Anne ve Çocuk Sağlığına Giriş

Anne ve Çocuk Sağlığının Önemi, Üreme Sağlığının Temel Kavram ve İlkeleri, Kadın Yaş Evreleri

• Çocuklar, geleceğin yetişkinleri olarak özenle yetiştirilmesi ve eğitilmesi gereken değerli bireylerdir.
• Çocuklar, yetişkinlerden farklı ihtiyaçları olan ve sürekli gelişen canlılardır; yetişkinlerin küçük kopyaları değildirler.
• Uluslararası Çocuk Hakları Sözleşmesi'ne göre, 18 yaşını tamamlayana kadar her birey "çocuk" olarak kabul edilir.
• Kadın ve çocukların sağlık düzeyleri, genel toplum sağlığının ve gelişmişliğin önemli bir göstergesidir.
• Annenin sağlığı, hem kendisi hem de doğacak çocuğu için sağlıklı bir gebelik geçirmesi açısından önemlidir.
• Anne ve çocuk sağlığı, sağlıklı nesillerin yetiştirilmesinde ayrı bir bütün olarak ele alınmalıdır.
• Çocukluk döneminde kız çocuklarının erkek çocuklarla eşit şartlarda eğitim, öğretim ve beslenme hizmetlerine ulaşması ve bunlardan yararlanması gereklidir.
• DSÖ'ye göre sağlık, yalnızca sakatlık veya hastalığın olmaması değil, aynı zamanda fiziksel, ruhsal ve sosyal iyilik halidir.
• Kadın sağlığı, kadınların fiziksel, ruhsal, duygusal, spiritüel (tinsel, ruhsal, manevi), sosyal ve kültürel olarak tam bir iyilik halidir.

Kadın Sağlığının Önemi

• Kadın sağlığı, sağlıklı annelik, sağlıklı fetüs ve çocuk, sağlıklı büyüme ve gelişme, sağlıklı yetişkin ve dolayısıyla sağlıklı bir toplumun temelidir.
• Gelişmekte olan ülkelerde anne ve çocuklar, nüfusun yarısından fazlasını oluşturur.
• Türkiye nüfusunun yaklaşık yarısını kadınlar ve çocuklar oluşturmaktadır.
• 6 Mart 2019 verilerine göre, Türkiye nüfusunun %49,8'i kadınlardan oluşmaktadır.
• 18 Nisan 2019 verilerine göre, Türkiye nüfusunun %28'i (0-17 yaş arası) çocuklardan oluşmaktadır.
• Anne ve çocuklar, sağlık hizmetlerinde öncelikli gruplardır.
• Çocukların büyüme ve gelişme süreçleri ve kadınların gebelik, doğum ve lohusalık dönemleri, onları hastalıklara daha yatkın hale getirir.
• Gebelik, doğum ve lohusalık dönemlerinde mortalite (ölüm) ve morbidite (hastalık) riskleri artar.
• Dünya genelinde her dakika 380 kadın hamile kalmakta, 190'ı istenmeyen veya planlanmamış gebelikle karşılaşmakta, 110'u gebelikle ilgili komplikasyonlar yaşamakta ve 40'ı tehlikeli düşük yapmakta ve 1 kadın ölmektedir.
• Anne ölümlerinin %99'u gelişmekte olan ülkelerde meydana gelir.
• Kadın sağlığı, kadının bireyselliği adına önemlidir.
• Dünya genelinde yılda 500 bin kadın analık nedeniyle ölmektedir ve bunların %99'u gelişmekte olan ülkelerdedir.

