Атмосфералық құбылыстар

Атмосфералық құбылыстар

• Мұнар, тұман, түнек - атмосфераның электрленуінен және төменгі температурадан пайда болады.
• Мұнарлану - ауаның аздап көмескіленуі, аспанда ақтаңдақтардың пайда болуы. Жоғары биіктікте байқалса, ақтаңдақ деп аталады.
• Көру ұзақтығы - нысандардың көріну арақашықтығы.
• Тұман - ауаны көмескілендіретін бөлшектердің жер бетіне жақын орналасуы, тамшылар мен кристалдардың ауада тоғысуы.
• Дала, шөлейт, шөл зоналарында өрт немесе құмды шаңнан ауа көмескіленеді.
• Түнек - топырақ бетінен ауаға қатты бөлшектердің көтерілуінен пайда болады. Шаңды борандар топырақ эрозиясына әкеледі.
• Шық - 0°C-тан жоғары температурада ағаш жапырақтары мен топырақ бетінде пайда болатын судың ұсақ тамшылары, ауаның сулануынан және су буының конденсациясынан пайда болады.
• Кемпірқосақ - күн сәулесінің жаңбыр тамшыларынан өтуі кезіндегі сыну және шағылу нәтижесінде пайда болатын, радиусы шамамен 42° болатын әртүрлі түсті ашық доға.
• Улы тұман тыныс алу жолдарының ауруларын және қан тамырлары ауруларын тудырады.
• Бұрқасын (боран) - жауған қардың желдің әсерінен бір жерден екінші жерге көшуі.
• Сырғама - қардың бір жерге үйіліп жиналуы.
• Қылау - жер бетіндегі жіңішке нысандарда қатып қалған ұсақ мұз кристалдары, суықта және тұман кезінде пайда болады, таулы ормандарда жиі кездеседі. Ауаның мұздап тұрған денемен жанасуынан пайда болады.
• Көкмұз - жер бетіне және заттардың бетіне түсетін тығыз, тегіс, жалтыр мұз. Байланыс желілеріне және көлік қатынасына қатер төндіреді. 0°C-тан -15°C-қа дейінгі температурада қалыптасады.
• Найзағай - бұлттарда, бұлттардың арасында немесе бұлт пен жер беті арасында пайда болатын үлкен электр қуаты. Күннің күркіреуімен қатар жүреді, желдің жылдамдығын арттырады. Еуразияның қоңыржай белдеулерінде жазда байқалады.
• Бұршақ - найзағаймен бірге нөсерлі жаңбыр жауған кезде пайда болады. Орталық Қазақстанда 40% жиілікте байқалады. Қазақстанда Алтай, Жетісу Алатауы, Іле Алатауы аймақтарында жиі жауады. 1950 жылы Көкпектіде 2750 гектар егістікке зиян келтірген.
• Домалақ найзағай (шар тәрізді найзағай) - диаметрі 10 см шамасында, ауада қалқып жүретін жарқыраған шар, ғылыми тұрғыдан толық зерттелмеген.
• Ауа райының қолайсыз құбылыстары: күшті жел, үсік, аңызақ жел, қуаңшылық, бұршақ, шаңды боран, бұрқасын, қыста – бұрқасын, көкмұз, омбы қар, төмен температура, қар көшкіні, мұз қабыршақтары, тұман.
• Атмосфераның ластаушы заттары: көмірқышқыл газы, азот оксиді, күкіртті газдар, аммиак, улы шаң, ыс, қорғасын, мырыш, мыс.
• Ағаштар ауадағы шаңның 72%-ын және күкіртті газдардың 60%-ын сіңіреді. Кішігірім бақша шаң-тозаң мөлшерін 30%-ға азайтады. Жасыл желектер қала шуын 20%-ға азайтады.
• Ғаламдық температура ХХ ғасырдың екінші жартысында 1°С-қа көтерілген.

Климаттың анықтамасы және негізгі факторлары

• Климат сөзінің грекше мағынасы – «еңкіш», «еңкею».
• Климат – белгілі бір ауа режимімен анықталатын және сол жерге тән атмосфераның жай-күйі.
• Климаттың негізгі географиялық факторлары: географиялық ендік, теңіз деңгейінен биіктік, жер бетіндегі су мен құрлықтың орналасуы, жер бедері, мұхит ағыстары, өсімдік жамылғысы, қар және мұз жамылғысы, адамның шаруашылық әрекеттері.
• Климаттық элементтердің зоналық таралуы географиялық ендікке тәуелді.

Биіктікке байланысты өзгерістер

• Атмосфералық қысым биіктікке көтерілген сайын төмендейді.
• Күн радиациясы биіктікке көтерілген сайын жоғарылайды.
• Ауа температурасы биіктікке көтерілген сайын төмендейді.

Климатты қалыптастырушы факторлар

• Географиялық ендік (күн радиациясы)
• Жер бетінің сипаты (жер бедері)
• Ауа массасының циркуляциясы (ауа массалары, ауа ағындары, циклондар, антициклондар)

Құрлық пен судың климатқа әсері

• Құрлық пен судың таралуына байланысты климат теңіздік және континенттік болып бөлінеді.
• Төрт мезгілі айқын байқалатын климаттық белдеу – қоңыржай белдеу.
• Қоңыржай белдеудің оңтүстігінде (40-55° солтүстік ендік) Қазақстан орналасқан.

Қазақстандағы күн ұзақтығы

• Қазақстандағы ең қысқа күн (қыс мезгілінде): 7 сағат 09 минут.
• Қазақстандағы ең ұзақ күн (жаз мезгілінде): 17 сағат 22 минут.

Күн радиациясы

• Киевтегі жылдық күн радиациясының ұзақтығы: 1786 сағат.
• Өскемендегі жылдық күн радиациясының ұзақтығы: 2287 сағат.
• Қазақстан тауларында күн радиациясының мол түсетін белдеуі: 600-1400 метр биіктік аралығы.
• Қазақстандағы жиынтық күн радиациясы солтүстіктен оңтүстікке қарай 100 ккал/см² -ден 150 ккал/см² -ге дейін артады.
• Радиациялық баланс – жиынтық радиацияның шағылысуға және жылу тиімділігіне жіберген шығыны арасындағы айырмашылық.
• Қазақстанның солтүстігінде радиациялық баланстың теріс көрсеткіші 3,5-4,5 ай (қараша-наурыз) созылады.
• Қазақстанның оңтүстігінде радиациялық баланстың теріс көрсеткіші 1-2 ай созылады.

Желдер

• Фен – тау жотасының бір жағында қысым төмен, ал екінші жағында жоғары болғанда пайда болатын құрғақ жел.
• Бриз – теңіз жағалауларында соғатын жел, құрлық пен судың біркелкі жылынбауынан пайда болады. Бағытын тәулігіне екі рет өзгертеді (күндіз теңізден құрлыққа, түнде құрлықтан теңізге).
• Бриз соғатын Қазақстан аймақтары: Балқаш, Арал, Каспий, Алакөл.
• Бора – суық кезеңдерде соғатын суық жел, теңіз жағалауына жақын орналасқан аласа таулардан теңізге қарай соғады.
• Сарма (Байкалдағы солтүстік-батыстан соғатын жел) және Мистраль (Франция жағалауындағы суық жел) – Бора желдерінің түрлері.