ધોરણ 6ઠ્ઠું: શું, ક્યારે અને ક્યાં

• ધોરણ છઠ્ઠાના પાઠ્યક્રમના વિષયો આવરી લેવાયા છે.
• સિવિલ સર્વિસીસ પરીક્ષા માટે ઇતિહાસમાં પૃષ્ઠભૂમિ ન ધરાવતા વિદ્યાર્થીઓ માટે ખાસ ઉપયોગી છે.

ધોરણ છઠ્ઠાના એનસીઈઆરટી પાઠ્યપુસ્તકોનો અભ્યાસક્રમ

• કુલ 11 પ્રકરણોનો સમાવેશ થાય છે.
• દરેક પ્રકરણના મહત્વપૂર્ણ વિષયોને આવરી લેવાયા છે.
• પાઠ્યપુસ્તકોમાં રહેલી બિનજરૂરી વાર્તાઓ અને વિગતોને ટાળવામાં આવી છે.

પ્રથમ પ્રકરણ: શું, ક્યારે અને ક્યાં (What, How, When and Where)

• લોકો ક્યાં રહેતા હતા તે જાણવું મહત્વપૂર્ણ છે.
• ભૂતકાળના પુરાવાઓ આબોહવાની પરિસ્થિતિઓ, લોકોની ક્રિયાપ્રતિક્રિયાઓ અને રહેઠાણોથી મળી શકે છે.
• ભારતીય ઉપખંડના લોકોના રહેઠાણો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવ્યું છે.
• લોકો નદીઓ નજીક રહેવાનું પસંદ કરતા હતા કારણ કે પાણીની ઉપલબ્ધતા સૌથી મહત્વપૂર્ણ જરૂરિયાત હતી.

નદી કિનારે વસવાટ

• લોકો શરૂઆતમાં નર્મદા નદીના કિનારે વસ્યા હતા.
• તેઓ આસપાસના વિસ્તારો અને વનસ્પતિથી પરિચિત હતા.
• ખોરાકની શોધમાં પ્રાણીઓનો શિકાર કરતા હતા.
• સુલેમાન અને કિર્તાર પહાડીઓમાં આશરે 8000 વર્ષ પહેલાં મહિલાઓ અને પુરુષોએ ઘઉં અને જવ જેવા પાકની ખેતી શરૂ કરી.
• ગારો હિલ્સમાં પણ લોકો રહેતા હોવાના પુરાવા મળ્યા છે.
• વિંધ્ય પર્વતમાળાના ઉત્તરમાં લોકોએ ચોખાની ખેતી શરૂ કરી.

સિંધુ નદી અને તેની સહાયક નદીઓ

• આશરે 4700 વર્ષ પહેલાં સિંધુ નદીની આસપાસ લોકો વસવાટ કરતા હતા.
• સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિ (હડપ્પા સંસ્કૃતિ) આ સમયગાળા દરમિયાન વિકાસ પામી.
• લગભગ 2500 વર્ષ પહેલાં ગંગા નદીના કિનારે વસવાટ શરૂ થયો.
• ગંગા નદીની આસપાસનો વિસ્તાર મગધ તરીકે ઓળખાય છે, જે સૌથી મોટું મહાજનપદ હતું.

મુસાફરી અને તેના ફાયદા

• મુસાફરી સાંસ્કૃતિક પરંપરાઓને સમૃદ્ધ બનાવે છે અને લોકો વચ્ચે વિચારોનું આદાનપ્રદાન વધારે છે.

ભારત નામની ઉત્પત્તિ

• ઈરાનીઓ અને ગ્રીકો સિંધુ નદીને ‘હિન્દોસ’ કહેતા હતા, જેના પરથી ‘ઇન્ડિયા’ નામ પડ્યું.
• ઋગ્વેદમાં ‘ભારત’ શબ્દનો ઉલ્લેખ છે અને તે સિંધુ નદીની પૂર્વમાં રહેતા લોકો માટે વપરાયો છે.