Anne ve Çocuk Sağlığı Hizmetleri Veren Kurumlar

• Türkiye'de anne ve çocuk sağlığı hizmetleri veren kurumlar şunlardır: Aile Sağlığı Merkezleri, Sağlık evleri ve Devlet ve özel hastanelerin ilgili bölümleri.
• Bu merkezlerde gebelikten korunma yöntemleri konusunda danışmanlık ve uygulama hizmetleri verilmektedir.
• Gebelerin düzenli aralıklarla sağlık kontrolleri yapılmaktadır.
• Doğumdan itibaren çocukların gelişimleri takip edilmekte ve aşıları yapılmaktadır.
• Üreme sağlığı hizmetleri de Aile Sağlığı Merkezleri tarafından yürütülmektedir.
• DSÖ (2012)'ye göre üreme sağlığı, üreme sisteminin işlevleri ve süreçlerinin hastalık ve sakatlığının olmamasıdır.
• Aynı zamanda fiziksel, zihinsel ve sosyal olarak tam bir iyilik hali, bireylerin güvenli cinsel yaşamlarının olması, üreme yeteneğine sahip olmaları ve üreme yeteneklerini kullanma konusunda karar verme özgürlüğüne sahip olmalarıdır.
• Gebelik, doğum ve düşüğe bağlı sorunlar kadınları olumsuz etkiler.
• Kadınların üreme organlarının biyolojisi, onları enfeksiyonlara daha yatkın hale getirir.
• Üreme organı enfeksiyonlarının uzun dönemli komplikasyonları kadınları daha fazla etkiler.
• Kadınlar ve genç kızlar, yüksek riskli cinsel davranışlara daha fazla maruz kalır.
• Üreme organı kanserleri kadınlarda daha sık görülür.
• Eskiden ana çocuk sağlığı ve doğum öncesi bakım hizmetleri Avrupa ülkelerinde (İngiltere) yaygındı.
• 1923'te Türkiye'de bebek ölüm oranı %40, anne ölüm oranı %18 idi; sadece 4 hemşire ve 136 ebe bulunuyordu ve ortalama ömür 40 yaş idi.
• Cumhuriyet döneminde ebelik kursları ve 2 yıllık ebe okulları açıldı.
• 1950'de Sağlık Bakanlığı Ana-Çocuk Sağlığı Birimi kuruldu.
• 1965'te "Nüfus Planlaması Kanunu" çıkarıldı.
• 1982'de Sağlık Bakanlığı AÇSAP Genel Müdürlüğü (TSH) kuruldu.
• 1983'te Aile Planlaması Yasası çıkarıldı.
• 1980'de DSÖ Bütünsel Sağlık Yaklaşımı'nı benimsedi.
• 1990'da dünyada Kadın Sağlığı Klinikleri (Her yaş dönemi) açıldı.
• 1994'te Kahire Dünya Nüfus Kalkınma Konferansı'nda kadının statüsü, sağlığı ve çocuk sağlığı kavramları kadın sağlığı ve üreme sağlığına dönüştü.
• 1995'te Pekin 4. Dünya Kadın Konferansı'nda toplumsal cinsiyet eşitliği, üreme sağlığı ve şiddeti önleme konuları ele alındı.
• SB AÇSAP (Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması) felsefesi KSAP'ne (Kadın Sağlığı ve Aile Planlaması) dönüştü.
• BM Evrensel Bildirgesi, Uluslararası Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesi, Uluslararası Sosyal, Ekonomik ve Kültürel Haklar Sözleşmesi'nin kadın hakları ile ilgili yaptırımları bulunmaktadır.
• CEDAW, Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi de kadın hakları ile ilgilidir.
• BM 2010 Milenyum/Binyıl Deklarasyonu-Kalkınma Hedefleri de kadın hakları ile ilgilidir.
• Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi (CEDAW) – 1979 Cinsiyetlerin aşağı veya üstün olduğu düşüncesinin ortadan kaldırılmasını ve kadınla erkeğin klişeleşmiş rollerine ilişkin önyargıların kaldırılmasını amaçlar.
• Kadınlar ülkenin politik ve kamusal yaşamına erkeklerle eşit olarak katılmalı; eğitim, çalışma, sağlık hizmeti, ekonomik ve sosyal alanlarda eşit haklara sahip olmalı ve evlilik, aile içi ilişkilerde ayrımcılığa maruz kalmamalıdır.

