Дәстүрлі қазақ қоғамының тұрмысы

Дәстүрлі Қазақ Қоғамының Тұрмыстық Заттары мен Кәсіптері

• Дәстүрлі қазақ қоғамында тұрмыстық заттардың, киім-кешек, аяқкиім, әшекей бұйымдардың көбісін халық өз қолымен жасаған.
• Мал шаруашылығы көшпелі халықты қажетті жабдықтармен толық қамтамасыз етті.

Мал шаруашылығы және үй кәсібі

• Далалықтар үшін малдың орны ерекше болған, ол көлік, азық, үй әбзелдері, киім және аяқкиім ретінде пайдаланылды.
• Ш.Уәлихановтың айтуынша, көшпелі адам малмен ішіп-жеп, киінеді, сондықтан мал олар үшін тыныштығынан да бағалы.
• Қазақтардың амандасуы "мал-жан аман ба?" деген сөзден басталады.
• Мал шаруашылығы өнімдері күнделікті өмірде кеңінен қолданылған.
  • Мал терісінен киім-кешек, аяқкиім және түрлі ыдыстар жасалған.
  • Сүйек пен ағаштан күнделікті тұрмысқа қажетті заттар жасалған.
  • Жүннен киіз жасалып, одан киім, аяқкиім, кілем және басқа тұрмыстық заттар әзірленген.
  • Жылқының жалынан арқан, малдың мүйізінен тарақтар жасалған.
• Мал өнімдерін өңдеу жеке отбасылық сипатта жүргізілді.
• Қазақтар күнделікті қажеттіліктің бәрін өздері даярлаған, қалдықсыз өнім өндіру олардың экологиялық және эстетикалық мәдениетін көрсетеді.
• Далалықтар үшін мал өнімінің бір бөлігін тастау ауыр күнә саналған, сондықтан артық дүние болмаған.
• Барлық мал өнімдері, тіпті қалдықтары да ішкі қолданыс пен өндіріске пайдаланылған.

Ағаш бұйымдар

• Ағаштан жасалған бұйымдар тұрмыста кеңінен қолданылған, себебі ол қолжетімді әрі тасымалдауға жеңіл.
• Материал ретінде қайың, қараағаш, үйеңкі сияқты қатты ағаштар қолданылған.
• Киіз үйдің негізін жасайтын шеберлерді үйші деп атаған.
• Шеберлер музыкалық аспаптар (домбыра, қобыз, сыбызғы) және еңбек құралдары (айыр, тырма, күрек) жасаған.
• Қайыңнан ойылған тегене, тостаған, ожау, астаулар кеңінен пайдаланылған, бұл бұйымдар ою-өрнекпен безендірілген.

Ұсталық және зергерлік өнер

• Темір өңдеумен айналысатын мамандарды ұста деп атаған.
• Ұсталар шаруашылыққа қажетті бұйымдар, қару-жарақ, ат әбзелдерін дайындап, әсемдеген.
• Ершілер ер-тұрман әбзелдерін (тоқым, құйысқан, жүген, өмілдірік, тартпа, айыл, таралғы, қамшы) жасаған.
• Зергерлер білезік, сырға, шолпы, жүзік, алқа, сақина, қаптырма, шашбау жасаған.
• Зергерлер нақыштау, дәнекерлеу, шеку сияқты әдістерді қолданған.
• Күміс жамандықтан сақтайтын таза металл деп есептелінген.

Тері өңдеу

• Тері далалықтар тұрмысында кең таралған материал болған.
• Малдың өңделген терілерінен киім-кешек, ыдыс, белдік, аяқкиім, үй жиһаздары жасалған.
• Теріні өңдеу үшін алдымен еті мен майы сыдырылып, кептірілген, сосын ашыған сүт және ұнмен өңделген.
• Тұзды суға салып, бірнеше күнге қалдырып, қайта кептіріп, шел қабатын тазалаған.
• Механикалық және арнайы өңдеу арқылы теріні жұмсақ, иілгіш, шымыр, су өткізбейтін күйге жеткізген.
• Илеген теріден киім-кешек, тон, ішіктер жасалған.
• Жылқы мен түйе терісінен саба, торсық, кісе, ат әбзелдері жасалған.
• Тері өңдеумен негізінен ерлер айналысқан.

