ଉନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଭାରତରେ ସାମାଜିକ-ଧାର୍ମିକ ସଂସ୍କାର

ଉନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଭାରତରେ ସାମାଜିକ-ଧାର୍ମିକ ସଂସ୍କାର ଆନ୍ଦୋଳନ

• ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନଗୁଡ଼ିକ ସମାଜ ଏବଂ ଧର୍ମରେ ସୁଧାର ଆଣିବା ପାଇଁ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା।
• ସତୀ ପ୍ରଥା, ଶିଶୁ କନ୍ୟା ହତ୍ୟା, ମହିଳା ଶିକ୍ଷା, ବିଧବା ବିବାହ, ଜାତିଭେଦ ଏବଂ ଅସ୍ପୃଶ୍ୟତା ଭଳି ସାମାଜିକ କୁସଂସ୍କାରଗୁଡ଼ିକୁ ଦୂର କରିବା ଥିଲା ଏହାର ମୁଖ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ।
• ମୂର୍ତ୍ତିପୂଜା, ବହୁଦେବବାଦ, ଧାର୍ମିକ ଅନ୍ଧବିଶ୍ୱାସ ଏବଂ ପୁରୋହିତମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା କରାଯାଉଥିବା ଶୋଷଣକୁ ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନଗୁଡ଼ିକ ବିରୋଧ କରିଥିଲେ।
• ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନଗୁଡ଼ିକ କାହିଁକି ଆରମ୍ଭ ହେଲା, ସେମାନେ କେଉଁ ସଂସ୍କାରଗୁଡ଼ିକ ବିଷୟରେ କହୁଥିଲେ ଏବଂ ଏହାର ପ୍ରଭାବ କ’ଣ ଥିଲା ତାହା ବୁଝିବା ଆବଶ୍ୟକ।
• ଏଥିସହିତ ଏହାର ସୀମାବଦ୍ଧତା ଉପରେ ମଧ୍ୟ ଆଲୋଚନା କରାଯିବ।
• ଉନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ସାମାଜିକ-ଧାର୍ମିକ ସଂସ୍କାର ଆନ୍ଦୋଳନ ଆରମ୍ଭ ହେବାର କାରଣ ଜାଣିବା ଦରକାର।

ସାମାଜିକ-ଧାର୍ମିକ ସଂସ୍କାର ଆନ୍ଦୋଳନର କାରଣ

• ବ୍ରିଟିଶ ଶାସନ ଭାରତର ରାଜନୈତିକ, ଅର୍ଥନୈତିକ, ସାମାଜିକ ଏବଂ ସାଂସ୍କୃତିକ ଜୀବନ ଉପରେ ଗଭୀର ପ୍ରଭାବ ପକାଇଥିଲା।
• ବ୍ରିଟିଶମାନଙ୍କ ସହିତ ସମାନତା, ସ୍ୱାଧୀନତା, ଭ୍ରାତୃତ୍ୱ ଏବଂ ନ୍ୟାୟ ଭଳି ଆଧୁନିକ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ଚିନ୍ତାଧାରା ମଧ୍ୟ ଆସିଥିଲା।
• ଆଧୁନିକ ଶିକ୍ଷା ଏହି ଚିନ୍ତାଧାରାଗୁଡ଼ିକୁ ବ୍ୟାପକ କରିବା ସହ ଏକ ଶିକ୍ଷିତ ମଧ୍ୟବିତ୍ତ ଶ୍ରେଣୀ ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲା।
• ଏହି ଶ୍ରେଣୀ ଭାରତୀୟ ସମାଜକୁ ଆଧୁନିକତାର ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଦେଖିବା ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ।
• ୟୁରୋପୀୟ ପ୍ରାଚ୍ୟବାଦୀମାନଙ୍କ ଯୋଗୁଁ ଭାରତର ଗୌରବମୟ ଅତୀତ ଆଲୋକକୁ ଆସିଥିଲା।
• ଏହା ଭାରତୀୟମାନଙ୍କୁ ଆତ୍ମବିଶ୍ୱାସ ଦେବା ସହ ସଂସ୍କାର କରିବାକୁ ପ୍ରେରଣା ଦେଇଥିଲା।
• ଖ୍ରୀଷ୍ଟିଆନ ମିଶନାରୀମାନେ ଭାରତୀୟ ରୀତିନୀତି ଏବଂ ଧର୍ମକୁ ସମାଲୋଚନା କରୁଥିଲେ ଓ ଲୋକମାନଙ୍କୁ ଖ୍ରୀଷ୍ଟିଆନ ଧର୍ମରେ ରୂପାନ୍ତର କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରୁଥିଲେ।
• ଏହି ପରିସ୍ଥିତିରେ ଭାରତୀୟ ବୁଦ୍ଧିଜୀବୀମାନେ ନିଜ ଧର୍ମ ଓ ସମାଜରେ ସୁଧାର ଆଣିବାକୁ ଅନୁଭବ କଲେ।

