Àwọn Ènìyàn Yorùbá

• Àwọn ènìyàn Yorùbá jẹ́ ẹ̀yà kan tí wọ́n ń gbé apá ìwọ̀ oòrùn ilẹ̀ Áfíríkà, pàápàá jùlọ Nàìjíríà, Bẹ̀nẹ̀, àti Tógò.
• Wọ́n jẹ́ bíi 21% nínú àwọn ènìyàn ilẹ̀ Nàìjíríà.
• Ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ènìyàn Yorùbá ló ń sọ èdè Yorùbá.
• Àwọn Yorùbá ni a lè dá mọ̀ nípasẹ̀ èdè, ìgbàgbọ́ ìsìn, iṣẹ́ ọnà, àti àwọn ìgbékalẹ̀ àwùjọ.

Ìtàn àti Orísun

• Ìtàn Yorùbá ti lọ sẹ́yìn ní ẹgbẹẹgbẹ̀rún ọdún, pẹ̀lú ìfojúsùn pé wọn kì í ṣe ẹgbẹ́ kan ṣoṣo nígbà gbogbo.
• Nígbà tí àwọn àwùjọ púpọ̀ ṣe ara wọn pọ̀ tí wọ́n sì ṣe ìdánimọ̀ Yorùbá.
• Ilé-Ifẹ̀ ni a mọ̀ sí "ibùjókòó ìbílẹ̀ Yorùbá."
• Ó jẹ́ ibi tí ẹ̀sìn ti gbòde kan jùlọ níbi tí àwọn àṣà àti ìtàn àròsọ ti wá.
• Àwọn àṣà àtẹnudẹ́nu àti àwọn àwárí ilẹ̀ fi hàn pé àwùjọ tí ó ti fẹsẹ̀ múlẹ̀ dáadáa wà ní Ilé-Ifẹ̀ láti bíi ẹgbẹ̀rún ọdún kìn-ínní AD.
• A gbàgbọ́ pé àwọn olùgbé àkọ́kọ́ jẹ́ ìran àti àṣà Nok, tí a mọ̀ fún àwọn ère amọ̀ wọn.
• Ìgbékalẹ̀ ìṣèlú ní àwọn ìlú-ìpínlẹ̀ Yorùbá àkọ́kọ́ ní Ọba (olórí) àti ìgbìmọ̀ àwọn ìjòyè.
• Ọ̀yọ́ dìde gẹ́gẹ́ bí ìjọba alágbára, ó ní ipa púpọ̀ ní àgbègbè ńlá kan nípasẹ̀ agbára ológun àti iṣòwò láti ọ̀rúndún kẹtàdínlógún sí ìkẹẹ́rìndínlógún.
• Ìṣubú Ọ̀yọ́ ní ọ̀rúndún kẹrìndínlógún jẹ́ nítorí àwọn awuyewuye inú àti ìfòsí láti ọ̀dọ̀ ilẹ̀ Ọba Sókótó tí ń gbòòrò síi.
• Àwọn Yorùbá ní ìdààmú púpọ̀ nígbà tí a ń ta àwọn ènìyàn lẹ́rú ré kọjá òkun.
• A mú ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ènìyàn Yorùbá tipátipá lọ sí ilẹ̀ Amẹ́ríkà.
• Àwọn àṣà ìsìn àti ti ìbílẹ̀ wọn nípa lórí àwọn àṣà bíi Candomblé ní Bràsíl àti Santería ní Kúbà.
• Ìṣèjọba amúnisìn ní ìparí ọ̀rúndún kẹrìndínlogún àti ogún mú ìṣàkóso ilẹ̀ Gẹ̀ẹ́sì wá sí ilẹ̀ Yorùbá, ó sì so ó pọ̀ mọ́ ilẹ̀ Nàìjíríà ti òde òní.

Èdè

• Èdè Yorùbá jẹ́ èdè ìṣaralóge.
• Ìró ni ó ń yí ìtumọ̀ àwọn ọ̀rọ̀ padà.
• Ó jẹ́ ọ̀kan lára àwọn èdè ìdílé Niger-Congo.
• Ọ̀pọ̀lọpọ̀ onírúurú èdè inú èdè Yorùbá ni ó wà.
• Ìwé àṣẹ Yorùbá ni wọ́n ń lò nínú ìwé kíkọ àti ẹ̀kọ́.
• Èdè Yorùbá sún mọ́ èdè Ìtsekiri, ó sì jìnnà díẹ̀ sí èdè Ìgbò àti Èdó.
• Èdè Yorùbá ń lo ètò ìró mẹ́ta: gíga, àárín, àti ìsàlẹ̀.
• Àwọn ìró wọ̀nyí ń yí ìtumọ̀ àwọn ọ̀rọ̀ tí ó jọra padà.
• Èdè Yorùbá ti nípa lórí àwọn èdè Creole púpọ̀ ní ilẹ̀ Amẹ́ríkà, pàápàá jùlọ ní àwọn ipò ìsìn.