Киіз басу

• Киіз басу – қазақ халқы арасында кең таралған өнер.
• Көшпелілер киіз басу технологиясын жетік меңгерген.
• Киізден сырт киім, байпақ тігіп, үйдің жабуы мен ішкі жиһаздарын жасаған.
• Киіз басумен әйелдер айналысқан.
• Жүнді жуып, тазартып, шиге жайып, ыстық су сеуіп, домалатып, білекпен басып киіз жасаған.
• Дайын киізден туырлық, үзік, түндік, текемет, сырмақ жасалған.

Кілем тоқу

• Кілем тоқу кілемнің тоқылу ерекшелігі мен ою-өрнектеріне қарай түкті және түксіз (тықыр) болып бөлінеді.
• Кілем қарапайым құрылғы - өрмек арқылы тоқылған.
• Ұлттық ою-өрнек салынған қолдан тоқылған кілем сапалы бұйым саналған.
• Қазақ шеберлері кілеммен қатар алаша, сырмақ, қоржын да жасаған.
• Кілем төсеніш ретінде және әсемдік үшін қолданылған.
• Кілемдерді өте қажет кезде ғана сатылымға шығарған.
• Кілем даярлаудың күрделілігіне байланысты асар жасалып, ауылдастар мен туысқандар көмекке шақырылған.
• Асар кілем тоқуға үйрету әдісі болған.

Ұлттық ою-өрнек

• Көшпелілердің негізгі ою түрі қошқардың мүйізіне ұқсатылып «қошқармүйіз» деп аталған.
• Ою-өрнек далалықтарда байлық пен еркіндікті, дербестікті және молшылықты білдірген.
• Ою-өрнек ер-тоқым көрпешесіне, киімге, баскиімге, әшекейге, аяқкиімге, ыдыс-аяққа, кілем, қоржындарға салынған.
• Музыкалық аспаптар, зергерлік бұйымдар, жиһаз, киіз үй жабдықтары, қару-жарақтар, бесік пен сандық, қамшы тұрмыстық заттар өрнектермен безендірілген.
• Ою-өрнектерде жан-жануарлардың (зооморфты), космогониялық, өсімдіктің бейнесі, геометриялық нақыштар кездеседі.
• Кең тараған ою-өрнек түрлері: қошқармүйіз, түйемойын, мүйіз, қосмүйіз, сыңармүйіз.
• Жануарларға байланысты қазмойын, өркеш, өрмекші және өсімдік тектес жапырақ, гүл қауыздары, үшжапырақ өрнек түрлері де қолданылған.
• Көк түс - аспанның, қызыл – от пен күннің, ақ – тазалықтың, қуаныш пен бақыттың, сары – парасаттың, жасыл – көктемнің белгісі саналған.

Қазақтардың қысқы және жазғы тұрғын үйлері

• Жазда қазақтар киіз үйде тұрған, кейде қыста да.
• Қысқы киіз үйді бірнеше қабат киізбен қымтап, іргесін қармен бастырған.
• Оңтүстікте киіз үйде қысы-жазы тұра берген.
• Ф. фон Шварц киіз үйді адамның ойлап тапқан ең ғажайып практикалық өнер табысы деп санаған.
• Киіз үйдің ағаш бөліктерін үйшілер, киізден жасалатын жабдықтарын киіз басатын әйелдер дайындаған.
• Үйдің бау-шуларын құрастыру, тігу мен жығу әйелдердің міндеті болған.
• Төр – ең құрметті орын, онда сыйлы адамдар мен қонақтар отырған.
• Қонақ дініне, ұлтына қарамастан үй иесінің қорғауында болған.
• Қыста тұратын баспананы қыстау деп атаған.
• Қыстау құнарлы жерлерге салынған, жақын жерде рулық зират орналасқан.
• Қыстау маңында егістік және шабындық жерлер болған.
• Қыстауды адам өлімі көбейіп кеткенде немесе мал қырылғанда ғана тастап кеткен.
• Қыстау тастан, ағаштан, шымнан және шикі кесектен салынған.
• Үйдің ішіне қазан асылатын пеш орнатылған.
• Терезенің көздері малдың қарнымен керілген.
• Қысқы баспана екі бөліктен тұрған: кіреберіс және төр үй.
• Төр үйде ағаштан жасалған аласа орын болған.
• Ауқатты қазақтардың үйінде 3-4 бөлме болған.
• Ағаш едендері бар үйлерді орыс ұсталары салған.
• Қазақтар киіз үй мен қысқы тұрғын үйді қамыспен және тезекпен жылытқан.
• Өсіп тұрған ағашты кесуге қатаң тыйым салынған.