ગુજરાતનો સાંસ્કૃતિક વારસો અને પર્યટન સ્થળો

ચોક્કસ, તમારી વિનંતી મુજબ અહીં અભ્યાસ નોંધો છે:

• અભ્યાસક્રમ (PSI, કોન્સટેબલ, CCE):

ભારત અને ગુજરાતનો સાંસ્કૃતિક વારસો

• કળાસ્વરૂપો, સાહિત્ય, શિલ્પ, સ્થાપત્ય, સંગીત, નૃત્ય વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.

ભારતીય જીવન પરંપરા

• મેળા, ઉત્સવો, ખાણી-પીણી, પોશાક અને પરંપરાઓનો સમાવેશ થાય છે

ગુજરાતના સંગ્રહસ્થાનો

• પુસ્તકાલય પ્રવૃત્તિનું સાંસ્કૃતિક, ધાર્મિક અને સાહિત્યિક મહત્વ ધરાવે છે

ગુજરાતી રંગભૂમિ

• નાટકો, ગીતો અને નાટયમંડળીઓના મહત્વ પર ભાર મૂકે છે

આદિવાસી જનજીવન

• તહેવારો, મેળા, પોશાક અને ધાર્મિક વિધિઓ આવરી લેતું જીવન છે

ગુજરાતી સાહિત્ય

• પ્રવાહો, વળાંકો, સાહિત્યકારો, સાહિત્યિક રચનાઓ અને સાહિત્યસંસ્થાઓ શોધે છે

ગુજરાતના તીર્થસ્થળો અને પર્યટન સ્થળો

• ફરવાલાયક સ્થળોની યાદી આપે છે

સમ્રાટ અશોકનો શિલાલેખ (જૂનાગઢ)

• મૌર્ય સમ્રાટ અશોકે ગુજરાતમાં ગિરનારની તળેટીમાં દામોદર કુંડ પાસે શિલાલેખ કોતરાવેલ છે
• અશોકના શિલાલેખની ઉત્તરબાજુએ ગુપ્ત સમ્રાટ સ્કંદગુપ્તનો લેખ છે
• પશ્ચિમ બાજુએ ક્ષત્રપ રાજા રુદ્રદામા શિલાલેખ આવેલો છે
• અશોકનો શિલાલેખ બ્રાહ્મી લિપિ અને પાલી ભાષામાં કોતરાયેલ છે
• સ્કંદગુપ્ત અને રુદ્રદામાના શિલાલેખ બ્રાહ્મી લિપિ અને સંસ્કૃત ભાષામાં છે
• સમ્રાટ અશોકના શિલાલેખની શોધ ઇ.સ 1822માં કર્નલ ટોડે કરી હતી
• આ શિલાલેખ ઉકેลવાનું કાર્ય વર્ષ 1937માં સૌપ્રથમ વ્યકિત જેમ્સ પ્રિન્સેપ કર્યું હતું
• ડો.ભગવાનલાલ ઈન્દ્રજીએ શુધ્ધ પ્રત તૈયાર કરી હતી
• સમ્રાટ અશોકના શિલાલેખનો પરિધ 75 ફૂટ છે
• સ્કંદગુપ્તનો શિલાલેખ સંસ્કૃત ભાષામાં અને પધમાં છે
• રુદ્રદામાનો શિલાલેખ એ ભારતનો પ્રથમ શિલાલેખ છે
• શિલાલેખ શુધ્ધ સંસ્કૃત કાવ્યશૈલીમાં લખવામાં આવ્યો છે
• જૂનાગઢના ગિરનારની તળેટીમાં આવેલ સમ્રાટ અશોકના શિલાલેખમાં નૈતિક નિયમો આપેલા છે
• શિલાલેખમાં સમ્રાટ અશોકે લોકોને હિંસાથી દૂર રહેવા, પ્રાણીમાત્રનું કલ્યાણ, ઔષધિય વનસ્પતિનું વાવેતર કરવા તેમજ અરસપરસ સંપ કેળવવાના આદેશ આપ્યા હતા
• સ્કંદગુપ્તના લેખમાથી વૈષ્ણવ સંપ્રદાયના પ્રચારની માહિતી પ્રાપ્ત થાય છે
• સુદર્શન તળાવના કિનારે ચક્રધર વિષ્ણુ મંદિર બંધાવ્યું હોવાનો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે
• રુદ્રદામાના લેખમાં શબ્દવિધા, અર્થવિધા, ગાંધર્વવિધા, ન્યાયવિધા અને યુદ્ધવિધા જેવી મહાવિધાઓનો ઉલ્લેખ કરેલ છે
• શિક્ષણ પધ્ધતિના ચાર તબક્કાઓ જેમાં પારણ (ધ્યાનથી સાંભળવું), ધારણ (યાદ રાખવું), વિજ્ઞાન (જિજ્ઞાસાવૃતિ) અને પ્રયોગ (વ્યવહારમાં વિનિયોગ) નો ઉલ્લેખ કરેલ છે

દામોદર કુંડ (જૂનાગઢ)

