ગુપ્તકાળમાં ક્ષત્રપોનું શાસન

ગુપ્તકાળ (ઈ.સ. 415 થી 470)

• ગુપ્તકાળમાં ક્ષત્રપોનું શાસન ઈ.સ. 12 થી 400 સુધી ચાલ્યું.
• સ્કંદગુપ્તના સમયમાં સૌરાષ્ટ્રના સુબુ ‘પર્ણદત્ત’ હતા, જેમણે પુત્ર ‘ચક્રપાલિત’ને ગિરિનગરનું નગરપતિપદ સોંપ્યું.
• ઈ.સ. 455માં અતિવૃષ્ટિથી સુદર્શન તળાવ તૂટી ગયાનો સમયગાળો, ચક્રપાલિતે તેનું પુનઃનિર્માણ કરાવ્યું.
• ગિરનારથી સ્કંદગુપ્તનો શિલાલેખ પ્રાપ્ત થયો, જેમાં ચક્રપાલિતે ‘ચક્રધારી વિષ્ણુ’નું મંદિર બનાવ્યું હોવાનું દર્શાવ્યું.
• ગુપ્ત વંશમાં શકસંવતની જગ્યાએ ગુપ્ત સંવત શરૂ થયું.

રાજ્ય વ્યવસ્થા

• સ્કંદગુપ્તના શિલાલેખ મુજબ, ગુજરાતમાં રાજ્ય ‘ગોપ્ત (રાષ્ટ્રીય)’ તરીકે ઓળખાતું હતું.
• બે કોણોમાં, સુરાષ્ટ્રનો રાષ્ટ્રીય પર્ણદત્ત અને ગિરિનગરમાં નગરાધ્યક્ષ ચક્રપાલિત હતા.
• ચક્રપાલીતે રાજયનાં સુંદર વહીવટ માટે અધ્યક્ષો અને સચિવોની હરકોઈ શૃંખલા બનાવવા પર ભાર મૂક્યો.

સમાજ વ્યવસ્થા

• ગુપ્તકાળમાં વર્ણવ્યવસ્થા તપાસણું અને સુવ્યવસ્થિત હતું.
• લોકોનાં વ્યવસાય નિશ્ચિત હતા, જેમાં મુખ્ય રૂપે ખેતી અને વ્યાપાર સામેલ હતા.

ધાર્મિક સ્થિતિ

• વહાણ-ધર્મનો પ્રચાર ગુપ્ત શાસન દરમિયાન થઈ રહ્યો હતો.
• ગુપ્ત શાસકો પોતાને ‘પરમ ભાગવત’ તરીકે ઓળખાવ્યું.
• સમ્રાટ સ્કંદગુપ્તે গિરનારની તળેટીમાં ચક્રધારી વિષ્ણુમંદિરનું નિર્માણ કરાવ્યું.

ભાષા અને સાહિત્ય

• સ્કંદગુપ્તનો શિલાલેખ સંસ્કૃત પદ્યમાં લખાયેલ છે.
• મહાકૃતિ વજીભૂતિ, પાદલિપ્તાચાર્ય અને સ્કંદસ્વામી એવા ઉચ્ચતમ સંસ્કૃત પંડિતો ગણાય છે.

મૈત્રીકવંશની રાજધાની 'વલભી'

• 'વલભી' સૌરાષ્ટ્રના પૂર્વ ભાગમાં પ્રસિદ્ધ નગર, જે 'વલભીપુર' તરીકે પણ જાણીતા છે.
• પ્રાકૃત ભાષામાં ‘વલરિ’ અથવા ‘વલહી’ અને બ્રિટીશકાળમાં ‘વળા’ તરીકે ઓળખાતું.
• સંસ્કૃતમાં ‘વલભી’ના અર્થ છે છાપરું અથવા ઘરની અણીદાર ટોપ.

મૈત્રક રાજવંશાવલી

• ભટ્ટાર્ક (ઈ.સ. 470 - 480)
• ધરસેન I (ઈ.સ. 480 - 500)
• દ્રોણસિહ (ઈ.સ. 500 - 520)
• ધ્રુવસેન I (ઈ.સ. 520 - 550)
• પટેટ્ટ (ઈ.સ. 550 - 555)
• ગૃહસેન (ઈ.સ. 555 - 570)
• ધરસેન II (ઈ.સ. 570 - 595)
• શીલાદિત્ય I (ઈ.સ. 595 - 612)
• ખરગ્રહ I (ઈ.સ. 615 - 620)
• ધરસેન III (ઈ.સ. 620 - 625)
• ધ્રુવસેન II (ઈ.સ. 625 - 643)
• ધરસેન IV (ઈ.સ. 643 - 650)
• ધ્રુવસેન III (ઈ.સ. 650 onwards)