ભૂતકાળ વિશે માહિતી મેળવવાની રીતો

• હસ્તપ્રતો (મનુસ્ક્રિપ્ટ): હાથથી લખાયેલી પાંડુ લિપિઓ, તાડપત્રો અથવા ઝાડની છાલ પર લખાયેલા લખાણો.
• શિલાલેખો (ઈન્સ્ક્રિપ્શન્સ): પથ્થરો અથવા ધાતુ જેવી સપાટીઓ પર કોતરવામાં આવેલા લેખો.
• પુરાતત્વવિદો (આર્કિયોલોજિસ્ટ): ભૌતિક અવશેષો, હાડકાં અને અન્ય વસ્તુઓનો અભ્યાસ કરીને માહિતી મેળવે છે.

તારીખનો ખ્યાલ (Concept of Date)

• ગ્રેગોરિયન કેલેન્ડર મુજબ તારીખોની ગણતરી કરવામાં આવે છે.
• ઈસવીસન પૂર્વે (BC - Before Christ): ઈસુ ખ્રિસ્તના જન્મ પહેલાંનો સમયગાળો.
• ઈસવીસન (AD - Anno Domini): ઈસુ ખ્રિસ્તના જન્મ પછીનો સમયગાળો.
• BC ઊતરતા ક્રમમાં (Descending Order) અને AD ચઢતા ક્રમમાં (Ascending Order) ગણાય છે.

બીજું પ્રકરણ: ખોરાકની શોધથી માંડીને ઉત્પાદન સુધી

• શિકારી અને સંગ્રહખોરો (હન્ટર-ગેધરર્સ) ખોરાક મેળવવા માટે શિકાર અને સંગ્રહ કરતા હતા.
• તેઓ એક જગ્યાએથી બીજી જગ્યાએ ફરતા રહેતા હતા.

સ્થળાંતરનાં કારણો

• ખોરાકની શોધમાં પ્રાણીઓ પાછળ જવું પડતું હતું.
• વનસ્પતિ અને પ્રાણીઓના સંસાધનો ખતમ થઈ જતા હોવાથી નવી જગ્યાએ જવું પડતું હતું.
• ઋતુઓ બદલાવાના કારણે સ્થળાંતર કરવું પડતું હતું.
• પાણીની શોધમાં પણ સ્થળાંતર થતું હતું.

લોકો વિશે માહિતી કેવી રીતે મળે છે?

• શિકારી અને સંગ્રહખોરો દ્વારા બનાવેલા અને ઉપયોગમાં લેવાયેલા ઓજારો અને હથિયારોથી માહિતી મળે છે.

રહેઠાણની પસંદગી

• લોકો પથ્થરનાં ઓજારો બનાવવા માટે ફેક્ટરી સાઈટ નજીક રહેતા હતા.
• નદીઓ અને તળાવો નજીક પાણીની ઉપલબ્ધતાને કારણે રહેવાનું પસંદ કરતા હતા.

પથ્થરનાં ઓજારો બનાવવાની રીતો

• પથ્થર પર ઘસીને ધારદાર ઓજારો બનાવવામાં આવતા હતા.
• પથ્થરો અથડાવીને પણ ઓજારો બનાવવામાં આવતા હતા.
• ઓજારોનો ઉપયોગ પ્રાણીઓનો શિકાર કરવા અને ખોરાક મેળવવા માટે થતો હતો.

પર્યાવરણમાં બદલાવ

• વિશ્વનું તાપમાન વધવાથી ઘાસનાં મેદાનો બન્યાં.
• ઘાસનાં મેદાનોમાં પ્રાણીઓની સંખ્યા વધી, જેથી પશુપાલનની શરૂઆત થઈ.

ખેતી અને પશુપાલનની શરૂઆત

• લોકોએ છોડ અને પ્રાણીઓની સંભાળ રાખવાનું શરૂ કર્યું.
• આ રીતે ખેતી અને પશુપાલનની શરૂઆત થઈ.

પ્રાણીઓનો સંગ્રહ

• પ્રાણીઓનો ઉપયોગ ખોરાકના ભંડાર તરીકે થતો હતો.
• દૂધ અને માંસ મેળવવા માટે પ્રાણીઓનો ઉછેર કરવામાં આવતો હતો.

ખેડૂતો અને પશુપાલકોના વસવાટ

• ભારતીય ઉપખંડમાં ખેડૂતો અને પશુપાલકોના વસવાટના પુરાવા મળ્યા છે.
• વૈજ્ઞાનિકોએ વનસ્પતિ અને પ્રાણીઓના હાડકાંના નમૂનાઓનો અભ્યાસ કર્યો છે.