• દામોદર કુંડ જુનાગઢ શહેરથી ગિરનાર તરફ જતા સોનરખ નદીમાં આવેલો છે
• કુંડના જેના કિનારે દામોદરરાયજીનું મંદિર છે
• પૌરાણિક કથા બ્રહ્માજીની યાજ્ઞા થી દામોદર કુંડમાં ગંગાજીનો વાસ હોય તેવું મનાય છે
• કુંડમાં અસ્થિ પધારવવાથી તે આપમેળે ઓગળી જાય છે તેવી માન્યતા છે
• ભકત કવિ નરસિંહ મહેતા પ્રાતઃકાળે ગિરનાર તળેટી નજીકના દામોદર કુંડમાં સ્નાન કરવા આવતા અને પ્રભાતમાં જે પદોની રચના કરી તે આજે ઉત્તમ પદો પ્રભાતિયા તરીકે જાણીતા છે
• દામોદર કુંડની બાજુમાં ગિરનારની તળેટીમાં ભવનાથ મહાદેવ મંદિરની બાજુમાં 'મૃગીકુંડ આવેલ છે
• મહાશિવરાત્રીના દિવસે દિગંબર સાધુઓના સ્નાનનું મહત્વ છે
• મહાશિવરાત્રીના આ ભવનાથના મેળાને રૂપાણી સરકારે 'મિનિકુંભ' તરીકેનો દરજ્જો આપેલો છે
• ગિરનાર પર્વતમાં ભગવાન દત્તાત્રેય સાથે સંકળાયેલ 'કમંડળ કુંડ' આવેલ છે
• જ્યાં અન્નક્ષેત્ર ચાલે છે
• દત્તાત્રેય એ ગિરનારનું સૌથી ઊંચું શિખર છે
• ભગવાન દત્તાત્રેયે પશુ, પ્રાણી અને જીવ એમ કુલ ૨૪ ગુરુ બનાવેલા
• તેમના માતાનુ નામ સતી અનસૂયા અને પિતા અત્રિ હતા. આથી તેમને 'અત્રય' પણ કહેવામાં આવે છે

સુદર્શન તળાવ (જૂનાગઢ)

• સુદર્શન તળાવ જૂનાગઢ જિલ્લાના ગિરનારની તળેટીમાં ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના સૂબા પુષ્પગુપ્ત વૈશ્યએ બનાવડાવ્યું હતું
• સુદર્શન તળાવ સોનરેખા (સુવર્ણસિકતા) નદી આગળ બંધ બાંધીને બનાવવામાં આવ્યું હતું તે ભારતનો પ્રથમ બંધ છે
• આગળ જતાં મોર્ય સમ્રાટ અશોકના સુબા “તુષાષ્ક (તુસ્કાક)" દ્રારા આ તળાવનું સમારકામ કરાવીને નહેરોનું નિર્માણ કરાવવામાં આવે છે
• સરોવરની પાળે 14 ધર્મ શાસનો કોતરવ્યા
• તેના પછી બંધ તૂટી જતાં રુદ્રદામાના સુબા સુવિશાખ દ્રારા બંધનું સમારકામ કરવવામાં આવે છે
• એ પછી સ્કંદગુપ્તના સમયમાં સૌરાષ્ટ્રના સૂબા તરીકે પર્ણદત્તને નીમવામાં આવે છે
• પુત્ર ચક્રપાલી દ્રારા આ તળાવનું બીજી વાર સમારકામ સ્વખર્ચે કરાવ્યું અને તેની ફરતે ચક્રધારી વિષ્ણુના મંદિર બંધાવ્યા

દેવની મોરી (અરવલ્લી)

• દેવની મોરી અરવલ્લી જિલ્લાના શામળાજીથી બે કિ.મી.નાં અંતરે આવેલી છે
• તે બૌદ્ધ સ્તૂપના અવશેષો વાળો થતો સ્થળ છે
• દેવની મોરીથી ટેરાકોટાની બનેલી બુદ્ધની મૂર્તિઓ મળી આવેલ છે
• દેવની મોરી બૌદ્ધ સ્તૂપનું નિર્માણ રુદ્રસેન-૩ દ્વારા થયું હતું
• આ સ્થળને 'ભોજરાજના ટેકરા' તરીકે ઓળખવામાં આવે છે
• અહીંના અવશેષોને વડોદરાની મહારાજા સયાજીરાવ યુનિવર્સિટીના સંગ્રહાલયમાં સાચવવામાં આવ્યા છે
• આ સ્થળ અનેક ભિક્ષુઓનો વસવાટ હતો એવી માન્યતા છે
• વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ આ સ્થળે બૌદ્ધ સ્મારક બનાવવાની જાહેરાત કરેલી

રુદ્રમહાલય (પાટણ)