Ìsìn

• Ìsìn ìbílẹ̀ Yorùbá jẹ́ èyí tí ó nípọn, pẹ̀lú ìgbàgbọ́ nínú Ọlọ́run gíga jù lọ kan, Olódùmarè.
• Àwọn Òrìṣà jẹ́ ọlọ́run tí ó ń ṣe àárín àwọn ènìyàn àti Olódùmarè.
• Olúkúlùkù Òrìṣà ní ipò àti àwọn àbùdá tirẹ̀.
• Àwọn Òrìṣà tí ó lókìkí pẹ̀lú Ògún (ọlọ́run irin àti ogun), Ṣàngó (ọlọ́run ààrá), àti Ọ̀ṣun (ọlọ́run odò àti ìbímọ).
• Àwọn iṣẹ́ ìsìn Yorùbá ní nínú àfọ̀ṣẹ, ààtò, àti àwọn àsè.
• Ìgbékalẹ̀ àfọ̀ṣẹ Ifá jẹ́ ọ̀nà tí ó nípọn láti bá ayé ẹ̀mí sọ̀rọ̀, tí àwọn àlùfáà tí a mọ̀ sí Babaláwo ń darí.
• Ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ìlànà ìsìn Yorùbá ni a ti so pọ̀ mọ́ ẹ̀sìn Krìstẹ́nì àti ẹ̀sìn Ìsìláàmù.
• Ẹ̀sìn Krìstẹ́nì àti ẹ̀sìn Ìsìláàmù ti gbòde kan ní ilẹ̀ Yorùbá láti ọ̀rúndún kẹrìndínlógún wá.
• Àwọn ẹ̀sìn tí a so pọ̀ bíi Ṣọ́ọ̀ṣì Olúwa (Aládùúrà) ń so àwọn ìgbàgbọ́ Krìstẹ́nì pọ̀ mọ́ àwọn àṣà Yorùbá.
• A ṣì ń ṣe àwọn àsè ìsìn ìbílẹ̀, tí a ń ṣe ayẹyẹ àwọn Òrìṣà àti ẹ̀mí àwọn babańlá.
• Àjọdún Ọ̀ṣun-Ọ̀ṣogbo ti ọdọọdún jẹ́ ìṣẹ̀lẹ̀ àṣà tí ó ṣe pàtàkì, ó ń fa àwọn olùjọ́sìn láti gbogbo àgbáyé.

Àṣà àti Àwùjọ

• A gbé àwùjọ Yorùbá kalẹ̀ sórí ìbátan àti àwùjọ.
• Àjọṣe ìdílé tí ó gbòòrò lágbára.
• Ọjọ́ orí àti ipò ni a ń bọ̀wọ̀ fún.
• Àwùjọ Yorùbá ìbílẹ̀ jẹ́ èyí tí àwọn ọkùnrin ti jẹ́ olórí.
• Iṣẹ́ ọnà Yorùbá gbajúgbajà fún onírúurú àti iṣẹ́ ọ̀nà rẹ̀.
• Gbígbẹ́ igi, lílu idẹ, àti iṣẹ́ ilẹ̀kẹ̀ ṣe pàtàkì.
• A ń lo àwọn àgbáàda àti ère Yorùbá nínú àwọn ipò ìsìn àti àwọn ààtò.
• Ṣíṣe aṣọ, pẹ̀lú Adire (aṣọ tí a lẹ̀) àti Aṣọ Òkè (aṣọ tí a hun) jẹ́ apá tí ó ṣe pàtàkì nínú àṣà Yorùbá.
• Orin àti ijó ṣe pàtàkì nínú ìgbésí ayé Yorùbá.
• Orin Yorùbá ìbílẹ̀ ní nínú àwọn ìlù, agogo, àti orin kíkọ.
• Jùjú àti Afrobeat jẹ́ àwọn orin gbajúgbajà tí ó ní gbòngbò Yorùbá.
• Oríkì jẹ́ àwọn ewì ìyìn tí ó ń ṣe ayẹyẹ àwọn ènìyàn, ìran, tàbí àwọn Òrìṣà.
• Àwọn àlọ́ àti òwe ní ipa tí ó ṣe pàtàkì nínú ìkọ́ni ní ìwà rere àti ìkọ́nilẹ́kọ̀ọ́ nípa àṣà.
• Oúnjẹ Yorùbá jẹ́ onírúurú, ó ní nínú àwọn oúnjẹ bíi Àmàlà (ìyẹ̀fun iyán), ọbẹ̀ Ẹ̀gúsí, àti Jollof rice.
• Aṣọ Yorùbá ìbílẹ̀ ní nínú Agbádá (aṣọ àwọ̀tẹ́lẹ̀ tí ó gbòòrò) àti Gèlè (àṣọ orí).
• Ayẹyẹ sísọ orúkọ jẹ́ ìṣẹ̀lẹ̀ pàtàkì.
• Àwọn orúkọ sábà máa ń fi ìtàn ìdílé àti àwọn ìfẹ́ ọkàn fún ọmọ náà hàn.
• Ìgbéyàwó Yorùbá jẹ́ ohun tí ó gbòòrò, ó ní nínú àwọn ààtò ìbílẹ̀ àti àṣejẹ.