સ્થાયી જીવન (Settled Life)

• લોકોએ ઝૂંપડાં અને ઘરો બનાવવાના શરૂ કર્યા.
• બુર્જહોમ (કાશ્મીર)માં ખાડાવાળા ઘરોના પુરાવા મળ્યા છે.
• ઘરમાં અને બહાર રસોઈ કરવાના સ્થળો પણ મળી આવ્યા છે.

નવપાષાણ યુગ (Neolithic Age)

• આ યુગમાં ઓજારોને વધુ ધારદાર બનાવવા માટે પૉલિશ કરવામાં આવતા હતા.
• અનાજ દળવા માટે ઘંટીઓનો ઉપયોગ થતો હતો.

જાતિઓ (Tribes)

• લોકો જૂથોમાં રહેતા હતા અને તેમની પોતાની સંસ્કૃતિ અને પરંપરાઓ હતી.

મેહરગઢમાં જીવન અને મરણ (Living and Dying in Mehrgarh)

• મેહરગઢ બોલન ઘાટ નજીક આવેલું છે, જે ઈરાન જવાનો મહત્વનો માર્ગ હતો.
• અહીં ઘઉં અને જવની ખેતી અને ઘેટાં-બકરાં પાળવાની શરૂઆત થઈ હતી.
• મેહરગઢ એ સૌથી જૂનું ગામ છે જેના વિશે આપણે જાણીએ છીએ.

ત્રીજું પ્રકરણ: શરૂઆતનાં શહેરો

• હડપ્પીય સંસ્કૃતિની શોધ અને તેના શહેરોની વિશેષતાઓ.
• ચાર્લ્સ માશને સૌપ્રથમ હડપ્પીય સંસ્કૃતિના ખંડેરો વિશે માહિતી આપી.
• 1920ના દાયકામાં દયારામ સહાની અને રાખલદાસ બેનરજીએ હડપ્પા અને મોહેંજો-દડોની શોધ કરી.

હડપ્પીય સંસ્કૃતિનાં સ્થળો

• મોહેંજો-દડો (Mohenjo-daro)
• કાલીબંગન (Kalibangan)
• લોથલ (Lothal)
• ધોળાવીરા (Dholavira)
• લગભગ 1500 જેટલાં સ્થળો શોધાયાં છે, જેમાં મોટા ભાગનાં પાકિસ્તાનમાં છે.

શહેરોની વિશેષતાઓ

• શહેરોને બે ભાગમાં વિભાજિત કરવામાં આવ્યાં હતાં: સીટાડેલ (ઉંચાઈવાળો ભાગ) અને નીચલો શહેર.
• મકાનો પાકી ઈંટોથી બનેલાં હતાં.
• રસ્તાઓ એકબીજાને કાટખૂણે છેદતા હતા.
• ભૂગર્ભ ગટર વ્યવસ્થા (Underground drainage system) હતી.

જીવનશૈલી

• લોકો વેપાર અને હસ્તકલામાં જોડાયેલા હતા.
• કલા અને કારીગરીમાં તેઓ ખૂબ જ આગળ વધેલા હતા.

વેપાર

• મેસોપોટેમિયા સાથે વેપાર થતો હોવાના પુરાવા મળ્યા છે.
• લોથલ બંદર મહત્વનું વેપારી કેન્દ્ર હતું.
• કોલારથી સોનું અને રાજસ્થાનની ખીતડી ખાણોમાંથી તાંબું મંગાવવામાં આવતું હતું.

ખેતી

• સિંધુ ખીણની જમીન ફળદ્રુપ હતી, તેથી ખેતી મહત્વનો વ્યવસાય હતો.
• હડપ્પીય લોકો કપાસની ખેતી કરનારા પ્રથમ લોકો હતા.

વહીવટી વ્યવસ્થા

• શાસન વ્યવસ્થા વિશે ચોક્કસ માહિતી ઉપલબ્ધ નથી, પરંતુ એવું માનવામાં આવે છે કે ત્યાં વેપારી વર્ગનું શાસન હોઈ શકે છે.