ସାମାଜିକ-ଧାର୍ମିକ ସଂସ୍କାର ଆନ୍ଦୋଳନର ପ୍ରକାର ଏବଂ ପଦ୍ଧତି

• ସାମାଜିକ ଧାର୍ମିକ ସଂସ୍କାର ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ଦୁଇଟି ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି: ସଂସ୍କାରବାଦୀ ଏବଂ ପୁନରୁତ୍ଥାନବାଦୀ।
• ସଂସ୍କାରବାଦୀମାନେ ଯୁକ୍ତି ଏବଂ ବିଚାରବୁଦ୍ଧି ଭଳି ଆଧୁନିକ ଚିନ୍ତାଧାରା ଉପରେ ଆଧାର କରି ସମାଜରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିବାକୁ ଚାହୁଁଥିଲେ।
• ବ୍ରାହ୍ମ ସମାଜ, ପ୍ରାର୍ଥନା ସମାଜ ଏବଂ ଅଲିଗଡ଼ ଆନ୍ଦୋଳନ ଏହାର ଉଦାହରଣ।
• ପୁନରୁତ୍ଥାନବାଦୀମାନେ ଭାରତର ଅତୀତର ଗୌରବରେ ବିଶ୍ୱାସ କରୁଥିଲେ ଏବଂ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ଚିନ୍ତାଧାରାକୁ ଗ୍ରହଣ କରିବା ପରିବର୍ତ୍ତେ ପ୍ରାଚୀନ ଭାରତୀୟ ପରମ୍ପରା ଏବଂ ଚିନ୍ତାଧାରାକୁ ପୁନର୍ଜୀବିତ କରିବାକୁ ଚାହୁଁଥିଲେ।
• ଆର୍ଯ୍ୟ ସମାଜ, ରାମକୃଷ୍ଣ ମିଶନ ଏବଂ ଦେଓବନ୍ଦ ଆନ୍ଦୋଳନ ଏହାର ଉଦାହରଣ।
• ସଂସ୍କାର ଆନ୍ଦୋଳନଗୁଡ଼ିକ ଯୁକ୍ତିବାଦ ଏବଂ ଧାର୍ମିକ ସାର୍ବଜନୀନତା ଭଳି ବିଚାରଧାରା ଦ୍ୱାରା ଅନୁପ୍ରାଣିତ ହୋଇଥିଲା।
• ଖବରକାଗଜ ଏବଂ ପତ୍ରିକା ପ୍ରକାଶ କରିବା ଭଳି ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପଦ୍ଧତି ସଂସ୍କାର ଆଣିବା ପାଇଁ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଉଥିଲା।

