arrakaletatik sartu eta izoztean hedatzen delako; prozesu horri gelifrakzioa deitzen zaio.

Haizea

• Arroka zatiak herrestatu eta garraiatzen ditu.
• Lixa-lanak egiten ditu partikulei esker, arrokak higatuz; prozesu horri abrasioa deitzen zaio.

Tenperatura Aldaketak

• Arrokak zatitzen ditu dilatatzearen eta uzkurtzearen bidez, eragin handia duelarik basamortuetan eta mendi garaietan.

Atmosferako Gasak

• Arroken mineralekin erreakzionatu eta haien osaera kimikoa aldatzen dute.

Izaki Bizidunak

• Mekanikoki hauts ditzakete arrokak, adibidez, landareen sustraiek eta likenek.

Modelatuan Eragiten Duten Faktoreak

• Eskualdeko klima eragile exogeno bat edo beste bat nagusitzea eragiten du: tenperatura, hezetasuna, lehortasuna.
• Harri baten erresistentzia klimaren araberakoa da.
• Arroka motak osaeraren araberakoak dira.
• Buztinak iragazgaitzak dira, gainazaleko jariatzea eragiten dute eta klima epeletan paisaia leunak sortzen dituzte.
• Granitoak gogorrak dira baina arrakalak dituzte; ura sartzen da eta arroka hausten dute.

Kanpo Prozesu Geologikoak

• Lau prozesu erabiltzen dira lurrazaleko erliebea modelatzeko kanpo eragile geologikoen jarduerek: meteorizazioa, higadura, garraioa eta sedimentazioa.

Meteorizazioa

• Lurrazaleko arrokak aldatu eta apurtzen dituzten prozesuen multzoa da.
• Higidurarik ez dago.
• Bi meteorizazio mota daude: mekanikoa eta kimikoa.
• Meteorizazio mekanikoan esfortzu batek eragiten du arroken apurketa (gelifrakzioa, abrasioa, landareen sustraiak).
• Meteorizazio kimikoan erreakzio kimikoek arroken osaera aldatzen dute (uraren edo izaki bizidunen eraginez).

Higadura

• Arrokak higatzeko prozesua da; meteorizazioak sortzen dituen materialak herrestatuz sortzen da (haizeak edo urak).

Garraioa

• Higatutako materialak toki batetik bestera eramatea da; tamaina eta itxura aldatzen dira.

Sedimentazioa

• Higatutako eta garraiatutako materialak metatzea eta pilatzea da.
• Eragileak indarra galtzean gertatzen da.
• Material horiek sedimentuak dira, geruzetan eta tamainaren arabera metatzen direnak.
• Sedimentuak jalkitze arroetan pilatzen dira batez ere, lurrazalaren azpitik dauden eremuetan.
• Arroka sedimentarioak sortzen dira miloika urtez pilatu ondoren.

Ur Likidoen Modelatua

• Ur basatiak lurrazaletik ibilgurik gabe dabiltzan urak dira, abiadura handiagoa dutenez higatzeko ahalmen handiagoa dute.
• Ildoak arroka disolbagarrien gainean sortzen diren arrail txikiak dira.
• Karkabak landarerik ez dagoen eremuetan sortzen diren oso sakonak diren ildoak dira.
• Maitagarrien tximiniak kono-itxurako egiturak dira, arroka gogorrak eta bigunak txandakatzen direnean agertzen direnak.

Uharrak

• Ibilbide laburreko eta emari irregularreko ur-ibilguak dira, mendi garaietan edo malda handiko eremuetan daudenak.
• Hartze-arroa goiko atala da non higadura handia den malda dela eta.
• Isurbidea tarteko atala da, ibilgu sakona eta horma malkartsuak dituena.
• Deiekzio-konoa beheko atala da, abaniko itxura duena; bertan materialak sedimentatzen dira gehienbat.

Ibaiak

• Ibilbide luzeko eta emari erregularreko ur ibilguak dira, erliebeko garaienetik behekoenera doazenak. Goiko ibilgua Malda eta abiadura handiak direnez, higadura da nagusi. Haranak V-itxurakoak dira. Zintzurrak eta arroilak arroka gogorrek zeharkatzen badituzte sortzen dira; ibaiak ibilgu estu eta sakon bat zulatzen du horma bertikalekin. Ur-jauziak :denborarekin lurzorua higatu eta aldea leuntzen da ur-lasterrak sortuz. Erdiko ibilgua Higatzeko ahalmen txikiagoa direnez garraioa eta sedimentazio dira nagusi. Haran zabalak edo ibarrak: ibilgua zabaldu eta lautu egiten da eta sedimentuak hondoan pilatu. Meandroak: Kurba handiak sortzen direnean. Ibai-Ibilguen alboetan uholde-lautadak daude. Beheko ibilgua Ibaiaren amaierako zatia da, desnibel eskasarekin, sedimentazioa nagusi delarik. Deltek sedimentuak itsasoan aurrera egiten dutenean lur berriak sortuz dira. Estuarioak: Indar handiko olatuak itsasora garraiatzen ditu sedimentuak.

