સિંધુ ખીણ સંસ્કૃતિ: પરિચય અને મહત્વ

સિંધુ ખીણ સંસ્કૃતિનો પરિચય

• ગુજરાતના ઇતિહાસના ભાગ રૂપે સિંધુ ખીણ સંસ્કૃતિની માહિતી અપાય છે.
• અગાઉના લેક્ચરમાં પૌરાણિક કાળ, ગુજરાતનું નામકરણ અને પ્રાગ ઐતિહાસિક કાળની ચર્ચા થઈ હતી.
• નૂતન પાષાણ યુગમાં માનવી સ્થાયી થયો અને ખેતીની શરૂઆત કરી.
• સિંધુ ખીણ સંસ્કૃતિ એ આદ્ય ઐતિહાસિક કાળનો ભાગ છે, જેના પુરાવા મળ્યા છે.
• લેક્ચર 1માં પૌરાણિક કાળની વાતો માત્ર કહાણીઓ હતી, જેના કોઈ વૈજ્ઞાનિક પુરાવા મળ્યા નથી.
• પ્રાગ ઐતિહાસિક કાળથી પુરાવા મળવાના શરૂ થયા, જેમાં આદિમાનવના અવશેષો અને કંકાલનો સમાવેશ થાય છે.

સિંધુ ખીણ સંસ્કૃતિ: શા માટે સીધો અભ્યાસ નહીં?

• ગુજરાતના સિંધુ ખીણ સંસ્કૃતિના નગરોનો સીધો અભ્યાસ કરવાથી સંસ્કૃતિની સમજ અધૂરી રહી જાય છે.
• સિંધુ ખીણ સંસ્કૃતિ અને હડપ્પીયન સભ્યતા આજના માનવીથી કેવી રીતે અલગ છે તે સમજવું જરૂરી છે.
• લોકોની રહેણી-કરણી, સંસ્કૃતિ અને પરંપરાઓ વિશે જાણકારી મેળવવી અગત્યની છે.
• ગુજરાતના નગરોનો અભ્યાસ કરતા પહેલાં સિંધુ ખીણ સંસ્કૃતિને સમજવી જરૂરી છે.

સંસ્કૃતિ અને સભ્યતા વચ્ચેનો તફાવત

• સંસ્કૃતિ એટલે માનવ દ્વારા પોતાની બુદ્ધિથી બનાવેલી વસ્તુઓ અને રીતરિવાજો, જે સમાજને સમજવામાં મદદ કરે છે.
• સંસ્કૃતિ લાંબા સમય સુધી અપનાવેલા રીતરિવાજોનું પરિણામ છે.
• સભ્યતા એટલે મનુષ્ય પોતાની જીવન પદ્ધતિ, રીતરિવાજો અને સંશોધનોથી પશુના દરજ્જાથી ઉપર આવે તે.
• સભ્યતા પ્રગતિ દર્શાવે છે, જેમ કે પહેરવેશમાં બદલાવ (ધોતિયું -> લેંઘો -> જીન્સ).
• સંસ્કૃતિ માનસિક પ્રગતિ છે જ્યારે સભ્યતા ભૌતિક પ્રગતિ સૂચવે છે.

સિંધુ ખીણ સંસ્કૃતિની સમકાલીન સભ્યતાઓ

• સિંધુ ખીણ સંસ્કૃતિની સમકાલીન વિશ્વમાં અન્ય સભ્યતાઓ પણ અસ્તિત્વમાં હતી.
• મેસોપોટેમિયા (વર્તમાન ઇરાક), ચીની સભ્યતા અને નાઈલ વેલી સભ્યતા (મિસર/ઇજિપ્ત) સિંધુ ખીણ સંસ્કૃતિની સમકાલીન હતી.
• ભારતના વેપારી સંબંધો મેસોપોટેમિયા સાથે હતા, જ્યાં રાજા સારાગોન ભારતને મેહુલા કહેતા હતા.
• ચીની સભ્યતાને પીળી સંસ્કૃતિ કહેવામાં આવતી હતી, જ્યાં રાજા હાંગ હો યાદસેનું શાસન હતું.
• મેસોપોટેમિયાની લિપિને ઓળખી શકાય છે, જ્યારે સિંધુ ખીણ સંસ્કૃતિની લિપિ હજુ સુધી ઉકેલી શકાઈ નથી.