ସାମାଜିକ-ଧାର୍ମିକ ସଂସ୍କାରକ ସଂଗଠନର ଉଦାହରଣ

• ରାଜା ରାମମୋହନ ରାୟ ବ୍ରାହ୍ମ ସମାଜ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିଥିଲେ।
• ରାଜା ରାମମୋହନ ରାୟଙ୍କୁ ଆଧୁନିକ ଭାରତର ଜନକ କୁହାଯାଏ।
• ସେ ପ୍ରଥମ ବ୍ୟକ୍ତି ଥିଲେ ଯିଏ ଭାରତରେ ଆଧୁନିକ ଚିନ୍ତାଧାରା ଆଧାରରେ ଏକ ସମାଜ ଗଠନ କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥିଲେ।
• ବ୍ରାହ୍ମ ସମାଜ ମୂର୍ତ୍ତିପୂଜା, ବହୁଦେବବାଦ, ଜାତିଗତ ଭେଦଭାବ ଏବଂ ଅନାବଶ୍ୟକ ରୀତିନୀତି ବିରୁଦ୍ଧରେ ଲଢ଼ିଥିଲା।
• ଏହା ସତୀ, ବହୁବିବାହ, ପରଦା ପ୍ରଥା, ବାଲ୍ୟ ବିବାହ ଇତ୍ୟାଦି ଭଳି ସାମାଜିକ କୁସଂସ୍କାର ବିରୋଧରେ ମଧ୍ୟ ସ୍ୱର ଉତ୍ତୋଳନ କରିଥିଲା।
• ଏହି ସଂଗଠନ ବିଧବା ବିବାହ ଏବଂ ମହିଳା ଶିକ୍ଷାକୁ ସମର୍ଥନ କରିଥିଲା।
• ରାଜା ରାମମୋହନ ରାୟଙ୍କ ଉଦ୍ୟମ ଯୋଗୁଁ ୧୮୨୯ ମସିହାରେ ବ୍ରିଟିଶ ଗଭର୍ଣ୍ଣର ଜେନେରାଲ ବେଣ୍ଟିଙ୍କ ସତୀ ପ୍ରଥାକୁ ବେଆଇନ ଘୋଷଣା କରି ବନ୍ଦ କରିଥିଲେ।
• ବ୍ରାହ୍ମ ସମାଜ ମୁଖ୍ୟତଃ ପୂର୍ବ ଭାରତରେ ସକ୍ରିୟ ଥିଲା।
• ଆର୍ଯ୍ୟ ସମାଜର ପ୍ରତିଷ୍ଠା ୧୮୭୫ ମସିହାରେ ବମ୍ବେରେ ହୋଇଥିଲା।
• ପରେ ଏହାର ମୁଖ୍ୟାଳୟ ଲାହୋରରେ ସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥିଲା।
• ସ୍ୱାମୀ ଦୟାନନ୍ଦ ସରସ୍ୱତୀ ଏହାର ପ୍ରତିଷ୍ଠାତା ଥିଲେ ଏବଂ ତାଙ୍କର ମୂଳ ନାମ ଥିଲା ମୂଳ ଶଙ୍କର।
• ସ୍ୱାମୀ ଦୟାନନ୍ଦ ସରସ୍ୱତୀ ବେଦକୁ ଫେରିଯିବାକୁ ସ୍ଲୋଗାନ ଦେଇଥିଲେ।
• ଆର୍ଯ୍ୟ ସମାଜ ମୂର୍ତ୍ତିପୂଜା, ପୁରୋହିତବାଦ, ପଶୁବଳି, ବାଲ୍ୟବିବାହ ଏବଂ ଜାତି ପ୍ରଥାକୁ ବିରୋଧ କରିଥିଲା।
• ଦୟାନନ୍ଦ ସରସ୍ୱତୀ ତାଙ୍କର ବିଚାରଗୁଡ଼ିକୁ ସତ୍ୟାର୍ଥ ପ୍ରକାଶ ନାମକ ଏକ ପୁସ୍ତକରେ ଲେଖିଥିଲେ।
• ରାମକୃଷ୍ଣ ମିଶନ ସ୍ୱାମୀ ବିବେକାନନ୍ଦଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଆରମ୍ଭ କରାଯାଇଥିଲା।
• ଏହାର ପ୍ରତିଷ୍ଠା ୧୮୯୭ ମସିହାରେ କଲିକତା ନିକଟ ବେଲୁର ନାମକ ସ୍ଥାନରେ ହୋଇଥିଲା।
• ବିବେକାନନ୍ଦଙ୍କ ଗୁରୁ ରାମକୃଷ୍ଣ ପରମହଂସଙ୍କ ଶିକ୍ଷାଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରଚାର ପ୍ରସାର କରିବା ଥିଲା ଏହାର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ।
• ଏହି ମିଶନ ଜାତି ପ୍ରଥା ଏବଂ ଅସ୍ପୃଶ୍ୟତାକୁ ବିରୋଧ କରିଥିଲା।
• ଅଲିଗଡ଼ ଆନ୍ଦୋଳନ ଉତ୍ତରପ୍ରଦେଶର ଅଲିଗଡ଼ ଜିଲ୍ଲାରେ ସାର ସୟଦ ଅହମ୍ମଦ ଖାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ୧୮୬୦ ମସିହାରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା।
• ମୁସଲମାନମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଶିକ୍ଷାର ପ୍ରସାର କରିବା ଥିଲା ଏହାର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ।
• ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନ ଅଧୀନରେ ୧୮୭୫ ମସିହାରେ ସୟଦ ଅହମ୍ମଦ ଖାନ ମହମ୍ମଦନ ଆଙ୍ଗ୍ଲୋ ଓରିଏଣ୍ଟାଲ କଲେଜ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିଥିଲେ।
• ଏହା ୧୯୨୦ ମସିହାରେ ଅଲିଗଡ଼ ମୁସଲିମ ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟରେ ପରିଣତ ହୋଇଥିଲା।
• ଦେଓବନ୍ଦ ଆନ୍ଦୋଳନର ଆରମ୍ଭ ଉତ୍ତରପ୍ରଦେଶର ସହାରନପୁର ଜିଲ୍ଲାର ଦେଓବନ୍ଦ ନାମକ ସ୍ଥାନରୁ ୧୮୬୭ ମସିହାରେ ହୋଇଥିଲା।
• ମହମ୍ମଦ କାସିମ ନାନୋତୱୀ ଏବଂ ରସିଦ ଅହମ୍ମଦ ଗଙ୍ଗୋହୀ ଏହାର ପ୍ରତିଷ୍ଠାତା ଥିଲେ।