• રુદ્રમહાલયનું બાંધકામ સોલંકી વંશના રાજા મૂળરાજ સોલંકીએ શરૂ કરાવ્યું
• રુદ્રમહાલય પાટણ જિલ્લાના સિદ્ધપુરમાં સરસ્વતી નદીના કિનારે આવેલું છે
• પરંતુ મૂળરાજ સોલંકીના સમયમાં આ રુદ્રમહાલયનું બાંધકામ પૂર્ણ થઈ શક્યું ન હતું
• મંદિરમાં દેવ પ્રતિષ્ઠા મૂળરાજ સોલંકીના સમયમાં થઈ હતી કારણકે એક તામ્રપત્ર અનુસાર મૂળરાજ રુદ્રામહાલયના દેવની પુજા પછી જ દાન આપતો
• લગભગ પોણા બસો વર્ષ પછી સિદ્ધરાજ જયસિંહે રુદ્રમહાલયનું બાંધકામ પૂર્ણ કરાવ્યું હતું
• રુદ્રમહાલય ગુજરાતની પ્રથમ બહુમાળી ઈમારત છે
• રુદ્રામહાલયમાં ૨ માળ છે અને તેની ઊંચાઈ ૧૫૦ ફુટની છે
• રુદ્રમહાલયના અવશેષ પરથી મહાલય 300 ફૂટ લાંબા તથા 230 ફૂટ પહોળા મંદિરના આંગણાની વચ્ચે બે કે ત્રણ માળનું મંદિર હતું તેવું જાણવા મળે છે
• તેમ આ મંદિરની સામે 50 ફૂટનો ચોરસ સભામંડપ હતો
• સભામંડપની ચારેય દિશામાં ચાર દરવાજા જોવા મળે છે
• રુદ્રમહાલયનો ધ્વંશ અલાઉદ્દીન ખિલજીએ કર્યો હતો

સહસ્ત્રલિંગ તળાવ (પાટણ)

• સહસ્ત્રલિંગ તળાવ એટલે હજાર શિવલિંગનું તળાવ, આ તળાવના કિનારે 1008 શિવાલય આવેલા છે
• આ સરોવર મૂળ રાજા દુર્લભરાયે બનાવડાવ્યું હોવાથી દુર્લભ સરોવર તરીકે જાણીતું હતું
• તેમજ આ તળાવનો જીર્ણોદ્વાર સિદ્ધરાજ જયસિંહે કરાવેલ, તેમના શાસન દરમિયાન ગુજરાતના જુદા જુદા ભાગોમાં ઘણા કૃત્રિમ સરોવર બંધાવ્યા હતાં
• તેમાંથી ટેક્નોલોજી અને સૌંદર્યની દ્રષ્ટિએ આ તળાવ ખૂબ જ ચડિયાતું છે
• દેવી દેવતાઓની સુશોભિત મૂર્તિઓ અને છતને આધારે આપતા સ્તંભ પર 48 સ્તંભોની હારમાળાવાળા શિવ મંદિરોના અવશેષો હયાત છે
• અહીં સુંદર કોતરણી કામ વાળા ત્રણ વર્તુળોથી બનેલા સ્લુઇસ ગેટ છે તેનાથી સરસ્વતી નદીનું પાણી આ તળાવમાં આવતું હતું
• તળાવમાં કુદરતી રીતે સફાઈ થઈ શકે તેવી વ્યવસ્થા રાખવામાં આવી હતી
• જસમા ઓડણના અભિશાપથી હજારો વર્ષ પહેલા જળવિહીન બનેલા સહસ્ત્રલિંગ સરોવરને વણકર સમજના વીર મેઘમાયા નામના યુવાને દેહનું બલિદાન આપતા સહસ્ત્રલિંગ સરોવર પાણીથી છલોછલ ભરાયા હતા
• વીર માયા અને સતી જસમા ઓડણની દેરીઓ સહસ્ત્રલિંગ તળાવની કિનારે ઊભી છે
• આ તળાવનું વર્ણન જૈનમુની હેમચંદ્રાચાર્યનો "દ્રયાશ્રય"માં કરેલ છે

મોઢેરા સૂર્યમંદિર (મોઢેરા, મહેસાણા)

