અર્થશાસ્ત્ર - વિષય અને પ્રવેશ

ચોક્કસ! અહીં આપેલા ટેક્સ્ટ માટે અભ્યાસ નોંધો છે:

અર્થશાસ્ત્ર - વિષય અને પ્રવેશ

• સંસ્કૃતમાં 'અર્થ' એટલે 'કંઇક મેળવવું', તેથી અર્થશાસ્ત્ર એ 'અર્થ'નું વિજ્ઞાન છે. અંગ્રેજી શબ્દ ‘ઇકોનોમિકસ’ ગ્રીક શબ્દ ‘ઓઇકોનોમિકસ’ માંથી આવ્યો છે.
• ભારતીય ગ્રંથો અનુસાર માનવજીવનના ચાર મુખ્ય હેતુઓ છે: ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષ. કૌટિલ્યએ પોતાના પુસ્તક 'અર્થશાસ્ત્ર'માં, 'માનવીની આજીવિકા માટેની પ્રવૃત્તિ'ને અર્થશાસ્ત્ર ગણાવી છે.
• ભારતીય વિચારધારા મુજબ, આર્થિક પ્રવૃત્તિ માત્ર 'અર્થપૂર્ણ' નહિ, પણ માનવકલ્યાણને ધ્યાનમાં રાખીને થવી જોઇએ. કૌટિલ્યનું અર્થશાસ્ત્ર 'નીતિશાસ્ત્ર' પણ છે.

પશ્ચિમમાં અર્થશાસ્ત્રનો ઉદ્દભવ અને વિકાસ

• એરિસ્ટોટલે પોતાના પુસ્તક 'ઇકોનોમિકા'માં આર્થિક વિચારો રજૂ કર્યા. ઔદ્યોગિક ક્રાંતિ પછી માનવવર્તનના અભ્યાસમાં બદલાવ આવ્યો અને સ્વતંત્ર વિષય તરીકે અભ્યાસ શરૂ થયો.
• એડમ સ્મિથે 1776માં અર્થશાસ્ત્રનો સ્વતંત્ર અને વૈજ્ઞાનિક રીતે અભ્યાસ કર્યો અને તેને 'સંપત્તિનું શાસ્ત્ર' કહ્યું. તેમણે અર્થશાસ્ત્રને સામાજિક વિજ્ઞાનનો દરજ્જો આપ્યો.
• માર્શલે 1890માં અર્થશાસ્ત્રને 'માણસના રોજિંદા જીવનના આર્થિક વ્યવહારોનો અભ્યાસ કરતું શાસ્ત્ર' ગણાવ્યું. તેમના મતે, અર્થશાસ્ત્ર કલ્યાણલક્ષી શાસ્ત્ર છે.
• રોબિન્સે 1931માં અર્થશાસ્ત્રને 'જરૂરિયાતો અને વૈકલ્પિક ઉપયોગ ધરાવતાં સાધનો વચ્ચે મેળ બેસાડતું વિજ્ઞાન' તરીકે વ્યાખ્યાયિત કર્યું અને તેને વાસ્તવવાદી વિજ્ઞાન તરીકે રજૂ કર્યું.
• સેમ્યુઅલસનના મતે, "સમાજ અછતના સંદર્ભમાં જરૂરિયાતોનું ઉત્પાદન કેવી રીતે કરે છે અને લોકો વચ્ચે કેવી રીતે વહેંચે છે તેનો અભ્યાસ કરતું શાસ્ત્ર એટલે અર્થશાસ્ત્ર."

કૌટિલ્ય (ઈ.સ. પૂર્વે - 375 - ઈ.સ. 283)

• ચાણક્ય તક્ષશિલા વિદ્યાપીઠના આચાર્ય અને ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના ગુરુ હતા.
• સંસ્કૃતમાં લખાયેલા અર્થશાસ્ત્રમાં અર્થતંત્ર, રાજનીતિ, વિદેશી સંબંધો અને યુદ્ધની માહિતી છે, જે 15 ખંડોમાં વિભાજીત છે.
• કૃષિને આજીવિકાનું મુખ્ય સાધન ગણાવ્યું હતું.
• રાજ્યની આવકના 7 સ્ત્રોત દર્શાવ્યા: નગર, ગ્રામ, સિંચાઈ, ખાણ, જંગલ, પશુપાલન, વાણિજ્ય.