સિંધુ ખીણ સંસ્કૃતિના પ્રથમ પુરાવા

• સૌપ્રથમ ચાર્લ્સ મેસને 1826માં સિંધુ ખીણ સંસ્કૃતિ જેવી કોઈ સભ્યતા હોવાની જાણકારી આપી હતી.
• 1856માં સર એલેક્ઝાન્ડર કનિંગહમને કરાચી અને લાહોર વચ્ચે રેલવેના પાટા નાખતી વખતે ઈંટો મળી આવી, જે સિંધુ ખીણ સંસ્કૃતિના પ્રથમ પુરાવા હતા.
• 1921માં દયારામ શાહનીએ સર જોન માર્શલ અને કર્નલ મેકેનાના માર્ગદર્શન હેઠળ હડપ્પા નામના સ્થળે ખોદકામ શરૂ કર્યું.
• હડપ્પા નામ પરથી આ સભ્યતાને હડપ્પીયન સભ્યતા કહેવામાં આવે છે.
• હડપ્પા એ સિંધી શબ્દ છે, જેનો અર્થ "શિવનું ભોજન" થાય છે.
• 1922માં રખલદાસ બેનર્જીએ સિંધના લારખાનામાં સિંધુ નદીના કિનારે મોહેંજોદારો નામના નગરની શોધ કરી.

હડપ્પીયન સભ્યતાનું ભૌગોલિક સ્થાન અને વિસ્તાર

• સિંધુ અને તેની સહાયક નદીઓની આજુબાજુ ઘણા નગરો મળ્યા હોવાથી આ સભ્યતાને સિંધુ ખીણ સભ્યતા કહેવામાં આવે છે.
• હડપ્પા રાવી નદીના કિનારે (પાકિસ્તાન) અને મોહેંજો દારો સિંધુ નદીના કિનારે (પાકિસ્તાન) આવેલું છે.

હડપ્પીયન સભ્યતાનો વિસ્તાર

• હડપ્પીયન સભ્યતા વિસ્તારની દૃષ્ટિએ સૌથી મોટી સભ્યતા છે.
• માનવામાં આવે છે કે દ્રવિડ પ્રજાએ હડપ્પીયન સભ્યતાનું સર્જન કર્યું હતું.
• પશ્ચિમમાં સુતકા ગેંડોર (પાકિસ્તાન બલુચિસ્તાન) દાસ નદીના કિનારે આવેલું છે.
• પૂર્વમાં આલમગીરપુર (ઉત્તર પ્રદેશ) હિંડન નદીના કિનારે આવેલું છે.
• ઉત્તરમાં માંડા (જમ્મુ કાશ્મીર) ચિનાબ નદીના કિનારે આવેલું છે.
• દક્ષિણમાં દૈમાબાદ (મહારાષ્ટ્ર) પ્રવરા નદીના કિનારે આવેલું છે, જે ગોદાવરી નદીની સહાયક નદી છે.
• ઉત્તર-દક્ષિણ લંબાઈ 1100 કિમી અને પૂર્વ-પશ્ચિમ લંબાઈ 1600 કિમી છે.
• હડપ્પીયન સભ્યતાનો વિસ્તાર 12,99,600 ચોરસ કિલોમીટર છે.