Kadın Sağlığını Etkileyen Doğurganlıkla İlgili Faktörler:

• Aşırı doğurganlık
• Gebelik aralığı
• Yaş
• Sosyal faktörler (Kadının toplumsal konumu)
• Beslenme yetersizliği
• Doğum öncesi, doğum ve doğum sonrası yeterli bakım alamama

Kavramsal Çatı ve Tanımlar

• Kadın ölümü, ölüm nedenine bakılmaksızın 15-49 yaş grubundaki kadınlar arasında meydana gelen ölümlerdir.
• Gebeliğe bağlı ölüm, bir kadının gebelik süresince, doğumda veya gebeliğin sonlanmasından sonraki 42 gün içinde herhangi bir nedenle ölmesidir.
• Anne ölümü, bir kadının gebelik süresince, doğumda veya gebeliğin sonlanmasından sonraki 42 gün içinde, gebeliğin süresine ve yerine bakılmaksızın, gebelik durumuna ya da gebelik sürecine bağlı (doğrudan) veya bunların şiddetlendirdiği (dolaylı) ancak tesadüfi olmayan bir nedenden kaynaklanan ölümüdür.
• Doğrudan anne ölüm nedenleri, gebelikle birlikte ortaya çıkan fizyolojik ve psikolojik durumlara doğrudan bağlı nedenlerdir (Kanama, sepsis, eklampsi ve emboli gibi).
• Dolaylı anne ölüm nedenleri, önceden var olan veya gebelik sırasında ortaya çıkan ve bu dönemde meydana gelen fizyolojik değişimlerin şiddetlendirdiği nedenlerdir (Diyabet, HIV/AIDS, anemi, kalp rahatsızlığı, intihar gibi).
• Tesadüfi nedenler, bir kadının gebe olmasa bile ölümüne neden olabilecek olaylardır (Trafik kazası, zehirlenme gibi).
• Bebek ve çocuk ölüm hızları ve nedenleri bir toplumun gelişmişliğinin ve kalkınmasının en önemli göstergelerinden biridir.
• Perinatal ölüm hızı: Her 1000 canlı doğumda 7 gün içinde ölen bebeklerin ve fetal ölümlerin (28 haftalık veya daha büyük fetüsler) toplam sayısıdır (Binde 11).
• Neonatal ölüm hızı: Her 1000 canlı doğumda ilk 28 gün içinde ölme olasılığıdır (Binde 6).
• Postneonatal ölüm hızı: Her 1000 canlı doğumda 28-365 gün içinde ölme olasılığıdır (Binde 3,3).
• Bebek ölüm hızı: Her 1000 canlı doğumda 1 yıl içinde ölme olasılığıdır (2022: Binde 9,2, 2023: Binde 10).
• Beş yaş altı ölüm hızı: Her 1000 canlı doğumda 5 yıl içinde ölme olasılığıdır (2022: Binde 11,3, 2023: 14.5).
• TNSA-2013 sonuçlarına göre, Türkiye'de 5 yaşından küçük her 10 çocuktan birinin boyu yaşına göre kısadır.
• Türkiye'de kronik beslenme sorunları sonucu oluşan bodurluk, kırsal alanlarda, Doğu Anadolu Bölgesi'nde ve annesi hiç eğitim almamış ya da ilkokul bitirmemiş çocuklar arasında daha yaygındır.
• Ayrıca, her 10 çocuktan biri obez olarak tespit edilmiştir.
• Türkiye'de ana ölüm oranı yüzbinde 13,6'dır (2018, 2019).
• Dünya ortalaması ana ölüm oranı yüzbinde 14,6 iken, Türkiye'de yüzbinde 216,0'dır (2017, 2018).
• Türkiye'de nüfus artış hızı binde 14,7'dir (2018).
• Anne yaşı (20 yaş altı ve 40 yaş üstü gebelikler) bebek ölümünü yükseltir.
• Annenin eğitim düzeyi yüksek olduğunda bebek ölüm oranı düşüktür.
• Ailenin refah düzeyi düşük olduğunda neonatal, postneonatal ve bebek ölüm hızları daha fazladır.
• Doğum sayısı ve doğum aralığı az olan, doğum sırası 3 ya da fazla olan bebeklerin ölüm riski daha yüksektir.