Ìgbékalẹ̀ Ìṣèlú

• Àwọn ìgbékalẹ̀ ìṣèlú Yorùbá ìbílẹ̀ gbé karí àwọn ìlú-ìpínlẹ̀, tí Ọba kọ̀ọ̀kan ń ṣàkóso.
• Ọba jẹ́ olórí ìṣèlú àti ti ẹ̀mí.
• Agbára Ọba ni a ń ṣọ́ nípasẹ̀ àwọn ìgbìmọ̀ àwọn ìjòyè àti àgbà.
• Ọ̀yọ́ jẹ́ ilẹ̀ ọba pẹ̀lú ìṣàkóso tí a ṣọ́ gbogbo rẹ̀.
• Ó ń lo agbára lórí àwọn ìlú-ìpínlẹ̀ Yorùbá mìíràn.
• Ẹgbẹ́ Ogboni kó ipa pàtàkì nínú ìṣàkóso, ó ń ṣiṣẹ́ bíi ohun èlò láti ṣọ́ agbára Ọba.
• Àwọn oyè ìjòyè ṣe pàtàkì nínú àwùjọ Yorùbá.
• Wọ́n ń fúnni ní ipò àti àwọn iṣẹ́ tí a yàn fúnni.
• Ìfarapọ̀ ìṣèlú Yorùbá òde òní ń wáyé láàrin ìgbékalẹ̀ ìṣèlú Nàìjíríà.
• Àwọn ọ̀mọ̀wé àti ajàfẹ́tọ̀ọ́ Yorùbá ti ṣe pàtàkì nínú ìjà fún òmìnira àti tiwantiwa Nàìjíríà.
• Afẹ́nifẹ́rẹ́ jẹ́ àjọ tí ó ń mójútó ìṣèlú àwùjọ Yorùbá tí ó ń gbéjà fún àwọn àǹfààní àwọn ènìyàn Yorùbá.

Ìtànkálẹ̀

• Ìtàkúrọ̀sọ láti ta ènìyàn lẹ́rú ré kọjá òkun yọrí sí ìtànkálẹ̀ Yorùbá tí ó gbòòrò.
• Àṣà àti ẹ̀sìn Yorùbá ti ní ipa tí ó wà títí láé lórí àwọn àṣà Afro-Caribbean àti Afro-American.
• Candomblé ní Bràsíl àti Santería ní Kúbà jẹ́ àwọn ẹ̀sìn tí a so pọ̀ tí ó ń pa àwọn àṣà ìsìn Yorùbá mọ́.
• Lucumí jẹ́ èdè tí ó wá láti Yorùbá tí a ń sọ nínú àwọn ipò ìsìn ní Kúbà.
• A ń ṣe ayẹyẹ àwọn àsè àṣà àti àwọn àṣà Yorùbá ní àwọn àwùjọ ìtànkálẹ̀.
• Àwọn ẹgbẹ́ àti àjọ Yorùbá ń gbé ìpamọ́ àṣà àti ìdàgbàsókè àwùjọ lárugẹ.