Erkən Orta Əsrlərdə Azərbaycan

Mövzu II: Erkən Orta Əsrlərdə Azərbaycan və Azərbaycan Xalqının Təşəkkülü

• Mövzu Azərbaycanın erkən orta əsrlərini və xalqının formalaşmasını əhatə edir.
• Plan, III-V əsrlərdə məhsuldar qüvvələrin inkişafını, Sasani işğalını, Mehranilər sülaləsini və Azərbaycan xalqının təşəkkülünü əhatə edir.

Məhsuldar Qüvvələrin İnkişafı və Feodal Münasibətləri

• III əsrdə Azərbaycan yeni sosial-iqtisadi inkişaf mərhələsinə qədəm qoydu.
• Albaniya və Atropatenada torpağa bağlı feodal münasibətlər ölkənin əsas sərvəti oldu.
• Hakim təbəqə, torpaq sahibi və mülkiyyətçisi cəmiyyətin əsas gücü idi, dövlət və siyasəti idarə edirdi.
• Cəmiyyətin ideologiyası, dini və mədəniyyəti bu təbəqənin rifahına xidmət edirdi.
• Hökmdar ən böyük torpaq sahibi sayılırdı, kəndlilər və sənətkarlar isə maddi nemətlərin yaradıcısı idi.

Alban Arşakilər Sülaləsi və Dövlət Torpaq Sahibliyi

• Azərbaycanın Araz çayından şimalındakı Albaniya Aran nəslindən olan yerli hökmdarlar tərəfindən idarə olunurdu.
• I əsrin ortalarında Alban Arşakilər sülaləsi quruldu və 510-cu ilə qədər davam etdi.
• Arşaki hökmdarları geniş torpaq sahələrinə sahib idilər.
• III-V əsrlərdə Albaniyada dövlət torpaq sahibliyi üstünlük təşkil edirdi.
• Dövlət etibarlı sosial dayaq yaratmaq üçün hakim təbəqəyə və xidmətçilərə torpaq sahələri verirdi.

Xüsusi Torpaq Sahibliyi və Hakim Zümrənin Bölünməsi

• Xüsusi torpaq sahibliyinin önəmi artdı.
• IV-V əsrlərdə torpaq sahələrinin vassallara paylanması dövlət torpaq fondunu azaltdı və torpağın böyük hissəsi feodal ailələrinin əlində cəmləşdi.
• Hakim zümrə feodallaşmanın dərinləşməsi ilə bir neçə kateqoriyaya bölündü və ən böyükləri ayrı-ayrı vilayətlərə rəhbərlik edirdi.
• IV-VII əsrlərdə nahararlıqlar - inzibati vahidlər meydana gəldi.
• Hər inzibati vahidin başçısı getdikcə torpaq üzərində mülkiyyət hüququ olan həqiqi feodala (knyaza) çevrildi.
• VI əsrdə bu feodallar işxan adlanırdı.

Alban Hökmdarı və İerarxiya Sistemi

• Albaniya hökmdarı qanunvericilik və ali məhkəmə hüququna sahib idi.
• O, kilsə məclislərini çağırır, ölkənin hərbi qüvvələrinin baş komandanı idi.
• Feodalizm cəmiyyətində ierarxiya sistemi var idi, feodal patronimiyaları güclərinə görə "Dərəcələr haqqında cədvəl"də qeyd olunurdu.
• İlk on yeri tutan zadəganlar böyük, qalanları isə kiçik patronimiyalar hesab olunurdu. Əyanların düzülüş qaydası feodal nərdivanı adlanırdı. İqtisadi güc, siyasi nüfuz və qoşun sayı ierarxiyanı müəyyən edirdi.

