Çocuk Hukuku: Tanım ve Kapsam

Çocuk Hukuku Kavramı

• Hukuk kuralları, sosyal düzeni sağlamak için emirler ve yasaklar içerir ve toplumsal düzeni korumayı amaçlar.
• Çocuklarla ilgili haklar, çocukların yetişkinlere göre daha özel durumda olmaları sebebiyle zaman içinde ortaya çıkmıştır.
• Çocuk hakları ve hukuku konuları, hukukçu olmayanlara hitap edecek şekilde ele alınmaktadır.

Hukukta Çocuk Tanımı

• "Çocuk" terimi farklı bilim dallarında farklı şekillerde tanımlanır ve kategorize edilir.
• Genel kabul gören tanım, 18 yaşını doldurmamış kişilerin çocuk olarak nitelendirilmesidir.
• Türk Ceza Kanunu'nun 6. maddesine göre, "Çocuk deyiminden; henüz onsekiz yaşını doldurmamış kişi" anlaşılır.
• Çocuk Koruma Kanunu'na göre, daha erken yaşta reşit olsa bile 18 yaşını doldurmamış kişiler çocuk olarak kabul edilir.
• Medeni hukukta çocuğun kişiliği sağ doğmakla başlar ve reşitlikle çocukluk sona erer.

Çocuk Hukukunun Tanımı ve Kapsamı

• Disiplinler arası bir alan olup medeni hukuk, ticaret hukuku, ceza hukuku, icra iflas hukuku, anayasa hukukunu kapsar.
• Hukuk fakültelerinde bağımsız bir ders olarak zorunlu okutulan bir alan değildir.
• Çocukla ilgili düzenlemeler ve hukuki konular bir hukuk kuralları külliyatı içinde ele alınabilir.
• Çocuğun kişiliği, malvarlığı, ana-babayla ilişkileri, eğitim hayatı, suça sürüklenme durumları gibi konular bu kapsamdadır.
• Çocuk hukukunun iki farklı anlamı vardır:
• Dar anlamda: Çocuğun ailesiyle ilişkilerini düzenleyen hukuk kurallarıdır.
• Geniş anlamda: Medeni hukukla sınırlı olmayıp, kamu, özel ve uluslararası hukuktaki çocuklara özgü kuralların tümüdür.

Çocuk Hukuku ve Çocuk Hakları İlişkisi

• "Hukuk" kelimesi, Arapça kökenli olup "hak" sözcüğünün çoğuludur ama terim olarak farklı anlam taşır.
• Hak, hukuk düzenince tanınan ve korunan, sahibine yetki veren bir menfaattir.
• İnsan hakları, insanların sadece insan olmaları sebebiyle sahip oldukları haklardır.
• Klasik haklara ek olarak, hassas gruplara yönelik hak kategorileri ortaya çıkmıştır.
• Çocuk hakları, yetişkinlere göre daha dezavantajlı olan çocukların ayrıca düzenlenmesi gereken haklarıdır.
• Çocuk hakları; çocuğun fiziksel, zihinsel, duygusal, sosyal ve ahlaki yönden gelişimi için hukuk kurallarının koruduğu faydalardır.
• Çocuk hukuku sadece çocuklara özgü haklarla sınırlı değildir, çocuğun anne rahmine düşmesinden reşit olmasına kadar geçen tüm süreci kapsar.
• Çocuk hakları, çocuk hukukunun temel ilkelerine rehberlik eder ve hukuki konuların yorumlanmasında önemlidir.
• Çocuk hukuku, çocuk haklarını içerir, çocuklara özgü hukuk kurallarını anlatır, yorumlar ve hukuki boşlukları doldurmaya çalışır.