Çocuk Ölümlerinin Azaltılması için Yapılması Gerekenler:

• Doğumların planlanması
• İstenmeyen gebeliklerin azaltılması
• Bağışıklamanın artırılması
• Bulaşıcı hastalıkların azaltılması
• Cinsiyet ayrımı olmadan temel eğitim düzeyinin artırılması
• Eğitime ve sağlığa yapılan yatırımların artırılması
• Doğurganlık hızı, bir kadının doğurgan olduğu 15-49 yaş grubunda doğurabileceği ortalama çocuk sayısını ifade eder (2018 yılında 1,99).
• Doğurganlığın, nüfusun yenilenme düzeyi seviyesinde olması gerekmektedir.

Adolesan Doğurganlık Hızı (TUİK 2019):

• 15-19 yaş grubunda bin kadın başına düşen ortalama canlı doğan çocuk sayısını ifade eder.
• 2018 yılında bu oran binde 19'dur.
• Türkiye'de ebeveynlerin onayıyla en düşük evlilik yaşı hem erkekler hem kadınlar için 17'dir.
• İlk evlenme yaşı kadınlarda 24,8 iken erkeklerde 27,8'dir.
• Gebe kadınların %50'sinde demir eksikliği anemisi görülmektedir (TNSA 2003).
• Doğumların %97'si sağlık kuruluşlarında gerçekleşmektedir (TNSA 2013).
• Türkiye'deki anne ölümlerinin %58'i doğrudan nedenlerden (kanama, hipertansiyon, emboli, enfeksiyon) kaynaklanmaktadır (UAÖÇ 2005).
• Anne ölümlerinin %16'sı dolaylı nedenlerden (kalp-damar hastalıkları) kaynaklanmaktadır (UAÖÇ 2005).
• Anne ölümlerinin %23,2'si tesadüfi nedenlerden (yarısı trafik kazası) kaynaklanmaktadır (UAÖÇ 2005).
• Anne ölümlerinin %2,5'inin nedeni bilinmemektedir (UAÖÇ 2005).
• Anne ölümlerinin %4,1'i intihardan kaynaklanmaktadır (UAÖÇ 2005).
• Toplumsal cinsiyet rolü, kadının toplumdaki yerini ve güçlenmesini etkiler.
• Çok çocuk ve sık aralıklarla doğum yapmak kadın sağlığını olumsuz etkileyebilir.
• Ataerkil toplumlarda kadının sosyal statü kazanmasının ve kişisel başarıya ulaşmasının tek yolu annelik olarak görülebilir
• Kız çocuklarından beklenen, babasına bağımlı bir yaşamdan kocasına bağımlı bir yaşama geçmesidir.
• Atasözleri ve deyimler, birçok ülkede erkek çocuk tercihinin yaygın ve özlenen bir durum olduğunu gösterir.
• Örneğin, Çin atasözü "18 tanrıça gibi kız çocuğu kambur bir oğlan çocuğunun yerini tutamaz" der.
• Uganda'da yenidoğan bir oğlan çocuğu "evin direği" olarak tanımlanırken, kız çocuğundan "satılık" olarak bahsedilir; çünkü kız çocuğunun kaderi evlendirilmek, yani satılmak ya da bir sığırla değiştirilmektir.
• Türkiye'de de "oğlan olsun da çamurdan olsun" deyimi yaygındır.