• મોઢેરાના સૂર્યમંદિરનું નિર્માણ ઈ.સ. 1026-27 માં ભીમદેવ પહેલાએ પુષ્પાવતી નદીના કિનારે કરાવ્યું હતું
• મોઢેરાના સૂર્યમંદિરમાં ત્રણ વિભાગ છેઃ (1) ગર્ભગૃહ, (2) અંતરાલ, (3) સભામંડપ
• મોઢેરાના સૂર્યમંદિરનું નકશીકામ સોલંકી શૈલી (નાગર શૈલીનો એકભાગ) માં થયેલું છે
• તે પૂર્વાભિમુખ છે અને સૂર્યની 12 વિવિધ મૂર્તિઓ અંકિત થયેલ છે
• મોઢેરાના સૂર્યમંદિરનું પૂર્વ દિશામાં આવેલું પ્રવેશદ્વાર એવી રીતે રચાયેલું છે, કે સૂર્યનું કિરણ અંદર ગર્ભગૃહ સુધી રેલાઈને સૂર્યની પ્રતિમાના મધ્યમાં રહેલ મણિ પર પડતા સમગ્ર મંદિરનું ગર્ભ- ગૃહ પ્રકાશથી ઝળહળી ઉઠે છે
• મોઢેરાના સૂર્યમંદિરની બહારના રામકુંડ અને સૂર્યકુંડ આવેલા છે જેમાં નાના-નાના કુલ 108 મંદિર આવેલાં છે
• આ સૂર્ય મંદિરના બંને મંડપોના સ્તંભો ઉપર વલણો શિખતી સ્ત્રીઓ, નટના ખેલો, નૃસિંહ અવતાર, સુભદ્રા હરણ, વરાહ અવતાર, ઘોડાઓના ખેલ, દંપતીનું જંગલી પશુ સાથેનું યુદ્ધ,ત્રણ પાયાવાળુ ટેબલ, દાઢીવાળા માનવની સિંહ સાથે કુસ્તી બે હાથ વડે હાથીને ઉંચકતો માણસ વગેરે દ્રશ્યો જોવા મળે છે
• મોઢેરામાં દર વર્ષે ગુજરાત સરકાર દ્વારા જાન્યુઆરી માસમાં શાસ્ત્રીય સંગીત અને નૃત્યનો કાર્યક્રમ ઉત્તરાર્ધ મહોત્સવનું આયોજન થાય છે
• વર્ષના જે દિવસે રાત અને દિવસ એકસરખા લાંબા હોય ત્યારે (20 માર્ચ, 22 સપ્ટેમ્બર) ઊગતા સૂર્ય અને આથમતા સૂર્યનાં કિરણો સૂર્યનારાયણની મૂર્તિ પર પડે છે

દેલવાડાના દેરા (માઉન્ટ આબુ)

• દેલવાડાના દેરા રાજસ્થાન રાજ્યના શિરોહી જીલ્લામાં માઉન્ટ આબુ પર આવેલા છે
• ધોળકાના શાસક વિર ધવલના જૈન મંત્રી વસ્તુપાલ અને તેજપાલ દ્વારા અગિયારમી સદીમાં દેલવાડાના દેરાસરોનું નિર્માણ કરવામાં આવ્યું
• જેને 'લુણીંગવસહિ' ના નામથી પણ ઓળખવામાં આવે છે
• અહીં વસ્તુપાળની પત્ની લલિતાદેવી અને તેજપાળની પત્ની અનુપમાદેવીની યાદમાં 'દેરાણી જેઠાણીના ગોખલા' આવેલા છે
• આ દેરાસરને "આરસપહાણ પર કોતરાવેલી કવિતા"નું બિરૂદ મળેલ છે, જેના સ્થાપત્યકાર શોભનદેવ હતા
• આ દેલવાડાના દેરામાં વિમલવસહી, શ્રી ઋષભદેવજી, શ્રી પાશ્વનાથ, શ્રી મહાવીર સ્વામી અને શ્રી કુથુનાથ સ્વામી વગેરેના મંદિરો સામેલ છે
• વિમલવસહીનું નિર્માણ ભીંમદેવ-૧ના મંત્રી વિમલમંત્રી દ્રારા ભગવાન આદિનાથનું મંદિર બનાવડાવ્યું હતું
• તેના શિલ્પકાર સોમપુરા બ્રહ્મણ હતા
• દેલવાડાના દેરાના ભવ્ય સ્થાપત્ય વીસે ઓશો રાજનીશે કહ્યું છે કે “તાજમહેલ એક સાદી, સળંગ ઇમારત છે, તે દેલવાડાના મંદિરોની સરખામણીએ કાઇંજ નથી”
• અંગ્રેજ શાસક “રાજા જોર્જ પંચમ″ એ દેલવાડાના દેરાની મુલાકાત લઈને કહ્યું કે “જો તમે દેલવાડાના દેરા નથી જોયા તો તમે ભારતમાં ઘણું બધુ નથી જોયું ભારતના તમને ત્યાં દર્શન થશે"

કુંભારિયાના દેરા (દાંતા, બનાસકાંઠા)

• આ કુંભારિયાગામ મેવાડના રાજા કુંભાએ વસાવ્યું હતું
• કુંભારિયાના દેરાની શૈલી દેલવાડાના દેરાને મળતી આવે છે
• વિમલમંત્રીની પત્ની સુમંગલાદેવી અંબાજીમાતાના ભક્ત હતા આથી તેમના તપોબળથી આ દેરાઓનું નિર્માણ થયું
• આ દેરાના નિર્માણ બાદ માતાજીના શ્રાપથી બનેલા 105 દેરાઓમાથી 100 દેરા બળીને ભષ્મ થઈ જતાં માત્ર પાંચ દેરાઓ બચ્યા
• આ પાંચ દેરામાં મહાવીર સ્વામીનું દેરાસર, પાશ્વનાથ દેરાસર, શાંતિનાથ દેરાસર, સંભવનાથનું દેરાસર અને નેમિનાથનું દેરાસર છે
• આ કુંભારિયાના દેરા જૈન ધર્મના 22માં તીર્થંકર નેમિનાથને સમર્પિત છે