Türk Hukuk Sisteminde Çocuk Hukuku

• Türk Hukuk Sistemi, Kıta Avrupası hukuk sistemine dahil olup, kamu hukuku ve özel hukuk ayrımına dayanır.
• Kamu hukuku, devlet ve birey arasındaki ilişkileri düzenlerken, özel hukuk bireyler arasındaki ilişkileri düzenler.
• Çocuk hukukunun kapsamı hem özel hem de kamu hukukunun özelliklerini taşır.
• Çocuğun ailesiyle ilişkileri özel hukuk konusuyken, devletin çocuğun korunmasına yönelik müdahalesi kamu hukuku konusudur.
• Çocuk hukukunun karma bir hukuk dalı olduğu belirtilirken, kendine özgü bir hukuk dalı olduğunu savunanlar da vardır.

Çocuk Hukukunun Kaynakları

• Hukukta "kaynak" terimi farklı anlamlarda kullanılır:
  • Organik kaynak: Hukuk kuralını koyan organ.
  • Sosyolojik kaynak: Hukuk kuralının doğmasına neden olan toplumsal faktörler.
  • Şekli (yürürlük) kaynak: Hukuk kurallarının aldığı isim ve görünüm.
• Çocuk hukukunun şekli kaynakları, yürürlük kaynaklarıdır ve genel bir çerçeve sunar.
• Hukukun şekli kaynakları, yetkili mercilerce usulüne uygun olarak konan metinlerdir (anayasa, kanun, yönetmelik vb.).
• Şekli kaynaklar arasında hiyerarşi bulunur ve alttaki norm üstteki norma aykırı olamaz.

Çocuk Hukukunun Ulusal Kaynakları

• İç hukukta en üst sırada anayasa yer alır, ardından kanunlar gelir.
• Anayasaya göre usulüne uygun yürürlüğe giren uluslararası antlaşmalar da kanun hükmündedir.
• Türkiye Cumhuriyeti Anayasası çocuklarla ilgili hükümler içerir.
• Anayasanın 10. maddesi, çocukların kanun önünde eşitliğini ve pozitif ayrımcılık yapılabilecek gruplardan biri olduğunu belirtir.
• 41. madde, ailenin korunması ve çocuk haklarına yönelik hükümleri içerir.
• 2010'da yapılan değişiklikle çocuğun korunma hakkı ve devletin her türlü istismara karşı koruma yükümlülüğü eklenmiştir.
• Anayasada eğitim hakkı (42. madde), çalışma şartları (50. madde) gibi başka maddelerde de çocuklarla ilgili hükümler bulunur.
• Kanunlar, anayasadan sonra gelir ve çocuk hukukuna kaynaklık eden 20'den fazla kanun vardır.
• Çocuk Koruma Kanunu, Türk Medeni Kanunu, Türk Ceza Kanunu gibi çeşitli kanunlarda çocuk haklarına yönelik hükümler bulunur.
• Yürütme organının düzenleyici işlemleri de çocuk hukukunun şekli kaynağıdır.
• Anayasanın 124. maddesine göre Cumhurbaşkanı, bakanlıklar ve kamu tüzel kişileri yönetmelik çıkarabilirler.
• Çocuk Koruma Kanununun Uygulanmasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik gibi çeşitli yönetmelikler mevcuttur.
• İdarenin "adsız düzenleyici işlemleri" (genelge, sirküler vb.) de çocuk hukukunu ilgilendirebilir.

Çocuk Hukukunun Uluslararası Kaynakları

• 20. yüzyıldaki savaşlar sonrası, çocuk haklarını korumaya yönelik uluslararası düzenlemeler yapılmıştır.
• Uluslararası insan hakları belgeleri, evrensel veya bölgesel nitelikte olabilir.
• Evrensel belgeler tüm dünyayı kapsama amacındadır.
• Bölgesel belgeler ise belirli bir coğrafi bölgeyi kapsar.
• İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi evrensel, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi bölgesel niteliktedir.
• Uluslararası kaynaklarda metnin bağlayıcılık değeri önemlidir, beyannameler tavsiye niteliğindeyken, antlaşmalar bağlayıcıdır.
• Ahlaki değer taşıyan bazı beyanname kuralları zamanla buyruk kural haline gelebilir.
• Anayasanın 90. maddesine göre uluslararası antlaşmaların onaylanması TBMM'nin onayına bağlıdır ve usulüne göre yürürlüğe konulmuş antlaşmalar kanun hükmündedir.