પૂજા

• પશુપતિનાથની મૂર્તિ અને માતૃદેવીની પૂજા થતી હતી.

હડપ્પીય સંસ્કૃતિનો અંત

• હડપ્પીય સંસ્કૃતિના પતનનાં કારણો અસ્પષ્ટ છે, પરંતુ કેટલાક ઇતિહાસકારો માને છે કે નદીઓમાં પૂર, ધરતીકંપ અથવા આબોહવામાં પરિવર્તન જવાબદાર હોઈ શકે છે.

ચોથું પ્રકરણ: પુસ્તકો અને કબરો શું કહે છે

• ઋગ્વેદ સૌથી જૂનો ગ્રંથ છે. તેની રચના આશરે 3500 વર્ષ પહેલાં થઈ હતી.
• ઋગ્વેદમાં દેવી-દેવતાઓની સ્તુતિનાં મંત્રો છે.

વેદ

• વેદનો અર્થ જ્ઞાન થાય છે.
• મુખ્ય વેદોમાં ઋગ્વેદ, સામવેદ, યજુર્વેદ અને અથર્વવેદનો સમાવેશ થાય છે.

ઋગ્વેદ

• ઋષિઓએ ઋગ્વેદના મંત્રોની રચના કરી છે.
• ઋગ્વેદમાં ઇન્દ્ર, અગ્નિ અને વરુણ જેવા દેવોની સ્તુતિ કરવામાં આવી છે.

રાજકીય અને સામાજિક જીવન

• રાજ્યના વડાને રાજા કહેવામાં આવતા હતા.
• રાજા પાસે પાટનગર, મહેલો કે સેના નહોતી.
• સભા નામની સંસ્થામાં લોકો મહત્વના મુદ્દાઓ પર ચર્ચા કરતા હતા.
• સમાજમાં જુદા જુદા વ્યવસાયો કરતા લોકો રહેતા હતા.
• દાસ અને દાસીઓ ગુલામ તરીકે કામ કરતા હતા.

કબરો (Burial Systems)

• કબરોમાંથી મળેલાં હાડપિંજરો અને વસ્તુઓથી સામાજિક દરજ્જા વિશે માહિતી મળે છે.
• બ્રહ્મગિરિમાં મળેલી કબરોમાં સોનાનાં ઘરેણાં અને કિંમતી વસ્તુઓ મળી આવી છે, જે ધનિક લોકોની ઓળખ આપે છે.

પાંચમું પ્રકરણ: રાજ્યો, રાજાઓ અને પ્રારંભિક ગણરાજ્યો

• જનપદ અને મહાજનપદ વિશે માહિતી.
• અશ્વમેધ યજ્ઞ દ્વારા રાજાઓ પોતાની શક્તિ અને સામ્રાજ્યનો વિસ્તાર કરતા હતા.

વર્ણ વ્યવસ્થા

• બ્રાહ્મણોએ સમાજને ચાર વર્ણોમાં વિભાજિત કર્યો હતો: બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય અને શૂદ્ર.
• દરેક વર્ણના લોકોના કાર્યો અને અધિકારો અલગ હતા.

જનપદ

• જનપદનો અર્થ એવો વિસ્તાર થાય છે જ્યાં લોકો વસવાટ કરતા હોય.
• મહાજનપદો મોટા અને શક્તિશાળી રાજ્યો હતાં.

મગધ

• મગધ સૌથી મહત્વનું મહાજનપદ હતું.
• ગંગા અને સોણ નદીઓ મગધમાંથી પસાર થતી હોવાથી જમીન ફળદ્રુપ હતી અને પરિવહન સરળ હતું.
• બિંબિસાર અને આઝાદશત્રુ જેવા શક્તિશાળી શાસકોએ મગધ પર શાસન કર્યું.
• રાજગિર અને પાટલીપુત્ર મગધની રાજધાનીઓ હતી.

વાજ્જી (Vazzi)

• વાજ્જીની રાજધાની વૈશાલી હતી.
• વાજ્જીમાં અલગ પ્રકારની શાસન વ્યવસ્થા હતી, જ્યાં રાજાઓ ચૂંટણી દ્વારા પસંદ કરવામાં આવતા હતા.