દાદાભાઈ નવરોજી (1825 - મુંબઈ - પારસી પરિવાર)

• 1901માં 'Poverty & UnBritish Rule in India' પુસ્તકમાં ભારતની સંપત્તિ બ્રિટનમાં જવાની પ્રક્રિયાનો ઉલ્લેખ કર્યો.
• સંપત્તિના બહિર્ગમનનો સિદ્ધાંત આપ્યો.
• તેઓ 'ગ્રાન્ડ ઓલ્ડ મેન ઓફ ઇન્ડિયા' તરીકે જાણીતા છે.
• સૌપ્રથમ ગરીબીની વ્યાખ્યા આપી અને માથાદીઠ આવકની ગણતરી કરી.
• 1872માં વસ્તી ગણતરી કરાવી.

બાબાસાહેબ આંબેડકર (જન્મ - 14 એપ્રિલ, 1891; મૃત્યુ - 6 ડિસેમ્બર, 1956)

• યુ.એસ. કોલંબિયા યુનિવર્સિટીમાંથી અર્થશાસ્ત્રમાં Ph.D. પ્રાપ્ત કરનાર પ્રથમ ભારતીય હતા.
• ભાખરા-નાંગલ ડેમ પ્રોજેક્ટ અને દામોદર વેલી સાથે સંકળાયેલા હતા.
• ૧૯૯૦ માં ભારત રત્ન એનાયત કરાયો .

અમર્ત્ય સેન (1933, બંગાળ)

• 'સામૂહિક પસંદગી અને સામાજિક કલ્યાણનો સિદ્ધાંત' પુસ્તક આપ્યું.
• 1998માં નોબલ પારિતોષિક મળ્યો.
• 1999માં ભારત રત્ન એનાયત કરાયો .
• HDIની રચના મહેબૂબ ઉલ હક અને અમર્ત્ય સેને સાથે મળીને કરી.
• 2005માં 'ભારતને ઓળખ' આપતું પુસ્તક - 'વાદ-વિવાદ પ્રિય ભારતીય' લખ્યું.
• વ્યાખ્યાઓના સંકલન કરી 'નીતિશાસ્ત્ર અને અર્થશાસ્ત્ર' નામના બે પુસ્તકો પ્રકાશિત કર્યા.
• 1981માં 'પ્રોવર્ટી એન્ડ ફેમિનિસ' પુસ્તક લખ્યું.

ડૉ. મનમોહન સિંઘ (1932 – પંજાબ)

• 1970માં ભારત સરકારના આર્થિક સલાહકાર નિયુક્ત થયા.
• 1981માં નાણામંત્રી બન્યા.
• LPG સુધારા કર્યા.
• 1982-85 સુધી RBI ગવર્નર રહ્યા.
• તેઓ ૧૪ માં પ્રધાનમંત્રી રહ્યા (2004-2014).

અન્ય અર્થશાસ્ત્રીઓ

• ડી.ટી. લાકડાવાલા - ગરીબી રેખા સાથે સંકળાયેલ છે.
• જગદીશ ભગવતી - ગુજરાત મોડેલ સાથે સંકળાયેલ છે
• આઈ.જી. પટેલ - 14મા ગવર્નર, 1977-85
• અર્જિત પટેલ - ઊંઝા - 24મા ગવર્નર, 2016 – 2017, ૩,500 / રૂ. ૧,૦૦૦.
• સુમતિ મોરારજી - ફર્સ્ટ વુમન ઓફ ઈન્ડિયન શિપીંગ તરીકે જાણીતા છે.

આર્થિક પ્રવૃત્તિ અને બિનઆર્થિક પ્રવૃત્તિ

• આર્થિક પ્રવૃત્તિ એટલે જરૂરિયાતો સંતોષવા વસ્તુઓ અને સેવાઓના વિનિમય માટે આવક મેળવવાની કે ખર્ચ કરવાની પ્રવૃત્તિ.
• બિનઆર્થિક પ્રવૃત્તિ આવક પ્રાપ્તિ કે ખર્ચ સિવાયની પ્રવૃત્તિ છે, જેમ કે શિક્ષકનું ભણાવવું કે માતાનું બાળકને જમાડવું.