Azatlar və Torpaq Mülkiyyəti Forması

• Albaniyadakı azatlar alban və Sasani hökmdarlarının vassalları idilər və hərbi qüvvə çıxarmalı, sarayda xidmət etməli, inzibati vəzifələri yerinə yetirməli idilər.
• Zadəganlar və din xadimləri səs vergisi ödəməkdən azad idilər.
• Albaniyada torpaq mülkiyyətinin dövlət və xüsusi formaları formalaşdı, III-VI əsrlərdə dövlət mülkiyyəti üstünlük təşkil edirdi.
• Elit torpaq mülkiyyətinin iki forması var idi: şərtsiz irsi mülkiyyət hesab edilən dastakert və şərti torpaq mülkiyyəti verilən xostak

Dastakert və Xostak

• Dastakert (Pəhləvi dilində "mülk" deməkdir) icma torpaq sahibliyinin parçalanması və dövlət tərəfindən torpaqların malikanə hüququ ilə hakim təbəqənin nümayəndələrinə verilməsi nəticəsində yaranıb.
• Xostak dövlət tərəfindən torpağın vassal xidməti göstərən hakim təbəqənin nümayəndələrinə müvəqqəti olaraq bağışlanması nəticəsində yaranıb.
• Şərti Xostak torpaqlarının qeyd-şərtsiz Dastakertə çevrildiyi hallar da var idi.
• Böyük torpaq sahiblərinə patriklər, kiçik və orta torpaq sahiblərinə azatlar deyilirdi. Böyük xadimlərə dastakert, hərbi əyanlara, məmurlara və din xadimlərinə isə xostak verilməsi nəzərdə tutulurdu.

Təhkimçilik Hüququ və Feodal Kəndlisi

• Avropada təhkimçilik hüququ hökm sürdüyü halda, feodallarda kəndlilər biyar işləri görməyə (ödənişsiz mükəlləfiyyət) məcbur idilər və qaçmamaları üçün torpağa təhkim edilirdilər.
• Şərq ölkələrində, o cümlədən Azərbaycanda mülkədarlar şəxsi təsərrüfat yaratmırdılar və ya bu təsərrüfatlar kiçik olduğundan kəndlilər biyara cəlb edilmirdilər və torpağa təhkim edilmirdilər.
• Torpaq sahibləri kəndlilərdən məhsul və ya pul şəklində vergi almaqla kifayətlənirdilər.
• Feodal kəndlisi tam hüquqsuz, Avropadan fərqli olaraq yalnız əmlak sayılırdı.

Kəndlilərin Sosial Təbəqəsi

• Albaniyada kəndlilər şinakan adlanırdı, onlar dünyəvi və dini feodallara çoxsaylı natural vergilər ödəyirdilər.
• Moisey Kalankatlının məlumatlarına görə, Albaniyada kəndlilər üç qrupa bölünürdü: kifayət qədər mülkiyyətə sahib olanlar, yoxsullar və torpaqsızlar.
• 488-ci il Aluen Kilsə Məclisinin qanunları ilə dünyəvi və dini feodallara aid kəndlilərin vergiləri qanunla tənzimlənirdi.

Vergilərdən Azadolmalar

• Aluen Məclisinin qərarlarına əsasən, kəndlilər keşişə vergi verməli idilər
• Varlılar 4 cərib buğda və 6 cərib arpa, kasıblar isə yarı miqdarda verəcəkdilər.
• Mülkiyyəti olmayanlar vergi verməkdən azad idilər.
• Dünyəvi feodalların kəndliləri də eyni vergiləri verirdilər.
• İcma kəndliləri gezit adlanan can vergisini, həmçinin məhsulun 1/5 hissəsi olan icarəni ödəyirdilər. Sənətkarlar və tacirlər gömrük rüsumu ödəyirdilər.
• Bütün xristian albanlar kilsə xeyriyyəsinə on bir vergi ödədilər.