બુદ્ધ અને મહાવીર

• આ સમયે બુદ્ધ અને મહાવીર જેવા મહાન વિચારકો થઈ ગયા, જેમણે સમાજમાં પરિવર્તન લાવવાનો પ્રયાસ કર્યો.
• બુદ્ધે દુઃખ અને તૃષ્ણાથી મુક્તિ મેળવવાનો માર્ગ બતાવ્યો.
• જૈન ધર્મના 24મા તીર્થંકર વર્ધમાન મહાવીરે ત્યાગ અને અહિંસાનો ઉપદેશ આપ્યો.
• ઉપનિષદમાં આત્મા અને બ્રહ્મ વિશે ચર્ચા કરવામાં આવી છે.

છઠ્ઠું પ્રકરણ: નવા સામ્રાજ્યો અને રાજ્યો

• મૌર્ય સામ્રાજ્ય ભારતીય ઇતિહાસનું સૌથી મોટું સામ્રાજ્ય હતું.
• ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યએ આ સામ્રાજ્યની સ્થાપના કરી હતી.
• અશોક આ વંશનો મહાન શાસક હતો.

મૌર્ય સામ્રાજ્ય

• મૌર્ય સામ્રાજ્યની રાજધાની પાટલીપુત્ર હતી.
• અશોકે કલિંગના યુદ્ધ પછી યુદ્ધ છોડી દીધું અને ધમ્મનો માર્ગ અપનાવ્યો.

સામ્રાજ્યનું સંચાલન

• મૌર્ય સામ્રાજ્યમાં કર ઉઘરાવવા માટે અધિકારીઓની નિમણૂક કરવામાં આવતી હતી.
• સંદેશા પહોંચાડવા માટે જાસૂસોનો ઉપયોગ થતો હતો.
• અશોકે ધમ્મના સિદ્ધાંતોનો ફેલાવો કરવા માટે ધમ્મ મહામાત્તોની નિમણૂક કરી.

અશોકનો ધમ્મ

• અશોકનો ધમ્મ એક સાર્વત્રિક આચારસંહિતા હતી, જે અહિંસા, દયા અને સહિષ્ણુતા પર આધારિત હતી.
• અશોકે શિલાલેખો દ્વારા પોતાના સંદેશાઓ લોકો સુધી પહોંચાડ્યા.

સાતમું પ્રકરણ: સમૃદ્ધ ગામડાં અને વિકસતાં શહેરો

• લોખંડનાં ઓજારો અને સિંચાઈથી ખેતીમાં સુધારો થયો.
• ગામડાંઓમાં ખેડૂતો, કારીગરો અને વેપારીઓ રહેતા હતા.
• દક્ષિણ ભારતમાં મોટા જમીનમાલિકોને વેલ્લાલાર, સામાન્ય ખેડૂતોને ઉણવાર અને ભૂમિહીન મજૂરોને કડાઈસિયાર અથવા અધિમઈ કહેવામાં આવતા હતા.
• ઉત્તર ભારતમાં ગામના વડાને ગ્રામ ભોજક કહેવામાં આવતો હતો.

શહેરો વિશે માહિતી

• જાતક કથાઓ અને શિલ્પો શહેરોના જીવન વિશે માહિતી આપે છે.
• સિક્કાઓ (Coins) વેપાર અને આર્થિક પ્રવૃત્તિઓ વિશે માહિતી આપે છે.

મથુરા (Mathura)

• મથુરા એક મહત્વનું શહેર હતું, જે ધાર્મિક કેન્દ્ર અને કલાનું સ્થળ હતું.
• મથુરામાં બૌદ્ધ ધર્મ, જૈન ધર્મ અને હિન્દુ ધર્મના મંદિરો અને મૂર્તિઓ મળી આવે છે.

અન્ય શહેરો

• અરિકમેડુ એ એક બંદર હતું, જ્યાંથી દૂરના દેશો સાથે વેપાર થતો હતો.
• અહીંથી રોમન સામ્રાજ્યના અવશેષો પણ મળી આવ્યા છે.

આઠમું પ્રકરણ: વેપારીઓ, રાજાઓ અને યાત્રાળુઓ

• વેપારીઓ માલસામાનને એક સ્થળેથી બીજા સ્થળે લઈ જતા હતા.
• તેઓ જમીન અને દરિયાઈ માર્ગોનો ઉપયોગ કરતા હતા.
• વેપારીઓએ અનેક નવા માર્ગોની શોધ કરી.