એકમલક્ષી અર્થશાસ્ત્ર અને સમગ્રલક્ષી અર્થશાસ્ત્ર

• એકમલક્ષી અર્થશાસ્ત્રમાં અર્થશાસ્ત્રના એકમોનો અભ્યાસ થાય છે, જેમ કે કોઈ પેઢીની આવક.
• સમગ્રલક્ષી અર્થશાસ્ત્રમાં સમગ્ર ક્ષેત્રનો અભ્યાસ થાય છે, જેમ કે કુલ રોજગારી.

આંકડાકીય માહિતી રજૂ કરવાની રીતો

• વર્ણનાત્મક રીતમાં આર્થિક માહિતી શબ્દો દ્વારા રજૂ થાય છે.
• આંકડાકીય રીતમાં આર્થિક માહિતી આંકડાઓ દ્વારા રજૂ થાય છે.
• આકૃતિ કે આલેખની રીતમાં આર્થિક માહિતી આકૃતિ કે આલેખ દ્વારા રજૂ થાય છે.

મૂળભૂત ખ્યાલો અને સંકલ્પના

• મૂલ્ય એટલે વસ્તુના બદલામાં અન્ય કેટલા એકમ મળશે તે પ્રમાણ.

મૂલ્ય અને કિંમત

• ઉપયોગિતા મૂલ્ય વસ્તુની માનવજીવન માટેની ઉપયોગિતા દર્શાવે છે, જેમ કે ખોરાક અને પાણી.
• વિનિમય મૂલ્ય વસ્તુના બદલામાં અન્ય વસ્તુના કેટલા એકમ મળે છે તે દર્શાવે છે, જેમ કે ચાંદીના બદલામાં સોનું.

નોંધવા જેવી બાબતો

• ઉપયોગિતા મૂલ્ય ધરાવતી વસ્તુનું વિનિમય મૂલ્ય હોય જ એ જરૂરી નથી.
• હવા અને પાણી જેવી છતવાળી વસ્તુઓનું ઉપયોગિતા મૂલ્ય ઊંચું હોય છે, પણ વિનિમય મૂલ્ય નીચું હોય છે.
• અછતવાળી વસ્તુઓનું ઉપયોગિતા મૂલ્ય ઓછું પણ વિનિમય મૂલ્ય ખૂબ ઊંચું હોય છે, જેમ કે હીરા, માણેક.
• સમય અને સ્થળ પ્રમાણે વિનિમય મૂલ્ય બદલાય છે.

કિંમત

• વસ્તુ કે સેવાના બદલામાં ચૂકવાતા નાણાકીય એકમના પ્રમાણને કિંમત કહે છે, જેમ કે ડોક્ટરની ફી.

ભૌતિક અને અભૌતિક વસ્તુઓ

• ભૌતિક વસ્તુઓ જોઈ અને માપી શકાય છે, જેમ કે ખોરાક.
• અભૌતિક વસ્તુઓ સેવા સ્વરૂપે હોય છે, જેમ કે ડોક્ટરની સેવા.

સર્વસુલભ અને આર્થિક વસ્તુઓ

• સર્વસુલભ વસ્તુઓ પર કોઈનો અંકુશ નથી હોતો, જેમ કે હવા.
• આર્થિક વસ્તુઓ અછતવાળી હોય છે, અને તેના પર કોઈનો અંકુશ હોય છે, જેમ કે પેટ્રોલ.

ટકાઉ અને નાશવંત વસ્તુઓ

• ટકાઉ વસ્તુઓ લાંબા ગાળા સુધી ઉપયોગી રહે છે, જેમ કે કપડાં.
• નાશવંત વસ્તુઓ લાંબા ગાળા સુધી ઉપયોગી રહેતી નથી, જેમ કે દૂધ.

ખાનગી અને જાહેર વસ્તુઓ

• ખાનગી વસ્તુઓની માલિકી વ્યક્તિગત હોય છે, જેમ કે મકાન.
• જાહેર વસ્તુઓ સામૂહિક માલિકીની હોય છે, જેમ કે રેલવે.

વપરાશી અને ઉત્પાદક વસ્તુઓ

• વપરાશી વસ્તુઓ જરૂરિયાત સંતોષે છે, જેમ કે ખોરાક.
• ઉત્પાદક વસ્તુઓ ઉત્પાદનમાં મદદરૂપ થાય છે, જેમ કે ટ્રેક્ટર.