Kadın Hayatının Evreleri:

• İntrauterin Dönem: 0-40 hafta
• Yenidoğan Dönemi: Postpartum ilk 28 gün
• Çocukluk Dönemi: 8 yaşına kadar
• Prepüberte ve püberte dönemi: 8-15 yaş
• Adolesan Çağ: 15-18 yaş
• Cinsel Olgunluk Dönemi: 18-45 yaş
• Klimakterium ve senium: 45 yaş sonrası dönem
• İntrauterin Dönem (0-40 hafta): Embriyonal ve fetal dönemi kapsayan ve büyüme ile gelişmenin çok hızlı olduğu dönemdir.
• Yenidoğan Dönemi (Postpartum ilk 28 gün): Kız çocuklarında klitoris ve labium minör tamamen örtülmüştür, imperfore hymen olabilir, ilk günlerde beyazımsı renkte, bazen kanlı vajinal sekresyon olabilir, östrojen etkisine bağlı olarak memelerden süt gelebilir ve yetersiz antenatal bakım almaya bağlı olarak ölümler gözlenebilmektedir.

Çocukluk Dönemi (8 yaşına kadar):

• Kiz çocuklarında folikül atrezisi devam eder, 1-3 yaş arası hareketli olunur, 3 yaşından itibaren cinsiyet farkı anlaşılmaya başlar.
• Aile ve toplum tarafından cinsiyet ayrımı, female genital mutilasyon, malnütrisyon, enfeksiyonlar ve ihmal ve hizmetten yararlanamama gibi sorunların görülebildiği; morbidite ve mortalite hızlarının artabileceği bir dönemdir.
• Prepüberte ve Püberte Dönemi (8-15 yaş): Sekonder seksüel karakterlerin geliştiği, büyüme hızının arttığı, kemiklerde olgunlaşmanın yaşandığı ve vücut bütünlüğünde değişikliklerin görüldüğü dönemdir; prepuberti öncesi 400-500 bir civarında folikül olduğu tahmin edilmektedir.
• Puberte belirtileri arasında göğüslerde değişiklik (TELARJ) ve pubik ve aksiller kıllanma (PUBARJ) bulunur.
• Menarş (ilk adet kanaması) 7.5 yaşından önce görülürse erken, 14 yaşından sonra görülürse geç puberteyi düşündürür.
• Göğüs gelişimi (TELARŞ) östrojenin kanal sistemini, prolaktin ve progesteronun alveoler gelişmeyi ve laktasyonu sağlamasıyla gerçekleşir.
• Pubik ve aksiller kıllanma (PUBARŞ) adrenallerden salgılanan androjenlerin etkisi altındadır ve östrojen seksüel kıllanmayı orta derecede etkiler.
• Menarşı beslenme, genel sağlık durumu, iklim, kalıtım ve psikolojik durum etkiler.
• Büyüme hızının artışı, kızlarda menarştan önce 12 yaş civarında en üst düzeye ulaşır, erkeklerde gelişimsel sürecin geç dönemlerinde en üst düzeye ulaşır.

Adolesan Çağ (15-18 yaş):

• Hızlı büyüme, motor becerileri, zihinsel işlevlerde gelişme, emosyonel değişiklikler ve sosyal gelişme gibi özelliklerin görüldüğü dönemdir.
• Okuldan ayrılma, toplumsal baskı, adölesan yaşta görülerek düşükler, CYBE/HIV, cinsel taciz/istismar, anemi, malnütrisyon, çocuk evliliği, madde bağımlılığı, istenmeyen gebelikle, paralı seks, obezite ve şiddet gibi sorunlar yaşanabilir.