રાજાઓ અને વેપાર

• નદીઓ અને દરિયાઈ માર્ગો પર નિયંત્રણ ધરાવતા રાજાઓ ધનિક અને શક્તિશાળી બન્યા.
• દક્ષિણ ભારતમાં ચોલ, ચેર અને પાંડ્ય વંશોનું શાસન હતું, જેમણે વેપારથી સમૃદ્ધિ મેળવી હતી.
• સિલ્ક રૂટ એ એક મહત્વનો માર્ગ હતો, જેના દ્વારા ચીનથી યુરોપ સુધી રેશમનો વેપાર થતો હતો.

કુષાણ વંશ (Kushan Dynasty)

• કુષાણ વંશના શાસકોએ સિલ્ક રૂટ પર નિયંત્રણ સ્થાપ્યું હતું.
• કનિષ્ક કુષાણ વંશનો મહાન શાસક હતો. તેના સમયમાં ચોથી બૌદ્ધ પરિષદ યોજાઈ હતી.

બૌદ્ધ ધર્મ

• મહાયાન બૌદ્ધ ધર્મ આ સમયે વિકાસ પામ્યો, જેમાં બુદ્ધને ભગવાન માનવામાં આવતા હતા અને તેમની મૂર્તિઓની પૂજા કરવામાં આવતી હતી.

યાત્રાળુઓ (Pilgrims)

• ફાહિયાન (Fa Hien) અને હ્યુએન ત્સંગ (Hiuen Tsang) જેવા ચીની યાત્રાળુઓ બૌદ્ધ ધર્મના અભ્યાસ માટે ભારત આવ્યા હતા.
• તેઓએ ભારતના ધાર્મિક અને સામાજિક જીવન વિશે પોતાના અનુભવો લખ્યા.

ભક્તિ (Bhakti)

• ભક્તિ એ ઈશ્વર પ્રત્યે પ્રેમ અને શ્રદ્ધા વ્યક્ત કરવાનો માર્ગ છે.
• ભક્તિમાં શિવ, વિષ્ણુ અને દુર્ગા જેવા દેવોની પૂજા કરવામાં આવે છે.
• ભગવદ્ ગીતામાં ભક્તિના મહત્વ વિશે જણાવવામાં આવ્યું છે.

નવમું પ્રકરણ: નવા સામ્રાજ્યો અને રાજ્યો

• આ પ્રકરણમાં ગુપ્ત વંશ અને તેના શાસકો વિશે માહિતી આપવામાં આવી છે.

પ્રશસ્તિ (Prashasti)

• પ્રશસ્તિ એટલે રાજાઓની સ્તુતિમાં લખાયેલા લેખો.
• હરિસેણે સમુદ્રગુપ્તની પ્રશસ્તિ લખી છે, જે પ્રયાગરાજમાં આવેલી છે.

વંશાવળી (Genealogy)

• વંશાવળીઓ રાજાઓના ઇતિહાસ અને તેમના સંબંધો વિશે માહિતી આપે છે.

સિક્કાઓ (Coins)

• સિક્કાઓ રાજાઓના નામ, તેમની ઉપલબ્ધિઓ અને આર્થિક સ્થિતિ વિશે માહિતી આપે છે.
• સમુદ્રગુપ્તે અશ્વમેધ યજ્ઞ કરાવ્યો હતો, જેના સિક્કાઓ મળી આવ્યા છે.

હર્ષવર્ધન (Harshavardhan)

• હર્ષવર્ધન એક મહત્વપૂર્ણ શાસક હતો, જેના દરબારમાં બાણભટ્ટ નામનો કવિ હતો.
• બાણભટ્ટે હર્ષચરિત નામનું પુસ્તક લખ્યું, જેમાં હર્ષવર્ધનના જીવન અને શાસન વિશે માહિતી છે.

પલ્લવો અને ચાલુક્યો (Pallavas and Chalukyas)

• પલ્લવો અને ચાલુક્યો દક્ષિણ ભારતના મહત્વપૂર્ણ રાજવંશો હતા.
• પુલકેશી બીજાએ હર્ષવર્ધનને હરાવ્યો હતો, જેનો ઉલ્લેખ એહોલના શિલાલેખમાં છે.