સંપત્તિ અને કલ્યાણ

• આલ્ફ્રેડ માર્શલના જણાવ્યા અનુસાર, સંપત્તિ એટલે ઉપયોગી, અછતવાળી, વિનિમયપાત્ર અને વ્યક્તિગત માલિકીની વસ્તુ.

સંપત્તિના લક્ષણો

• તે ઉપયોગી હોવી જોઈએ.
• તેની અછત હોવી જોઈએ.
• તે ભૌતિક હોવી જોઈએ.
• તેનો વિનિમય થઇ શકવો જોઈએ.
• તે ટકાઉ હોવી જોઈએ.

સંપત્તિના પ્રકાર

• વ્યક્તિગત સંપત્તિની માલિકી અને વપરાશ વ્યક્તિગત હોય છે.
• સામાજિક સંપત્તિની માલિકી અને વપરાશ સમાજ દ્વારા થાય છે.
• રાષ્ટ્રીય સંપત્તિ રાષ્ટ્રીય માલિકીની હોય છે.
• આંતરરાષ્ટ્રીય સંપત્તિની માલિકી આંતરરાષ્ટ્રીય હોય છે.

કલ્યાણ

• સંપત્તિને કારણે માનવીનું જીવનધોરણ સુધરે અને તેને સુખાકારી, શિક્ષણ અને આરોગ્યની સુવિધાઓ મળે તો એ કલ્યાણ છે.
• અર્થશાસ્ત્રમાં કલ્યાણને વ્યક્તિગત અને સામૂહિક રીતે વિચારી શકાય છે.
• કલ્યાણનો મોટો આધાર આવકની યોગ્ય વહેંચણી પર રહેલો છે.

સંપત્તિ અને કલ્યાણ વચ્ચેનો સંબંધ

• દેશની સંપત્તિ વધે તો લોકોનું કલ્યાણ થાય એ જરૂરી નથી.
• સંપત્તિ થોડા લોકોના હાથમાં કેન્દ્રિત હોય તો બધાનું કલ્યાણ થતું નથી.
• સંપત્તિ અને કલ્યાણનો સીધો સંબંધ માપી શકાતો નથી.
• ભૌતિક કલ્યાણની દૃષ્ટિએ આવક વધે અને અસમાનતા ઘટે તો જ કલ્યાણ વધે છે.
• ઉત્પાદન એટલે વસ્તુ કે સેવા માટે તુષ્ટિગુણનું સર્જન કરવું.

ઉત્પાદનના સાધનો :

• જમીન, મનુષ્ય (શ્રમ), મૂડી અને નિયોજક એ ઉત્પાદનનાં ચાર મુખ્ય સાધનો છે.

જમીન :

• પ્રો. માર્શલના મતે, જમીન એટલે ‘ઉત્પાદનમાં મદદરૂપ થતાં કુદરતી પરિબળો.’
• તે કુદરતી બક્ષિસ છે અને તેનો પુરવઠો સ્થિર છે.
• જમીન ગતિશીલ નથી અને તેની ફળદ્રુપતા જુદી જુદી હોય છે.
• તેનું વળતર ભાડું છે.

શ્રમ :

• વળતરની અપેક્ષા સાથે થતું માનસિક કે શારીરિક કાર્ય એટલે શ્રમ અને શ્રમ કરનાર શ્રમિક છે, એટલે કે માનવી.
• શ્રમ નાશવંત છે અને તેનો સંગ્રહ થઈ શકતો નથી.
• શ્રમ અને શ્રમિક અવિભાજ્ય છે.
• શ્રમ ગતિશીલ છે.
• દરેક શ્રમિકની કાર્યક્ષમતા જુદી જુદી હોઈ શકે છે.
• શ્રમના પુરવઠાનો આધાર વસ્તી પર છે. શ્રમનું વળતર વેતન છે.

મૂડી

• મૂડી એટલે એવી ભૌતિક વસ્તુ જે ઉત્પાદનમાં મદદરૂપ થાય.
• તે માનવસર્જિત ઉત્પાદનનું સાધન છે.
• તે સૌથી વધુ ગતિશીલ છે અને અછત ધરાવતું સાધન છે.
• મૂડીનું વળતર વ્યાજ છે.