Atropatenadakı Feodal Münasibətləri və Vergilər

• Sasani İmperiyasının əyalətlərindən olan Atropatenada feodal münasibətləri III əsrdə formalaşmağa başladı.
• Sasani qanunları mülkiyyət hüquqlarını və idarəetməni qoruyurdu.
• Torpaq sahibləri merkeze tabe olmalı, dovlet xazinesine vergi toplamalı və hərbi öhdəlikləri yerinə yetirməlidirlər.
• Yerli və ya mərkəzi hakimiyyətə tabe idilər, vergi toplamaq və hərbi xidmət göstərmək üçün cavabdeh idilər.
• Sasani cəmiyyətində aşağıdakı dörd sosial təbəqə var idi: ruhanilər, döyüşçülər, mirzələr, vergiyə cəlb edilənlər.
• Hakim təbəqə, zadəganlar və azad insanlardan ibarət idi.
• Atropatenada əhalinin əksəriyyətini təşkil edən kəndlilər vergi ödəyiciləri sayılırdılar və torpaq və baş vergiləri ödəyirdilər.

Vergi İslahatı və Nəticələri

• VI əsrdə Atropatenada torpaq münasibətləri yaxşılaşdı, əyanlar icma torpaqlarını ələ keçirərək kəndlilərin vəziyyətini pisləşdirdilər.
• Zadəganlar torpaq mükafatı aldılar və dini torpaqlar genişləndi.
• Sasani şahı I Qubadın dövründə başlayan vergi islahatı I Xosrov tərəfindən başa çatdırıldı (531-579).
• Məqsəd köhnə vergi sistemini yenisi ilə əvəz etmək idi.
• Bütün imperiyada torpaq hesablamaları aparıldı, əhali sayıldı və vergilər təyin edildi.
• Məhsul vergilər ağacların sayına, torpağın məhsuldarlığına və əhaliyə əsaslanırdı.

Can vergisi və vergilərdən azadolmalar

• Buğda, arpa, düyü əkinlərindən alınan əkin vergisi məhsulla ödənilməli idi. Torpaq sahəsinin ölçüsündən asılı olmayaraq pul ilə sabit vergi kəndlilərin yükünü artırdı.
• Hər kəs imkanına görə 4-12 dirhəm can vergisi ödəməli idi.
• Ali təbəqədən olan zadəganlar, ruhanilər, rəsmilər və yazıçılar bu vergini ödəməkdən azad idilər.
• Əsgərlər müharibə zamanı ərzaq və heyvan təmin etməlidirlər.
• Xosrov taxıl yığımını nizama saldı, lakin sui-istifadələrin qarşısını ala bilmədi.

Vergi islahatının tətbiqi

• Atropatenada 20 yaşdan 50 yaşa qədər olan bütün kişilər can və torpaq vergisi ödəyirdilər.
• Əlavə vergilər şəhər divarlarının tikilməsi, suvarma kanallarının təmiri üçün yığılırdı.
• Albaniyanın təsərrüfat sistemi III-VII əsrlərdə əkin sahələri, heyvandarlıq və sənayeni əhatə edirdi. Kür çayının hər iki sahilində, Mil və Muğan düzlərində sakinlərin əksəriyyəti buğda, pambıq və üzüm becərən fermerlər idi.
• Sahələri şumlamaq üçün alətlərdən, dəmir pulluqlardan və oraklardan istifadə olunurdu.

Kənd Təsərrüfatı və Heyvandarlıq

• Alban tarixçisi Moisey Kalankatlı uyğun iqlimə görə keyfiyyətli pambıq növlərinin yetişdirilməsi barədə yazdığı.
• Ərəb mənbələrində Dərbənddən Tiflisə qədər olan Aran bölgələrində boya maddəsi olan marena (qırmızı boya) yetişdirilirdi.
• İstehsal edilən çoxlu üzüm şərab istehsalı üçün şərait yaratdı.
• Albaniya yüksək səviyyəli heyvandarlıq təsərrüfatına malik böyük və kiçik mal-qaraya, dəvələrə və atlara malik idi.

Sənətkarlıq və İqtisadiyyat

• Sənayedə sənətkarlıq toxuculuq və xammal ehtiyatları ilə çiçəkləndi.
• İpək, yun və kətan parçaların istehsalı yüksəksürətlə artırdı. Mingəçevirdə arxeoloji qazıntılar zamanı toxucu dəzgahlar tapılıb.
• Metallurgiya yüksək dərəcədə inkişaf etmiş, Şirvan, Qarabağ və Zaqatala başlıca olaraq metalların istehsalında əsas mərkəzi olmuşdur.
• Dəmirçilik böyük bir sənət idi və ağac emalı, daşyonma, dəri və şüşə də inkişaf etmişdi.