નગર આયોજન

• મોટાભાગના નગરોને પશ્ચિમ અને પૂર્વ એમ બે ભાગમાં વહેંચવામાં આવ્યા હતા.
• પશ્ચિમ ભાગ ઊંચાઈ પર હતો, જ્યાં રાજા અને ઉચ્ચ વર્ગના લોકો રહેતા હતા.
• પૂર્વ ભાગ નીચાણવાળો હતો, જ્યાં શિલ્પી, કારીગર, સૈનિક અને વેપારી જેવા લોકો રહેતા હતા.
• પશ્ચિમ ભાગમાં મોટી ઇમારતો, સ્નાનાગાર અને સાર્વજનિક સ્થળો હતા.
• બાથરૂમનું ગંદુ પાણી મોરી દ્વારા ગટરમાં જતું હતું.
• ઘરના દરવાજા મુખ્ય માર્ગ પર નહીં, પરંતુ ગલીમાં ખુલતા હતા (લોથલ એક અપવાદ છે).
• નગરના રસ્તાઓ એકબીજાને કાટખૂણે છેદતા હતા.
• ઘરની દીવાલોને મજબૂત બનાવવા માટે પ્લાસ્ટર કરવામાં આવતું હતું.
• ઈંટોનો વ્યાસ 4:2:1 ના પ્રમાણમાં હતો અને તેમને જોડવા માટે જીપ્સમ અને કોલસાનો ઉપયોગ થતો હતો.
• જુદી જુદી જગ્યાએ જુદી જુદી ઈંટો વપરાતી હતી, જેમ કે કાચી ઈંટો, પાકી ઈંટો, ફન્નીદાર ઈંટો અને અલંકૃત ઈંટો.

હડપ્પીયન સભ્યતાની લિપિ

• હડપ્પીયન લિપિમાં લગભગ 400 ચિત્રો અને 64 મૂળ ચિન્હો છે.
• આ લિપિને હજુ સુધી ઉકેલી શકાઈ નથી.
• તે જમણેથી ડાબે લખવામાં આવે છે, જેને બ્રુસ્ટોફેડેન કહેવામાં આવે છે.
• હડપ્પીયન લિપિમાં સૌથી વધારે યુ આકાર અને માછલી આકારના ચિત્રો જોવા મળે છે.

સિંધુ ખીણ સભ્યતાની સામાજિક પરિસ્થિતિ

• સમાજમાં પરિવાર સાથે રહેવાની વ્યવસ્થા હતી.
• માતૃસત્તાક સમાજ હતો, જેના પુરાવા માતૃદેવીની મૂર્તિઓ પરથી મળે છે.
• સમાજમાં પુરોહિત, વ્યાપારી, અધિકારી, શિલ્પી, મોચી અને શ્રમિક જેવા વર્ગો હતા.
• મોતી, તાંબા અને કિંમતી પથ્થરોનું કામ કરનારા કારીગરોની સંખ્યા વધુ હતી.
• લોકો સુતરાઉ કાપડનો ઉપયોગ કરતા હતા.
• નવી વાનગીઓ બનાવવી, રમતગમત અને મનોરંજનના સાધનો બનાવવા એ લોકોના શોખ હતા.
• સમાજમાં શાકાહાર અને માંસાહાર બંનેનું ચલણ હતું.
• હાથીદાંત અને શંખમાંથી બનાવેલી બંગડીઓ અને આભૂષણો મળી આવ્યા છે.
• આભૂષણો સોના, ચાંદી, છીપ અને માટીના બનેલા હતા.
• લોખંડથી લોકો અજાણ હતા, તેથી તાંબાનો ઉપયોગ થતો હતો.