મણિમંદિર (મોરબી)

• મણિમંદિર ગુજરાતના તાજમહેલ તરીકે ઓળખાય છે અને તે મોરબીમાં આવેલું છે
• ૧૯૩૫માં વાઘજી ઠાકોરે પત્ની મણિબાઈની યાદમાં બંધાવ્યું હતું.
• મણિમંદિરમાં 130 ઓરડા તથા વચ્ચે મંદિર છે
• લક્ષ્મી નારાયણ, કાલીકા, શિવ, શ્રીરામ, રાધા-કૃષ્ણ જેવા અનેક મંદિરો આવેલાં છે
• આ મણિમંદિર બનાવવાનો તે સમયે ખર્ચો ૩૦ લાખ થયો હતો
• વાઘજી ઠાકોર બીજાના આ સ્મારકના નિર્માણ બદલ 'સૌરાષ્ટ્રના શાહજહાં' કહે છે

વલભી વિધાપીઠ (ભાવનગર)

• આ વલભી વિધાપીઠ ની સ્થાપના મૈત્રક વંશના રાજા ધરસેન પ્રથમ દ્રારા કરવામાં આવી હતી
• તે ભારતમાં હિનયાન બૌદ્ધ સંપ્રદાયનું મહત્વનું કેન્દ્ર પણ હતી
• નાલંદા વિધાપીઠના બૌદ્ધ વિદ્વાન સ્થિરમતિ અને ગુણમતિ અહીં આચાર્ય હતા
• ધ્રુવસેન બીજાના સમયગાળામાં ચીની યાત્રી ૬૪૦માં હ્યુ-એન-સાંગ વલ્લભી વિધાપીઠની મુલાકાતે આવ્યા હતા
• મૈત્રક કાળ દરમિયાન અહીં બીજી જૈન સંગીતીનું આયોજન કરવામાં આવ્યું, તેના અધ્યક્ષ પદે ક્ષમાશ્રવણ હતા
• એક લોકવાયકા પ્રમાણે “ઉંમરબિન જમાલે" આ વિધાપીઠનો નાશ કર્યો

રણમલ ચોકી (સાબરકાંઠા)

• રણમલની ગઢ પર આવેલી રણમલ ચોકી એ અલંકારમય સુંદર ઉત્તરાભિમુખ દેવાલયનું ખંડિયેર છે
• જોકે મંદિરને શિખર કે મુખમંડપ નથી અને અંતરાલથી તે થોડો આગળ વધે છે, તેમજ પ્રવેશદ્વાર સંપૂર્ણ ખુલ્લો જ છે
• આ બધાજ મંદિરો ગ્રીસના મંદિરોનું સ્મરણ કરાવે છે
• રણમલ ચોકીમા રાજપૂતકાલીન જિનપ્રતિમાઓ પણ આવેલ છે
• શ્રીધર વ્યાસ દ્વારા રણમલ છંદ નામે પુસ્તક લખ્યું

કિર્તિ તોરણ (વડનગર)

• તોરણોમાં સ્થાપત્યનો અખૂટ ખજાનો અને પથ્થરોમાં નકશીદાર શિલ્પ જોવા હોય તો ગુજરાતનાં વડનગરનું કિર્તિ તોરણ જોવું પડે
• વડનગરના કીર્તિ તોરણનો ઇતિહાસ પ્રાપ્ત થતો નથી પરંતુ દંતકથા અનુસાર નરસિંહ મહેતાના પુત્ર શામશાના લગ્ન અહીં વડનગરમાં થયા જેની સ્મૃતિ રૂપે તોરણ બંધવામાં આવ્યું હતું
• ઇતિહાસ કારો અનુસાર સોલંકીકાળ દરમિયાન બાંધવામાં આવ્યું હશે
• તોરણના વચ્ચેના ભાગમાં કંડારેલી શિવ પ્રતિમાને કારણે લોકો શિવમંદિરના પ્રવેશદ્રારનું તોરણ હોવાનું માને છે
• આશરે 40 ફૂટ ઊંચાઈ ધરાવતા આ તોરણના દરેક ભાગમાં કલાનો સ્પર્શ દેખાઈ આવે છે

કાંકરિયા તળાવ (અમદાવાદ)