Şəhər Həyatı və İqtisadi Əhəmiyyəti

• Qəbələ, Naxçıvan və Dərbənd kimi köhnə şəhərlər böyüdü, Bərdə və Beyləqan kimi yeni şəhərlər yarandı və şəhər həyatı daha da inkişaf etdi.
• Şəhər elitası dövlət idarəçiliyi tərəfindən təmin edilmişdir.
• Şəhərlər beynəlxalq ticarət yollarında yerləşdiyinə və bölgədaxili mərkəzlərə görə üç növə bölünürdü.
• Bərdə, Dərbənd və Qəbələ kimi şəhərlər böyük inzibati şəhərləri idilər, Şəki və Naxçıvan bölgənin şəhərləri idilər və Torpaqqala bir növ inzibati mərkəzi idi.

Bölgə və Hakimiyyət

• Bərdə Yaxın Şərqin əsas ticarət habı idi və Atropatena, Gürcüstan və Sibir yolu ilə bağlandı.
• Alban bölgələri şimalda Qafqaz dağlarından cənubda Araz çayına, qərbdə İberiyadan şərqdə isə Xəzər dənizinə qədər keçirdi.
• Şimal bölgələrində Çola, Kambisena və Lpina var idi. Tərtər dağlardan başlayaraq Xəzərə doğru uzanan Çola bölgəsində Dərbənd və Çola kimi əsas şəhərlər var idi.

Siyasi Tarix və Hakimiyyət

• Albaniya siyasətinin tarixinə üç dövr daxildir: Arshaki sülaləsi, Sasani bölgəsi və Mehran sülaləsi.
• Alban tarihleri mənbəsinə görə Arshaki 10 hökmdarı təsvir edir.
• I əsrdə Cesur Vachagan bütün ölkənin vəhidi olmuşdur. Sasani İmperiyası qonşu ölkələr üçün təhlükə idi və 262 Albaniya hakimiyyətə keçdi.
• Alban çarları bəzən Sasani İmperiyasından asılı olsalar da, çox asılı və öz siyasətlərini yürütməyə çalışırdılar.

Urnayr Dönəmi

• Hökmdar Urnayr dövründə bütpərəstlərə zidd idi, xristianlığa inanırdı və ölkədə çoxlu torpaq tikdirdi.
• Xristianlıq I əsrdən gəlsə də, Kisdə tikilən ən erkən qədim xristianların ilk məbədi burada idi.
• Hökmdar Shapurnun köməyi ilə Urnayr Sasanilerlə birləşərək Romaya zidd olmuşdur.
• 359-cu ildə Arshak, Nakhchivan və Caspian’a aid olan Amid döyüşlərdə qazanılsa da, 371-ci il Dzirav döyüşündə düşmənlər azərbaycanlı torpaqlarını aldılar.

Dəyişikliklər və Sasani Səylərİ

• Alban Əlifbaları yenidən işlənmiş və məktəblər artırıldı. 444-cü ildə atası Yesuaqenin yerinə keçən Vaçenin dövründə Parsa şəhəri əhəmiyyət qazandı.
• Albaniyanın mühüm siyasi yerləri Sasanilər əsas xəttə çevrilərək hunların, Xəzər dövlətinin yaxalayarına çevrildi. Sasanilər qəbilələrin hesabına etnik gərginlik yaratdılar.
• Sasani Albaniyasına zidd olan xristian, iber və qafqaz qüvvələri də mədəni və dini fəaliyyətləri yürüdürdülər.
• Sasani 450 -ci ildə iberiya, alban hökmdarlarını zorla yəhudi dininə çevirdi.