સિંધુ ખીણ સભ્યતાની આર્થિક સ્થિતિ

• ખેતી એ હડપ્પીય સભ્યતાનો મુખ્ય વ્યવસાય હતો.
• કાલીબંગામાંથી ખેડેલ ખેતરના અવશેષો મળ્યા છે.
• બનાવલીમાંથી હળના અવશેષો મળ્યા છે.
• કપાસની ખેતી સૌથી વધારે થતી હતી, ઉપરાંત ઘઉં, જવ, તલ અને કઠોળનું પણ ઉત્પાદન થતું હતું.
• શેરડીના ઉત્પાદનના કોઈ પુરાવા મળ્યા નથી.
• લોકો તરબૂચ, દાડમ, નારિયળથી પરિચિત હતા.
• માછીમારીથી પણ પરિચિત હતા, જેના પુરાવા તાંબાના હૂક મળવાથી મળે છે.
• આંતરિક અને બાહ્ય વેપાર પર આધારિત વ્યવસ્થા હતી.
• ગાય, ભેંસ, ઊંટ, બળદ અને હાથી જેવા પ્રાણીઓને પાડતા હતા.
• બળદગાડાનો ઉપયોગ વાહન વ્યવહાર માટે કરતા હતા.
• કૂતરો પ્રથમ પાલતુ પ્રાણી હતો.

સિંધુ ખીણ સભ્યતાની ધાર્મિક સ્થિતિ

• સિંધુ ખીણ સંસ્કૃતિમાં મંદિરના કોઈ પુરાવા મળ્યા નથી.
• લોકો નિરાકાર ઈશ્વરમાં માનતા હતા.
• વૃક્ષ અને મૂર્તિ પૂજાના ઉપાસક હતા.
• માતૃદેવીની મૂર્તિઓ મળી આવી છે, જે ધરતી માતાનું પ્રતીક છે.
• લોકો યોનિ અને લિંગની પણ પૂજા કરતા હતા.
• મોહેંજો દારોમાંથી પદ્માસનમાં બેઠેલા પુરુષ, પશુપતિ (મહાદેવ) અને સ્વસ્તિકની મુદ્રાઓ મળી આવી છે.
• એક મુદ્રામાં શિંગડાવાળા દેવતા પીપળાના વૃક્ષની શાખાઓ વચ્ચે ઊભા છે, જે પીપળાના વૃક્ષની પૂજાનું સૂચન કરે છે.
• ત્રણ પ્રકારના અંતિમ સંસ્કારના પુરાવા મળ્યા છે: અગ્નિદાહ, પૂર્ણ સમાધિ અને આંશિક સમાધિ.
• મૃતકોને ઉત્તર-દક્ષિણ દિશામાં દફનાવવામાં આવતા હતા, જેમાં માથું ઉત્તર દિશામાં રાખવામાં આવતું હતું (લોથલ અને રોપડ અપવાદ છે).
• કાલીબંગન અને લોથલમાંથી જોડિયા કબરો મળી આવી છે.
• મૃતકોને માટીના વાસણો અને અન્ય વસ્તુઓ સાથે દફનાવવામાં આવતા હતા.
• રોપડમાંથી માનવ સાથે કુતરાનું હાડપિંજર પણ મળી આવ્યું છે.

પ્રતીકો અને મહત્વ

• સ્વસ્તિક (સાથીઓ) સૂર્યની ઉપાસનાનું પ્રતીક હતું.
• શિવને યોગીશ્વર માનવામાં આવતા હતા.
• તાવીજ પ્રજનન શક્તિનું પ્રતીક માનવામાં આવતું હતું.
• બળદને શિવના વાહન તરીકે પૂજવામાં આવતો હતો.
• બકરીનો ઉપયોગ બલિદાન માટે થતો હતો.
• નાગની પૂજા થતી હતી.
• ભેંસ દેવતાઓના શત્રુ પર વિજયનું પ્રતીક હતી.
• કાંસાની નર્તકી મનોરંજન માટે વપરાતી હતી.
• યુગલ કબરો સતી પ્રથાનું સૂચન કરે છે.
• બળદ પવિત્ર પશુ, સ્વસ્તિક પવિત્ર ચિન્હ, બતક પવિત્ર પક્ષી અને પીપળો પવિત્ર વૃક્ષ ગણાતા હતા.