Lurpeko Urak

• Arroka iragazkorretatik iragaziz eratzen dira eta arroka iragazgarrietatik zehar doaz akuiferoak eratuz.
• Modelatu karstikoa lurpeko urek kareharrizko eremuetan kimikoa eta mekanikoa dutelako ondorioz sortzen da; urak kareharri eremuak disolbatzen ditu eta paisaia bereziak eratzen dira.
• Formak exokarstikoak (lurrazalean, lapiazak eta dolinak) eta endokarstikoak (lurpean, kobazuloak eta galeriak) izan daitezke.

Itsasoko Modelatua

• Itsasoak lan geologikoa egiten du itsasertzean olatuen eta mareen bitartez. Itsas higadura Labarren atzeratzea: Olatuen talkek labarren oina zulatzen dute eta gaineko zatia erortzen da- Abrasio plataforma sortuz Uhaitzak eta Lurmuturrak: Itsasoan sartzen diren lurrazal zatiak dira; uhartetxoak eta arkuak sortu daitzeke. Golkoak lehorrean sartzen diren itsasguneak dira.

• Itsas Garraioa:

• Olatuek eta korronteek itsas kantitate asko lekualdatzen dute. Itsas sedimentazioa Hondartzak kostaldeko sedimentu metaketak dira. Albuferak kostatik bereiztutako sakonera gutxiko aintzirak dira. Tonboloak uhartetxo bat lotzen duen sedimentu multzoa da. Barrak kostaldetik bereiztuta dagoen sedimentu multzoa da.

Glaziarren Modelatua

• Glaziarrak izotz masa handiak dira, eremu baxuagoetara mugitzen direnak; horrek erliebea eraldatzen du; mendiko eta kasko-polarreko glaziarrak daude.
• Izotz-masen mugimenduek abrasioa eragiten dute arroka zatiak herrestatuz. Hiru zati bereizten dira goi mendietako glaziarretan: Zirkua : Goiko atala da; elurra pilatu eta izotz bihurtzen da. Mihia: Glaziarra mugitzen den gunea da. Aurrealdea. Izotza urtu egiten da eta morrena izeneko egiturak sortuko dira. Glaziarrek utzitako lakuei Iboiak deritzo.

Haizearen Modelatua

• Energia zinetikoari esker, haize eragile geologiko garrantzitsua da eta materialak higatu, garraiatu eta sedimentatu egiten ditu. Haizearen higadura Deflazioa. Haizeak higakin txikiak eramatea. Arroka zati handiagoek reg deritzen basamortuak eratzen dituzte. Korrasioa ; Haizeak garraiatzen dituen partikulek arrokak higatzea. Albeoloak arroka korrasioaren adibide dira. Sedimentazio eolikoa Rippleak Urrin itxurako arrastoak dira Metroetako eskala dutenak Dunak; Hondarrezko muinoak dira

Izaki Bizidunen Ekintza Geologikoa

• Landareetako sustraiek harrietako arrailak zabaltzen dituzte, eta meteorizazio mekanikoa eragiten dute
• Liken eta goroldioek sortzen dituzten substantziek konposizio kimiko aldatu eta haien suntsiketa bizkortzen dute
• Satorrek lurzoruko materialak nahasten dituzte, eta lurzoruaren porositate eta iragazkortasuna handitzen dute.
• Koralek kaltzio karbonatozko erliebe-unitateak sortzen dituzte.
• Itsas hegaztien zirinak, fosforoan aberatsak eta nahiko azidoak arrokak higatzen dituzte
• Itsas animalien maskor eta eskeleto pilatzean sortzen diren kareharriak erliebe formak eratzen dituzte.

Gizakiaren Ekintza Geologikoa

• Gizakiak zeharo aldatzen du paisaia.
• Erliebearen aldaketak sortzen ditu (Meategiak e.a)
• Ibai ibilguetan jarduerak egiten ditu uholdeak sahiesteko
• Itsaso ertzeko eraldatzen ditu