Alban Üsyanları və Vahşe’nin DəyişikliYi

• Geri dininə qayıdan Vaçheyin ardından albanlar Sasani hakimiyyətinə baş qaldırdı və Sasanilərlə uzun illər müharibə apardılar.
• 481-484-cü illərdə albanlar, iberalılar və dağlılar qələbə qazandılar və dini azadlığa nail oldular, vergi öhdəlikləri azaldıldı.
• Mazdaki təlimlərinə görə, sərvətlərin bölüşdürülməsinə imkan yaradıldı. Bu təlimlərlə zadəganlar və bəzi əyanlar qəbul edilmişdir.

Qabad və dini idarələr

• Qapad yuxarı zadəganları aradan çıxarmaq üçün Mazdak üsyanından istifadə edərək hiylələr qurdu.
• Üsyanlar çox böyük miqyaslarına çatınca Qapad səhvlərini düzəldərək bu üsyanları sarsıdı.
• Alban tarixinin yeni dövrü Vaçe’nin taxta çıxması ilə başladı. Vaçe ədalətli və yaxşı olması ilə tanınırdı və Vaçe Sasaniləri təhdid etməyənlərə sülh aparıdı.
• Vaçe kilsələrini bərpa edərək dini yeniliklərə öncülük etmiş, Sasanilər onu tənqid etmişdir.
• Vaçenin başçılıq etdiyi Alban kilsəsi din ilə bağlı qərarlar qərarlaşdırmaq üçün 488-cü ildə Alun Kilsə Məclisini yığdı. Daha sonra Sasanilər tərəfindən hakimiyyət ləğv edildi.

Alban Mərzbanların Dönəmi

• 510-cu ildən 629-cu ilə qədər Sasani öz məmurları ilə Albaniyanı idarə etməyə başladı və Albaniya çoxsaylı Sasani - Bizans muharibələrinə səhnə olmaq zorunda qaldı.
• İmperator Xosrovun rəhbərlik etdiyi müharibə Bizansda zəfərlə sonlandı.
• Xalqının dini birliyi Bizansa sığındıqdan sonra, Xəzər ordusunun Albaniya sərvətlərini yağmalama sədəfi də vardı.
• VI və VII əsrlərdə qüvvətlənən Mehranlar qvardiyadi və Sasani İmperiyası ilə yaxşı münasibətlər qurdu və Ərşaki nəsillərindən olan zadəganları ortadan səfərbər etdilər.
• Xaqanın ölümü ilə Xəzərlər zəifləyərək Albaniyanın azadlığına imkan yaratdılar.

Cavanşir’in Hökmdarlığı

• Cəsur Cavanşir 630 -cu ildə Albaniya taxta keçdi. Sasanilər döyüşdə ərəblərə kömək üçün göndərdi.
• 7 il sonunda Cavanşirin qəhrəmanlıqları Vətənə geri döndü və Albaniyanı idarə etməyə başladı. Kilsə tarixçisi Moisey Katankatuacanskiy’ə görə Cavanşrin hökmdarlığı zəfərlə başa çatdı.
• Binalar tikərək paytaxt Bərdəni bərpa etdi. Elm və sənətinə zəhmət göstərərək hökmdarlığı daha da qüvvətləndirdi.

Cavanşir və Xarici Siyasətləri

• Cavanşirin xarici siyasətdəki ən böyük məqsədi Albaniyanı təhlükələrdən qorumaqdan ibarət idi...
• Bizanslılar ilə ittifaqlar qurdu və Arap hücumunun qarşısını alaraq aralarına sülh girdi.
• Xəzərxan ilə evlənərək bəzi diplomatik münasibətlərlə işləri yoluna qoydu. Bəzi tarixçilər Cavanşiri şübhələrlə qarşılasalar da, o Albaniyanın təhlükəsizliyinə qatqı vermişdi.
• Sonra Bizans zəifləyərək Xəlifə ilə münasibətlər qurdu və Xəlifə onun hakimliyini qəbul etdi.