Uluslararası Alanda Çocuk Hukuku Metinleri ve Kuruluşlar

• Birleşmiş Milletler (BM), Avrupa Konseyi (AK), Lahey Devletler Özel Hukuku Konferansı gibi kuruluşlar çocuk hukukuna hizmet eden metinler hazırlamıştır.
• Afrika Birliği Örgütü gibi bölgesel örgütler de bu alanda çalışmalar yapmıştır.
• BM bünyesindeki metinler daha geniş katılımlı, Lahey Sözleşmeleri özel hukuka yoğunlaşmış, ILO ise çalışan çocukların korunmasına odaklanmıştır.
• 1989 tarihli BM Çocuk Hakları Sözleşmesi önemlidir ve ilgili ünitelerde ayrıntılı olarak ele alınacaktır.
• Milletler Cemiyeti'nin 1924 tarihli Cenevre Çocuk Hakları Bildirisi, çocuk haklarına özgülenmiş olması ve temel ilkeleri belirlemesi sebebiyle değer taşır.
• Bildirge Mustafa Kemal Atatürk tarafından 1928'de imzalanmıştır.
• BM Genel Kurulu 1959'da Çocuk Hakları Bildirgesini kabul etmiştir.
• BM Çocuk Hakları Sözleşmesi 1989'da kabul edilmiş ve Türkiye tarafından da imzalanmıştır.
• Sözleşmeyle taraf devletlerin yükümlülüklerini incelemek için "Çocuk Hakları Komitesi" kurulmuştur.

Çocuk Hukukunun Önemi

• Bir konunun önemini belirleyen faktörler; öznesi, etkiledikleri ve onlardan etkilenenlerdir.
• Çocukların önemi kabul edilirken ailenin ve toplumun da önemi vurgulanır.
• Devletin çocukları sahiplenmesi, çocuğu önemsizleştirir.
• Devlet, çocukların sağlıklı yaşamalarını ve yeteneklerini geliştirmelerini sağlamalıdır.
• Çocuğun önemi, hakları ile bir özne olarak kabulünü gerektirir.
• Çocuğu koruyucu düzenlemeler, çocuğun yararını gözetmelidir.
• Çocuk hukukunun doğru anlaşılması, uygulanması ve bilinçlenmeyle etkin bir düzen sağlanır.
• Hakların bilinmesi, korunmaya yardımcı olur.
• Yetişkinlerin hukuk kurallarını bilmesi, olumsuz davranışları azaltır ve önyargıları engeller.

Çocuk Hukukunun Özellikleri

• Prof. Dr. Rona Serozan'a göre, hukuk güçsüzleri korumalıdır ve çocuklar hukukun temel konusudur.
• Çocuk hukukunun özellikleri:
• Çocuğun yüksek yararının önceliği
• Kamusallık
• Düzenleme serbestisinin olmaması
• Şekilcilik
• Güçsüzlerin korunması
• Çocuğun yüksek yararı, çocukların bedeni, duygusal, zihinsel ve sosyal gelişimlerinin korunmasını ifade eder ve BM Çocuk Haklarına Dair Sözleşmenin temel ilkesidir.
• Çocuğun korunmasında tüm organlar çocuğun yararını gözetmelidir.
• Çocuk hukukunda bireylerin düzenleme serbestisi yoktur, görevli merciler ilişkileri düzenler.
• Kamu yararı ve düzeni ilkeleri önemlidir.
• Çocuk hukukunda irade serbestliği sınırlıdır, işlemler noter veya hakim aracılığıyla yapılır.
• Anayasanın sosyal devlet ilkesi gereğince güçsüzlerin korunması çocuk hukukunda önemlidir.