• કાંકરીયાની સ્થાપના કુત્બુદ્દીન અહમદશાહે ઇ.સ. 1451માં કરી હતી
• કાંકરીયાને “હૌજે કુતુબની" કહેવામાં આવે છે
• ૩૪ કોણ ધરાવતું કાંકરીયા તળાવ છે, જે 76 એકરમાં ફેલાયેલું છે
• કુત્બુદ્દીન અહમદશાહે કાંકરીયા તળાવની વચ્ચે “ નગીના વાડી " ની પણ રચના કરાવી જેને “ બાગ-એ-નગીના" પણ કહેવાય છે, ત્યાં અંગ્રેજ અધિકારી “ બારડોલે " સફેદ મકાન બંધાવ્યું હતું.
• ગુજરાતનું સૌથી મોટું પ્રાણી સંગ્રહાલય “કમલા નેહરુ ઝૂઓલોજીકલ પાર્ક" કાંકરીયા ખાતે આવેલ છે, આ પ્રાણીસંગ્રહાલયની સ્થાપના રૂબીન ડેવિડ દ્રારા વર્ષ 1951માં કરાવવામાં આવી હતી
• ત્યાં જવાહરલાલ નહેરું બાલવાટિકા પણ આવેલ છે
• કાંકરીયામાં ચાલતી બાળકોની ટ્રેનનું નામ “અટલ એમ્પ્રેસ” તથા “સ્વર્ણિમ જયંતી એક્સપ્રેસ” છે
• અમદાવાદ મહાનગરપાલિકા દ્રારા વર્ષ 2008 થી 25 ડિસેમ્બર થી 31 ડિસેમ્બર સુધી કાંકરીયા કાર્નિવલનું આયોજન થઈ રહ્યું છે
• કાંકરીયા ખાતે ભારતનો સૌથી મોટો મુરલ પાર્ક બની રહ્યો છે જેને“ગુજરાત ગૌરવ ગાથા” નામ આપવામાં આવ્યું છે. જેમાં ગુલાબી પથ્થરોનો ઉપયોગ કરવામાં આવશે
• SBIનો લોગો કાંકરીયા તળાવથી પ્રેરિત છે જે શેખર કામત દ્રારા તૈયાર કરવામાં આવ્યો છે

રાણી સીપ્રીની મસ્જિદ (અમદાવાદ)

• ઇ.સ.1514 માં મહમદ બેગડાની પત્ની રાણી અસીનીએ અમદાવાદના આસ્ટોડિયા વિસ્તારમાં રાણી સીપ્રીની મસ્જિદ બંધાવી હતી અને સિપ્રિ રાણી એ અસનીનું બીજું નામ થતું
• રાણી સિપ્રીની મસ્જિદ નાની હોવા છતા પણ નકશીકામ અત્યંત બારીક છે
• તેની સુંદરતાને લીધે અબુલ ફઝલે રાણી સિપ્રીની મસ્જીદ ને “મસ્જિદ-એ-નગીના"(અમદાવાદનું રત્ન)" કહ્યું છે
• મહમદ બેગડાની અન્ય એક રાણી દ્રારા અમદાવાદમાં "રાણી રૂપમતી મસ્જિદ" બાંધવી છે

દરિયાખાનનો ઘુમ્મટ (અમદાવાદ)

• આ ઘુમ્મટ અમદાવાદના શાહીબાગ વિસ્તારમાં આવેલો છે, જે "દરિયાખાનનો રોજો" તરીકે પણ ઓળખાય છે
• આ ઘુમ્મટ મહુમદ બેગડાના અમીર દરિયાખાને ઇ.સ 1453માં પોતાના માટે આ રોજો બનાવડાવ્યો અને દરિયાખાનના ઘુંમટને ગુજરાતનો સૌથી મોટો છ ગુંબજનો માંનવામાં આવે છે
• આ ઘુમ્મટમાં ઇરાની શૈલીનો પ્રભાવ જોવા મળે છે

સરખેજનો રોજો (અમદાવાદ)

• સરખેજનો રોજો પ્રખ્યાત સંત શેખ અહમદ ખટ્ટુ ગંજબક્ષ સાહેબની દરਗਾહ છે જે અમદાવાદના સરખેજ ખાતે આવેલ છે
• કુત્બુદ્દીન અહમદશાહ દ્રારા ઇ.સ ૧૪૫૧માં આ રોજાનું બાંધકામ પૂર્ણ કરવામાં આવ્યું
• આ સંકુલ એની વિશેષ રચનાને કારણે વીસમી સદીના આર્કિટેક્ટ “લે કોર્બુઝીયરની" દ્રારા "એથેન્સના એક્રોપોલિસ"ની સાથે સરખાવવાથી આ રોજાને "અમદાવાદનો એક્રોપોલિસ" તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે
• સ્થાપત્ય શૈલી : "ઇન્ડો સેરેનિક"

સીદી સૈયદની જાળી (અમદાવાદ)

• આ જાળીનું નિર્માણ ઈ.સ ૧૫૭૨ માં મુઝફ્ફરશાહ ૩ ના સમયમાં ગુલામ સીંદી સૈયદ દ્રારા સરદાર બિલાલ ખાન માટે ભદ્રમાં લાલ દરવાજા પાસે બંધાવેલી સીદી સૈયદની મસ્જિદમાં કરાવ્યું હતું
• સીદી સૈયદની મસ્જિદમાં ત્રણ મોટી જાળીઓ આવેલી છે
• સીદી સૈયદની જાળી ચાર મીટર લાંબી અને સવા બે મીટર પહોળી છે, જે એક જ સળંગ પથ્થરમાંથી બનાવવામાં આવી હતી
• આ જાળીમાં વૃક્ષની ડાળીમાંથી રચાયેલી આકૃતિઓ આવેલી છે
• IIM અમદાવાદના લોગોમાં સીદી સૈયદની જાળીને સ્થાન મળેલ છે
• આ જાળીમાંથી એક જાળી કાઢીને લોર્ડ કર્ઝન પોતાની સાથે લઈ જઈ રહ્યા હતા ત્યારે તે મુંબઈ જતી વખતે તજૂથી પડી હતી. ત્યારબાદ સિલ્વરની જાળી પ્રતિકૃતિ સ્વરૂપે સાથે લઇ ગયા હતા