Cavanşir Şəhadəti və Əmirliyin Başlanması

• Cavanşirin öldürülməsinin motivləri isə aydın qalmağa davam edir. Qardaşı yerinə geçən isə siyasi vəziyyəti sabit saxlamaq üçün hökmdar oldu.
• Ərəblərə tabe olur, lakin Uti və Albaniya əmirəliyi olaraq onu görüb tanıyırdılar. Cavanşirin siyasəti Xəzərlərlə diplomatiyadan keçirdi və nəticədə onlara sülh elan etdi.
• VII əsrin sonlarında Bizans və ərəb hökmdarları arasında qüvvətli ziddiyətlər vardı. Vardasın gedişindən sonra Bizans zəiflədi və kilsələr də Bizansa keçərək ərəbləri boykot etdi.

Albaniya Bölgəsində Dini Dəyişiklik

• Daha sonra Albano - katolik kilsələləri Bizansı yönəlik siyasət yürüdərək xristianlığın daha da yayılmasına kömək etdi.
• Bundan sonra Va- raz Trdat ərəb tərəfdarı olaraq idarəyə keçdi və Albano ərəblərin hakimiyyətinə keçirildi. Mədəni sahədə bölgənin ən böyük memarlarının əsərləri erkən dövrdən qalmağa davam etməkdədir.
• Döyüş qüllələri, şəhərlər və saraylar tikildi və qəsirlər yenidən quruldu.

Mədəniyyətə Dərinləmə

• Albaniyanın mədəni və ruhi bir güc əldə tutması bir dövr idi. Dindən əlavə Alban əlifbası və yazıları da vardı.
• Alban yazıçıları haqqındakı ən son məlumat V əsrdə əlifbanın uti dil qanunlarına uyğun olması ilə bağlıdır. Tanrı kitabı və alban dili kimi tarixi dəyərləri olan bir çox sənədlər tapılmışdır, Alban mədəni dəyərləri əsasən Qriqoriya kilsələrinə məxsus idi.
• İlk albanlar Ay təqvimindən istifadə etmış və IV yüz ildə İskəndərin dövründəki təqvimə də dəyişiklikler daxil edilmişdir.

YESUAQEN dövrü

• V əsrin Alban tarixinin məktəblərlə eyni vaxtda başladığı dövr olmuşdur. Yepuaqe’nin xüsusi qayğısına görə uşaqlar məktəblərə göndərilmiş və kitabların təmin edilməsi qərarlaşdırılmışdir.
• Alban əlifbasının yeni layihələr hazırlanaraq Yunan dilindən Quranlara tərcümələr edilmişdir. Yenidən dirçəliş, III Mömün Vajenin hökmdarlıq dövrü əsasında təyin olundu.
• III Vaçagan inanclılara kömək etmiş, kilsələr ucaltdırmiş və məktəblər açdırmışdır
• V yüz ildə alban əlifbası ilə yazılmış, lakin bugünümüzə çatmayan dini sənədlər vardır.

Alban adətləri

• Albanların adət və ənənələri bir tarix yazmaq ilə yanaşıkilsələrin qaydalarını tənzimləyicidir. 1948-ci ildə köhnə alban yazıları tapılmışdır.
• Alban məktəblərində Tövratdan keçirilirdi, antik dərslərdən tapıntıları və xəbərləri belə öyrəndilirdi. Antik müəlliflərinin bu bölgəyə gələn sənətlərinin şöhrəti məlumdur.

Müdafiə strukturları

• Şimal yolundakı səddi də daxil olmaqla çoxsaylı məhəccərlər tikilmişdir. Gilgilçay divarı da bilinən Şivan keçdi Bəşmərmaq dağına 23 kilometr məsafədə uzanırdı və Dərbənd divarıda möhkəm bir qalası olan ən önəmli divar idi. Alban xarabalıqlarına Qəbələ və Yuxarı Qarabağda da rast gəlmək mümkündür.
• Azərbaycan Sasanilər İmperiyasında olduğundan bu böyük irəliləyişlərə şərait yaratmışdir, Azərbaycan türkləri və digər etnikli xalqlar bir vəhdət içində böyümüşdur.