નિયોજક :

• ઉત્પાદનનાં સાધનોનું સંયોજન કરનાર એટલે નિયોજક અને તે નિર્ણયો કરે છે અને જોખમ ઉઠાવે છે.
• જમીન, મૂડી અને શ્રમના સંયોજનથી ઉત્પાદન ગોઠવી આવક મેળવે છે.
• તેનું વળતર અનિશ્ચિત હોય છે, જેને નફો કહે છે.

વ્યાપારચક્રો

• અર્થતંત્રમાં આવતાં ચક્રાકાર પરિવર્તનો એટલે વ્યાપારચક્રો, જે ચાર પ્રકારના હોય છે: આકસ્મિક, મોસમી, દીર્ઘકાલીન અને ચક્રવાત આર્થિક પરિવર્તનો.
• હેબરલરના મતે, અર્થતંત્રમાં વારાફરતી આવતાં સારાં અને ખરાબ આર્થિક પરિવર્તનો એટલે વ્યાપારચક્ર.

વ્યાપારચક્રના તબક્કાઓ

• તેજી: વ્યાપાર પ્રવૃત્તિ ઉચ્ચતમ કક્ષાએ હોય છે.
• ઓટ: વપરાશ અને માંગનો દર નીચે જતો હોય છે.
• મંદી: વધુ ભાવ ઘટાડાની આશાએ લોકો ખરીદી કરતા નથી.
• સુધારણા: ખરીદી તરફ વાતાવરણ ઊભું થાય છે.

માંગનો અર્થ

• માંગ એટલે ચોક્કસ સ્થળે, સમયે અને કિંમતે ગ્રાહકની વસ્તુ ખરીદવાની ઈચ્છા, શક્તિ અને તૈયારી.

માંગને અસર કરતાં પરિબળો

• વસ્તુની કિંમત અને કિંમત સિવાયના અન્ય પરિબળો (જેવા કે અભિરૂચિ, આવક, સંબંધિત વસ્તુઓની કિંમત, ભવિષ્યની અટકળો, અને ગ્રાહકોની સંખ્યા).
• અન્ય પરિબળો સ્થિર રહે તો વસ્તુની કિંમત ઘટતાં માંગ વધે છે અને કિંમત વધતાં માંગ ઘટે છે, આ માંગનો નિયમ છે.  

માંગના નિયમના અપવાદો:

• પ્રતિષ્ઠા મૂલ્ય ધરાવતી વસ્તુઓ: આ વસ્તુઓની કિંમત વધે તોપણ માંગ વધે છે.
• અત્યંત સસ્તી વસ્તુઓ: મીઠાની થેલી વગેરે.
• ગિફન વસ્તુ: બાજરી જેવી હલકી વસ્તુઓ જે ગરીબ લોકો વાપરતા હોય છે.
• પસંદગીની વસ્તુ: કોઈ ખાસ વસ્તુ માટે ગ્રાહક કિંમત વધતી હોવા છતાં માંગ ઘટાડતો નથી, જેમ કે વ્યસન.

માંગમાં વધારો-ઘટાડો:

• કિંમત સિવાયના પરિબળોને કારણે માંગમાં ફેરફાર થાય છે.
• માંગમાં વિસ્તરણ-સંકોચન કિંમતમાં ફેરફાર થતાં માંગનું વિસ્તરણ અને સંકોચન

માંગની મૂલ્યસાપેક્ષતા:

• કિંમતમાં ફેરફાર થવાથી માંગમાં થતા ફેરફારને મૂલ્યસાપેક્ષતા કહે છે.

પ્રો. માર્શલના જણાવ્યા અનુસાર:

• કિંમતના વધારા-ઘટાડાને પરિણામે માંગમાં થતો ઘટાડો-વધારો મોટો છે કે નાનો તે વસ્તુની મૂલ્યસાપેક્ષતા દર્શાવે છે.

પુરવઠો (Supply) :

ચોક્કસ સમયે અને ચોક્કસ કિંમતે ઉત્પાદકો અથવા વેપારીઓ ઉત્પાદન (વસ્તુઓ ) નો જેટલો ભાગ બજારમાં વેચવા તૈયાર હોય તેને પુરવઠો કહેવામાં આવે છે.