રાજ્ય વહીવટ (State Administration)

• રાજાઓ વહીવટ ચલાવવા માટે અધિકારીઓની નિમણૂક કરતા હતા અને કર ઉઘરાવતા હતા.
• સૈનિકો અને સેનાપતિઓની મદદથી સામ્રાજ્યનું રક્ષણ કરતા હતા.
• ગામડાઓમાં ગ્રામ સભાઓ વહીવટ કરતી હતી.

કાલિદાસ (Kalidas)

• કાલિદાસ એક મહાન કવિ અને નાટ્યકાર હતા, જેમણે અભિજ્ઞાન શાકુંતલમ જેવું પ્રસિદ્ધ નાટક લખ્યું હતું.

ફાહિયાન (Fa Hien)

• ફાહિયાને ભારતના સમાજ અને સંસ્કૃતિ વિશે પોતાના વિચારો વ્યક્ત કર્યા છે.
• તેણે ગુપ્તકાળ દરમિયાન ભારતમાં પ્રવર્તમાન સામાજિક સ્થિતિનું વર્ણન કર્યું છે.

દસમું પ્રકરણ: ઇમારતો, ચિત્રો અને પુસ્તકો

• સ્થાપત્ય, ચિત્રકલા અને સાહિત્યનો વિકાસ.

લોહ સ્તંભ (Iron Pillar)

• દિલ્હીમાં આવેલો લોહ સ્તંભ ગુપ્તકાળની ધાતુવિદ્યાનું ઉત્તમ ઉદાહરણ છે.
• આ સ્તંભમાં હજુ સુધી કાટ લાગ્યો નથી.
• સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્ત દ્રિતીય દ્વારા બનાવવામાં આવ્યો.

સ્તૂપો અને મંદિરો

• સ્તૂપો અને મંદિરો એ ભારતીય સ્થાપત્યનો મહત્વપૂર્ણ ભાગ છે.
• સાંચીનો સ્તૂપ અનેક શાસકો દ્વારા બનાવવામાં આવ્યો હતો.

મંદિરોની રચના

• ગર્ભગૃહ મંદિરમાં દેવતાની મૂર્તિ સ્થાપિત કરવામાં આવી હતી
• શિખર ગર્ભગૃહની ઉપર બનેલ ટાવર છે
• મંડપ એવી જગ્યા છે જ્યાં લોકો ભેગા થઈ શકે છે
• પ્રદક્ષિણા પથ એ એક માર્ગ હતો જે મંદિરોની આસપાસ બનાવવામાં આવ્યો હતો

ચિત્રકલા (Paintings)

• અજંતાની ગુફાઓમાં બૌદ્ધ ધર્મને લગતા ચિત્રો બનાવવામાં આવ્યા છે.
• આ ચિત્રોમાં વનસ્પતિજન્ય (Organic) રંગોનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો છે.

મહાકાવ્યો (Epics)

• રામાયણ અને મહાભારત ભારતના બે મુખ્ય મહાકાવ્યો છે.
• શિલપ્પાડિકારમ એ તમિલ ભાષાનું મહાકાવ્ય છે.

સામાન્ય લોકોની વાર્તાઓ (Stories of Ordinary People)

• પંચતંત્રની વાર્તાઓ સામાન્ય લોકોની જીવનશૈલી અને નીતિઓ વિશે જણાવે છે.

આર્યભટ્ટ (Aryabhata)

• આર્યભટ્ટ એક મહાન ખગોળશાસ્ત્રી અને ગણિતશાસ્ત્રી હતા.

• તેમણે આર્યભટ્ટીયમ નામનું પુસ્તક લખ્યું હતું, જેમાં ખગોળ અને ગણિત વિશે માહિતી આપવામાં આવી છે.

• આ નોંધો ધોરણ ૬ ના ઇતિહાસના પાઠ્યપુસ્તક પર આધારિત છે, જેમાં ભારતના પ્રાચીન ઇતિહાસ, સામાજિક જીવન, આર્થિક પ્રવૃત્તિઓ અને ધાર્મિક માન્યતાઓ વિશે માહિતી આપવામાં આવી છે.