Adolesan dönem ile ilgili Dünyadaki Veriler;

• Tüm doğumların yaklaşık %11'i 15-19 yaş arasıda meydana gelmekte
• BM Nüfus bürosunun 2015 yılında yaptığı araştırmaya göre 1000 kız için 44 (1-200 arası değişmekte) doğum gerçekleşmekte
• DSÖ’e göre HIV’li ergen sayısı 2 milyon
• Her 10 dakikada bir, bir ergen kız şiddet sonucu hayatını kaybetmekte
• 20 yaş altı 10 kızdan biri cinsel şiddet yaşamakta

Cinsel Olgunluk Dönemi (18-45 yaş):

• Adölesan dönemin sona ermesi ile başlar.
• Kadın psikolojik, fiziksel ve cinsel yönden olgunlaşır.
• Kadının doğurganlığı en üst düzeydedir.
• Morbidite ve mortalite hızında artış görülebilir.

Cinsel Olgunluk Döneminde (18-45 yaş):

• Üreme ve üriner enfeksiyonları, istenmeyen gebelikler, gebeliğe ve doğuma bağlı komplikasyonlar ve bunlara bağlı anne ölümleri, CYE gibi cinsel sağlık sorunları görülebilir.
• Aynı zamanda bu dönemde Anemi, malnütrisyon, İnfertilite,cinsel taciz/istismar, şiddet, Üreme organı ve meme kanseri gibi hastalıklara rastlanabilir.
• Son 10 yılda gelişmekte olan ülkelerde yoksulluk ve eşitsizlik kadınlarda erkeklerden iki kat daha fazla arttığı saptanmış.
• Kadınlar erkeklerden %30-40 daha düşük ücretle çalışmakta.
• Beslenme bozukluğu ve demir eksikliği anemisi kadınlarda erkeklere oranla iki kat daha fazla görülmekte.
• Klimakterium (45-65 yaş): Kadınların üreme çağından, over fonksiyonlarındaki gerilemeye bağlı üreme yeteneğinin kaybolduğu çağa geçtiği bir dönemdir.
• Premenopoz, perimenopoz ve postmenopoz dönemlerini kapsar.
• Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü, Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması'nı yürütmektedir.

TNSA'nın Amaçları

• TNSA-2013, dünya çapında yürütülen Nüfus ve Sağlık Araştırmalarıdır (Demographic Health Surveys, MEASURE/DHS+).
• Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü tarafından 1967’de kurulmuştur..
• 1968 yılından beri her beş yılda bir nüfusun özelliklerini belirlemek ve anne-çocuk konularında ulusal veriler toplamaktadır.

TNSA Örneklemi Hedefleri

• Ulusal Örneklem
• Geleneksel 5 coğrafi bölge incelenir: Batı, Güney, Orta, Kuzey, Doğu
• Yerleşim yeri dikkate alınır: Kır, Kent şeklinde sınıflandırılır
• Not: Nüfusu 10,000 ve üzerinde olan yerleşim birimleri “kent” olarak; 10,000’ altında olan yerleşimler “kır” olarak tanımlanmıştır.
• Araştırmada hane halkı ve (15-49) yaş aralığında olup en z bir kez evlenmiş kadınlarla görüşmeler yapılmaktadır.

TNSA’da Belirlenen Göstergeler:

• Hanehalkı Nüfusu ve Konut Özellikleri
• Kadınların Temel Özellikleri
• Doğurganlık
• Aile Planlaması
• Düşükler ve Ölü Doğumlar
• Doğurganlığı Belirleyen Diğer Ara Değişkenler
• Doğurganlık Tercihleri
• Bebek ve Çocuk Ölümlülüğü
• Üreme Sağlığı
• Beslenme Durumu ve Çocuk Sağlığı
• Kadının Statüsü
• Türkiye İstatistik Kurumu 14. yyda (1326-1389) osmanli döneminde kurulmuştur
• Tarım ve arazi bilgilerini toplamak, nüfus sayımları yapmak gibi görevleri vardır.
• Ülkenin ekonomi,sosyal,demografi,kültür,çevre,bilim ve teknoloji alanlarında veri toplar.
• Gereken durumlarda tüm alanlarda istatistiksel veri toplamak ve analiz etmek ve yaymakla görevlidir