શિલ્પ ઉદ્યોગ અને કલાકૃતિ

• શિલ્પ બનાવવા માટે પથ્થર, તાંબુ અને કાંસાનો ઉપયોગ થતો હતો.
• લોખંડથી લોકો અજાણ હતા.
• તાંબાનો ઉપયોગ ઓજારો, હથિયારો અને અન્ય વસ્તુઓ બનાવવા માટે થતો હતો.
• તાંબુ અને ટીનને ભેગું કરીને કાંસું બનાવવામાં આવતું હતું.
• મોહેંજો દરોમાંથી કાંસાની નર્તકીની મૂર્તિ મળી આવી છે, જે ખૂબ જ પ્રખ્યાત છે.
• લોથલ અને ચન્હુદડોમાંથી મણકા બનાવવાના કારખાના મળી આવ્યા છે.
• મોહેંજો દડોમાંથી દાઢીવાળા પુરુષની મૂર્તિ મળી આવી છે, જેને પુરોહિત માનવામાં આવે છે.
• મોહેંજો દડોમાંથી સ્ટીરાઈટમાંથી બનેલી પશુપતિનાથની મુદ્રા મળી છે, જેમાં હાથી, વાઘ, ગેંડો અને ભેંસના ચિત્રો છે.

જૂની વસ્તુઓનું આયુષ્ય જાણવાની પદ્ધતિઓ

• કાર્બન ડેટિંગ પદ્ધતિ (C14) નો ઉપયોગ જૂની વસ્તુઓનું આયુષ્ય જાણવા માટે થાય છે.
• આ પદ્ધતિની શોધ વિલાર્ડ લિબ્બીએ કરી હતી.
• હવામાં રહેલા નાઇટ્રોજન પર સૂર્યપ્રકાશ પડવાથી કાર્બન-14નું નિર્માણ થાય છે, જે સજીવો ગ્રહણ કરે છે.
• મૃત્યુ પછી સજીવ કાર્બન-14 લેવાનું બંધ કરી દે છે, જેના કારણે તેના શરીરમાં કાર્બનનું પ્રમાણ ઘટવા લાગે છે.
• વસ્તુમાં રહેલા કાર્બનની માત્રાથી તે કેટલું જૂનું છે તે જાણી શકાય છે.
• યુરેનિયમ ડેટિંગ પદ્ધતિનો ઉપયોગ 50,000 વર્ષથી વધુ જૂની વસ્તુઓનું આયુષ્ય જાણવા માટે થાય છે.

ભારતીય પુરાતત્વ સર્વેક્ષણ (Archaeological Survey of India - ASI)

• ભારતીય પુરાતત્વ સર્વેક્ષણની સ્થાપના 1861માં એલેક્ઝાન્ડર કનિંગહમે કરી હતી, જેમાં લોર્ડ કેનિંગનું મોટું યોગદાન હતું.
• આ સંસ્થા પર્યટન અને સંસ્કૃતિ મંત્રાલય હેઠળ આવે છે.
• 1921માં સર જોન માર્શલ મહાનિર્દેશક બન્યા, જેમના સમયમાં દયારામ શાહની અને રખલદાસ બેનર્જીએ હડપ્પા અને મોહેંજો દારોની શોધ કરી.
• ભારતીય પુરાતત્વ સંરક્ષણનું હેડક્વાર્ટર દિલ્હીમાં છે.

ભારતીય ભૂસ્તર શાસ્ત્રીય સર્વેક્ષણ (Geological Survey of India - GSI)

• ભારતીય ભૂસ્તર શાસ્ત્રીય સર્વેક્ષણની સ્થાપના ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીએ 1851માં કરી હતી.
• આ સંસ્થા ખાણ મંત્રાલય હેઠળ કામ કરે છે.
• તેનું હેડક્વાર્ટર કોલકાતા (પશ્ચિમ બંગાળ) માં છે.
• આ બંને સંસ્થાઓ અલગ છે, જેમાં ASI સાંસ્કૃતિક વારસા સાથે અને GSI ભૂસ્તરીય સંશોધન સાથે સંકળાયેલ છે.