Қазақстан тауларында күн радиациясы: биіктік және атмосфералық құбылыстар бойынша тест

Атмосфералық құбылыстар

Мұнар, тұман, түнек - атмосфераның электрленуінен және төменгі температурадан пайда болады.
Мұнарлану - ауаның аздап көмескіленуі, аспанда ақтаңдақтардың пайда болуы. Жоғары биіктікте байқалса, ақтаңдақ деп аталады.
Көру ұзақтығы - нысандардың көріну арақашықтығы.
Тұман - ауаны көмескілендіретін бөлшектердің жер бетіне жақын орналасуы, тамшылар мен кристалдардың ауада тоғысуы.
Дала, шөлейт, шөл зоналарында өрт немесе құмды шаңнан ауа көмескіленеді.
Түнек - топырақ бетінен ауаға қатты бөлшектердің көтерілуінен пайда болады. Шаңды борандар топырақ эрозиясына әкеледі.
Шық - 0°C-тан жоғары температурада ағаш жапырақтары мен топырақ бетінде пайда болатын судың ұсақ тамшылары, ауаның сулануынан және су буының конденсациясынан пайда болады.
Кемпірқосақ - күн сәулесінің жаңбыр тамшыларынан өтуі кезіндегі сыну және шағылу нәтижесінде пайда болатын, радиусы шамамен 42° болатын әртүрлі түсті ашық доға.
Улы тұман тыныс алу жолдарының ауруларын және қан тамырлары ауруларын тудырады.
Бұрқасын (боран) - жауған қардың желдің әсерінен бір жерден екінші жерге көшуі.
Сырғама - қардың бір жерге үйіліп жиналуы.
Қылау - жер бетіндегі жіңішке нысандарда қатып қалған ұсақ мұз кристалдары, суықта және тұман кезінде пайда болады, таулы ормандарда жиі кездеседі. Ауаның мұздап тұрған денемен жанасуынан пайда болады.
Көкмұз - жер бетіне және заттардың бетіне түсетін тығыз, тегіс, жалтыр мұз. Байланыс желілеріне және көлік қатынасына қатер төндіреді. 0°C-тан -15°C-қа дейінгі температурада қалыптасады.
Найзағай - бұлттарда, бұлттардың арасында немесе бұлт пен жер беті арасында пайда болатын үлкен электр қуаты. Күннің күркіреуімен қатар жүреді, желдің жылдамдығын арттырады. Еуразияның қоңыржай белдеулерінде жазда байқалады.
Бұршақ - найзағаймен бірге нөсерлі жаңбыр жауған кезде пайда болады. Орталық Қазақстанда 40% жиілікте байқалады. Қазақстанда Алтай, Жетісу Алатауы, Іле Алатауы аймақтарында жиі жауады. 1950 жылы Көкпектіде 2750 гектар егістікке зиян келтірген.
Домалақ найзағай (шар тәрізді найзағай) - диаметрі 10 см шамасында, ауада қалқып жүретін жарқыраған шар, ғылыми тұрғыдан толық зерттелмеген.
Ауа райының қолайсыз құбылыстары: күшті жел, үсік, аңызақ жел, қуаңшылық, бұршақ, шаңды боран, бұрқасын, қыста – бұрқасын, көкмұз, омбы қар, төмен температура, қар көшкіні, мұз қабыршақтары, тұман.
Атмосфераның ластаушы заттары: көмірқышқыл газы, азот оксиді, күкіртті газдар, аммиак, улы шаң, ыс, қорғасын, мырыш, мыс.
Ағаштар ауадағы шаңның 72%-ын және күкіртті газдардың 60%-ын сіңіреді. Кішігірім бақша шаң-тозаң мөлшерін 30%-ға азайтады. Жасыл желектер қала шуын 20%-ға азайтады.
Ғаламдық температура ХХ ғасырдың екінші жартысында 1°С-қа көтерілген.

Климаттың анықтамасы және негізгі факторлары

Климат сөзінің грекше мағынасы – «еңкіш», «еңкею».
Климат – белгілі бір ауа режимімен анықталатын және сол жерге тән атмосфераның жай-күйі.
Климаттың негізгі географиялық факторлары: географиялық ендік, теңіз деңгейінен биіктік, жер бетіндегі су мен құрлықтың орналасуы, жер бедері, мұхит ағыстары, өсімдік жамылғысы, қар және мұз жамылғысы, адамның шаруашылық әрекеттері.
Климаттық элементтердің зоналық таралуы географиялық ендікке тәуелді.

Биіктікке байланысты өзгерістер

Атмосфералық қысым биіктікке көтерілген сайын төмендейді.
Күн радиациясы биіктікке көтерілген сайын жоғарылайды.
Ауа температурасы биіктікке көтерілген сайын төмендейді.

Климатты қалыптастырушы факторлар

Географиялық ендік (күн радиациясы)
Жер бетінің сипаты (жер бедері)
Ауа массасының циркуляциясы (ауа массалары, ауа ағындары, циклондар, антициклондар)

Құрлық пен судың климатқа әсері

Құрлық пен судың таралуына байланысты климат теңіздік және континенттік болып бөлінеді.
Төрт мезгілі айқын байқалатын климаттық белдеу – қоңыржай белдеу.
Қоңыржай белдеудің оңтүстігінде (40-55° солтүстік ендік) Қазақстан орналасқан.

Қазақстандағы күн ұзақтығы

Қазақстандағы ең қысқа күн (қыс мезгілінде): 7 сағат 09 минут.
Қазақстандағы ең ұзақ күн (жаз мезгілінде): 17 сағат 22 минут.

Күн радиациясы

Киевтегі жылдық күн радиациясының ұзақтығы: 1786 сағат.
Өскемендегі жылдық күн радиациясының ұзақтығы: 2287 сағат.
Қазақстан тауларында күн радиациясының мол түсетін белдеуі: 600-1400 метр биіктік аралығы.
Қазақстандағы жиынтық күн радиациясы солтүстіктен оңтүстікке қарай 100 ккал/см² -ден 150 ккал/см² -ге дейін артады.
Радиациялық баланс – жиынтық радиацияның шағылысуға және жылу тиімділігіне жіберген шығыны арасындағы айырмашылық.
Қазақстанның солтүстігінде радиациялық баланстың теріс көрсеткіші 3,5-4,5 ай (қараша-наурыз) созылады.
Қазақстанның оңтүстігінде радиациялық баланстың теріс көрсеткіші 1-2 ай созылады.

Желдер

Фен – тау жотасының бір жағында қысым төмен, ал екінші жағында жоғары болғанда пайда болатын құрғақ жел.
Бриз – теңіз жағалауларында соғатын жел, құрлық пен судың біркелкі жылынбауынан пайда болады. Бағытын тәулігіне екі рет өзгертеді (күндіз теңізден құрлыққа, түнде құрлықтан теңізге).
Бриз соғатын Қазақстан аймақтары: Балқаш, Арал, Каспий, Алакөл.
Бора – суық кезеңдерде соғатын суық жел, теңіз жағалауына жақын орналасқан аласа таулардан теңізге қарай соғады.
Сарма (Байкалдағы солтүстік-батыстан соғатын жел) және Мистраль (Франция жағалауындағы суық жел) – Бора желдерінің түрлері.