ଆନ୍ଦୋଳନର ପ୍ରଭାବ

• ସାମାଜିକ-ଧାର୍ମିକ ସଂସ୍କାର ଆନ୍ଦୋଳନର ଗଭୀର ପ୍ରଭାବ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥିଲା।
• ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନ ଯୋଗୁଁ ସତୀ ପ୍ରଥା, ବିଧବା ବିବାହ, ଶିଶୁ କନ୍ୟା ହତ୍ୟା ଭଳି ସାମାଜିକ କୁସଂସ୍କାରକୁ ଦୂର କରିବା ପାଇଁ ଆଇନ ପାସ୍ କରାଗଲା।
• ସମାଜରେ ଯୁକ୍ତି ଏବଂ ବିଚାରବୁଦ୍ଧିର ପ୍ରଚାର ହେଲା।
• ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନ ଦ୍ୱାରା ଅନେକ ସ୍କୁଲ ଏବଂ କଲେଜ ଖୋଲାଗଲା, ଯାହାଦ୍ୱାରା ଭାରତରେ ଆଧୁନିକ ଶିକ୍ଷାର ବ୍ୟାପକତା ବଢ଼ିଲା।
• ଏହି ସଂସ୍କାର ଆନ୍ଦୋଳନ ଯୋଗୁଁ ଭାରତରେ ଜାତୀୟତାବାଦ ପ୍ରୋତ୍ସାହିତ ହେଲା ଏବଂ ଲୋକମାନେ ପୁଣିଥରେ ନିଜର ସଂସ୍କୃତି ଏବଂ ସଭ୍ୟତା ଉପରେ ଗର୍ବ କରିବାକୁ ଲାଗିଲେ।

ଆନ୍ଦୋଳନର ସୀମାବଦ୍ଧତା

• ସାମାଜିକ-ଧାର୍ମିକ ସଂସ୍କାର ଆନ୍ଦୋଳନର ସବୁଠାରୁ ବଡ଼ ସୀମାବଦ୍ଧତା ହେଉଛି ଏହାର ସାମାଜିକ ଆଧାର ଅତି ସଂକୀର୍ଣ୍ଣ ଥିଲା।
• ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନ ମୁଖ୍ୟତଃ ଶିକ୍ଷିତ ଏବଂ ସହରାଞ୍ଚଳର ମଧ୍ୟବିତ୍ତ ଶ୍ରେଣୀର ଲୋକମାନଙ୍କୁ ହିଁ ଏକାଠି କରିପାରିଥିଲା।
• ଅନେକ ହିନ୍ଦୁ ସଂସ୍କାରକ ପ୍ରାଚୀନ କାଳକୁ ପ୍ରଶଂସା କରୁଥିଲେ ଏବଂ ମଧ୍ୟଯୁଗକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭାବେ ଅଧୋଗତିର ଯୁଗ ବୋଲି କହୁଥିଲେ।
• ଏହାଦ୍ୱାରା ମୁସଲମାନମାନେ ଅସହଜ ଅନୁଭବ କରିଥିଲେ ଏବଂ ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ମନୋଭାବକୁ ପ୍ରୋତ୍ସାହିତ କରାଯାଇଥିଲା।