જામાં (જુમ્મા) મસ્જિદ (અમદાવાદ)

• ગુજરાતની સૌથી મોટી અને ભવ્ય મસ્જિદ જામા મસ્જિદનું નિર્માણ સુલ્તાન અહમદશાહે ઈ.સ. 1423 માં કરાવ્યું
• મસ્જિદની પૂર્વમાં અહમદશાહનો રોજો (જેને "બાદશાહના હજીરા"તરીકે ઓડખવામાં આવે છે) પણ આવેલો છે
• આ મસ્જિદનો મધ્ય ભાગ ૩ મજલા ઊંચો છે. વાસ્તવમાં મસ્જિદ હિન્દુ અને મુસ્લિમ કલાના સર્વોચ્ચ સમનવયનો ઉત્તમ નમૂનો છે
• તેના બાંધકામમાં રેતાળ પથ્થરોનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો છે
• આ મસ્જિદ 80 સ્તંભો પર ઉભેલી છે, જેના સ્તંભો, કમાન, કંદોરા, ગોખ, સજાવટ આકર્ષક ધરાવે છે

જુલતા મિનારા (સિદ્દીબશીર મસ્જિદ) (અમદાવાદ)

• ૧૪૫૨ માં અમદાવાદમાં કાલુપુરમાં જુલતા મિનારાની મસ્જિદ બનાવી જે સીદીબશીરની મસ્જિદ તરીકે ઓડખવામાં આવે છે
• એક મિનારા પર ચડીને તે મિનારો હલાવતા બીજો મિનારો પણ થોડી ક્ષણોમાં હલે છે
• આથી આ મિનારા નું નામ જુલતા મિનારા પડ્યું અને આ ઝૂલતા મિનારાની લાક્ષણિકતાની જાણ અંગ્રેજ વિદ્વાન "મોનિયર એમ વિલ્સન" ને થઈ હતી
• આ મિનારા પર ૧૯૮૧ પછી ચડવા પર પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યો છે જેનો ઉપરે નો ભાગ ક્ષતિગ્રસ્ત છે સ્થાપત્ય શૈલી : મુગલ શૈલી છે.

શાહ આલમનો રોજો/મસ્જિદ (અમદાવાદ)

• હઝરત શાહ આલમ સાહેબ વટવાના પ્રખ્યાત સંત હઝરત કુતુબે સાહેબ ના પુત્ર હતા, અને મિંયા મંજલા શાહઆલમનું પ્રિય નામ હતું
• સુલતાન બહાદુર શાહના સમયમાં શક્તિશાળી અમીર તાજખાન નરપાલી હતો જેણે શાહઆલમ સાહેબના મકબરાનું બાંધકામ કરાવ્યું
• શાહ આલમ સાહેબના વંશજો શાહી સૈયદો તરીકે ઓળખાય છે.
• ‘હિયાકતે શાહી' નામના ગ્રંથમાં તેમના ચમત્કારો અને વાર્તાઓનો સંગ્રહ થયો છે.

મોતી શાહી મહેલ (અમદાવાદ)

• ૧૭મી સદીમાં મોગલ બાદશાહ શાહજહાએ પોતાની પત્ની મુમતાજની યાદમાં બનાવવામાં આવ્યો હતો
• પરંતુ તેની સાથે એક માન્યતા જોડાયેલી છે કે, શાહજહા જયારે મહેલમાં પ્રવેશ્યો ત્યારે મહેલના દરવાજામાં પ્રવેશ કરતા માથું થોડું ઝુકાવવુ પડતુ હતું આથી તે અપશુકનિયાળ ગણાતું
• બ્રિટીશ સાશનકાળ દરમિયાન કલેકટર કચેરીમાં રૂપાંતરિત કરવામાં આવ્યુ
• રવીન્દ્રનાથ ટાગોરે અહીંયા 'હંગ્રી સ્ટોન" ગ્રંથ લખ્યો હતો
• સરદાર પટેલ 1924-1928 દરમિયાન અમદાવાદ મ્યુન્સિપાલટીના પ્રમુખ રહ્યા ત્યારે મોતિશાહી મહેલમાં રહેતા હતા
• આથી ૧૯૭૫ થી આ મહેલ Sardar Vallabhbhai Patel National Memorial તરીકે સ્થાપિત થયુ
• આ મહેલ 1 મે, 1960માં ગુજરાત સ્વતંત્ર થતા રાજયપાલ ભવન તરીકે ઉપયોગમાં લેવાયું

ત્રણ દરવાજા (અમદાવાદ)

• ત્રણ દરવાજા સુલ્તાન અહમદ શાહ દ્વારા નિર્મિત કરાયેલા છે
• અને તે ભદ્રના કિલ્લાથી આગળના મેદાનના છેડે જુમ્મા મસ્જિદ જવાના માર્ગ પર આવેલા છે.
• તથા વચલા દરવાજાની બંને બાજુ મિનારાની બાંધણી જેવા સુંદર ગોખવાળા બુરજો છે

મહાન ગુજરાતના શિલ્પ સ્થાપત્યકારો

• બાલકૃષ્ણ દોશી(જન્મ : ૧૯૨૭ (પુણે)
• વિશ્વનો સર્વશ્રેષ્ઠ સ્થાપત્યક્ષેત્રનો “પ્રિત્ઝકર એવોર્ડ″ પ્રાપ્ત કરનાર તેઓ એકમાત્ર ભારતીય છે
• આ ઉપરાંત તેમને પદ્મશ્રી, પદ્મભુષણ અને ફ્રાંસ સરકાર દ્રારા “ઓર્ડર ઓફ આર્ટ્સ એંડ લેટર્સ" થી સન્માનીત કરવામાં આવ્યા છે
• બાલકૃષ્ણ દોષી હંમેશા પ્લાનસિટી અને રસ્તા મકાનો માટે સંશોધન કાર્ય કરતાં હતા
• અમદાવાદમાં સ્કૂલ ઓફ આર્કિટેકચર (હાલનુ CEPT) ની સ્થાપના તેમના પ્રયશોથી થઈ
• લા કાર્બુઝિયર દ્રારા બનાવાયેલા “સંસ્કાર કેન્દ્ર” માં પણ બાલકૃષ્ણ દોષીએ સહાય કરી હતી
• લા કાર્બુઝિયર
  • લા કાર્બુઝિયર દ્રારા ભારતના ચંડીગઢ નગરની રચના કરી. જેના અનુરૂપ આગળ જતાં ગુજરાતનાં ગાંધીનગરની રચના થઈ
  • ચંડીગઢ નગરની રચના ત્રણ ખંડ છે: શીર્ષ (જેમાં પ્રશાસનિક, રાજનૈતિક, નોકરશાહી ભવન રાખ્યા). બીજો ખંડ "શરીર" અને ત્રીજો ખંડ "પાદ" છે

પિલુ મોદી

• પીલુ મોદી વાસ્તુકારની સાથે રાજનેતા પણ હતા, તેઓ ચોથી અને પાંચમી લોકસભાના સભ્ય હતા તેમણે દિલ્હીમાં આવેલ “ઓબેરોય હોટેલ" ની વસ્તુરચના કરી હતી

કાંતિભાઈ પટેલ

• ખેડાના સોજીત્રા ગામના વતની જેમને 27 વર્ષની ઉંમરે વલ્લભવિધાનગરમાં સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલની ચાર મીટર ઊંચી પ્રતિમાનું નિર્માણ કર્યું
• તેમણે અમેરિકાના ન્યુયોર્કમા પણ ૨.૫ મીટર ઊંચી ગાંધીજીની પ્રતિમા બનાવી
• કાંતિભાઈ પટેલને ૨૦૦૪મા પદ્મશ્રી એવોર્ડ પણ મળેલો છે

ચાલ્સ કોરિયા

• તેઓ અમદાવાદમા આવેલ સાબરમતી આશ્રમમાં “ગાંધી સ્મારક સંગ્રહાલય તથા રાજસ્થાનના જયપુરમાં “જવાહર કલાકેન્દ્ર" માટે જાણીતા છે

પ્રભાશંકર સોમપુરા

• તેમનો જન્મ : પાલિતાણા (ભાવનગર) માં થયેલો ઇ.સ ૧૮૯૬
• તેઓ સોમનાથ મંદિરનું નવનિર્માણના સ્થાપતિ તો હતાજ તેમજ તેમણે શિલ્પશાસ્ત્ર પર ઘણા પુસ્તકો લખ્યા છે જેમાં (દીપાર્ણવ)મુખ્ય પુસ્તક છે
• સોમનાથ મંદિરની સાથે તેમણે શામળાજી મંદિર, અંબાજી મંદિર, લકૂલિશ મંદિર, રાણી સતી મંદિર વગેરેના સ્થાપત્યમાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવી છે

જસુબેન શિલ્પી

• જસુબેન શિલ્પી, “બ્રોન્ઝ વુમન ઓફ ઈન્ડિયા” તરીકે જાણીતા જશુમતી આશરાનો જન્મ મહારાષ્ટ્રમાં થયો હતો
• તેઓએ અમદાવાદમાં "ઝાંસીની રાણીની" પ્રતિમાં અને કેવડીયા કોલોનીમાં મૂકવામાં આવેલ 25 ફૂટ ઊંચી સરદાર પટેલની પ્રતિમાંની રચના કરી છે