ઉત્પાદન (Production ) :

ચોક્કસ સમયે ઉપલબ્ધ સાધનોની મદદથી ઉત્પાદકો દ્વારા ઉત્પાદિત વસ્તુઓના સમૂહ ને ઉત્પાદન કહે છે.

જથ્થો (Stock) :

ઉત્પાદનનો એવો ભાગ જે પ્રવર્તમાન કિંમતે ઉત્પાદક વેચવા માટે તૈયાર નથી તેને જથ્થો કહેવામાં આવે છે

પુર્વથો અને જથ્થા વચ્ચે નો તફાવત (Difference b/w Supply and Stock )

• પુરવઠો ઉત્પાદનનો ભાગ છે, જે વર્તમાન કિંમતે વેચવાની તૈયારી છે
• જથ્થો ઉત્પાદનનો એવો ભાગ છે જે વર્તમાન કિંમતે વેચવાની ઈચ્છા નથી

પુરવઠાને અસર કરતા પરિબળો (Factors Affecting Supply ) :

• વસ્તુની કિંમત (Price of Goods )
• ઉત્પાદનના સાધનોની કિંમત (Price of factors of production ).
• ટેકનોલોજી કક્ષા (State of technology )
• અવેજી વસ્તુની કિંમત (price of Related Goods ) .
• ભવિષ્યના ભાવોની અટકળો (expectations of future price ).
• અન્ય પરિબળો (Other Factors) :

વ્યક્તિગત પુરવાઠો (Individual Supply ) :

• કોઈ એક ઉત્પાદક કે પેઢી દ્વારા કોઈ વસ્તુ જુદી જુદી કિંમતે વેચવા માટે બજારમાં મૂકવામાં આવે છે

બજાર પુર્વઠો (Market Supply ) :

• કોઈ ચોક્કસ સમયે અને ચોક્કસે કિંમતે અનેક ઉત્પાદકો કે પેઢીઓ દ્વારા વસ્તુ નો જેટલો પુરવઠો બજારમાં વેચવા માટે મુકવામાં આવે છે તેના સરવાળા ને બજાર પૂરવઠો કેહ છે

પુરવઠા નું વિધેય (Supply function ) :

• પુર્વથ વિધેય એટલે કોઈ એક વસ્તુ ના પુરવાઠા પર અસર કરતા વિવિધ પરિબળો ની ગાણિતિક સ્વરૂપ રજુવાત

પુરવઠા નો નિયમ (Law of Supply ) :

• અન્ય પરિબળો સ્થિર રહેતા ચોક્કસ કિંમતે ચોક્કસ સમયગાળા દરમિયાન વસ્તુ ની કિંમત વધતા પુરવઠો વિસ્તાર પામે છે અને વસ્તુ ની કિંમત ઘટતા પુરવઠો સંકોચન પામે છે.
• આમ વસ્તુ ની કિંમત અને પુર્વાઠા વચ્ચે સીધો સબંધ છે

પુરવઠા ના નિયમના અપવાદો (Exceptions of Law Of Supply ) :

   - અલાભ્ય વસ્તુઓ (Rare Collection ) : પ્રાચીન કાળની મૂર્તિઓ , સિક્કાઓ , કલાકૃતિઓ , વગેરે
   - નાશવંત વસ્તુઓ (perishable Goods) : દૂધ તથા દૂધ ની બનાવટો , ફળ , વગેરે

બજારમાં વસ્તુની કિમતનું નિર્ધારણ (Price determination in the market ) :

• બજારમાં ચીજ વસ્તુ કે સેવાની કિમત માંગ અને પુરવઠા ના પરિબળો દ્વારા નક્કી થાય છે પૂર્ણ હરીફાય વાળા બજારમાં વસ્તુ ની જે કિમતે તેની કુલ માંગ અને કુલ પુરવઠો સરખા થાય તે સ્થિતિ ને બજારની સમતુલા કેહવાય છે

ઉત્પાદન ખર્ચ ના વિવિધ ખ્યાલો (Various concept of cost of production) :

કોઈ વસ્તુ કે સેવાનું ઉત્પાદન કરવા જે ખર્ચ કરવામાં આવે તેને ઉત્પાદનખર્ચ કહે છે. ૧. વાસ્તવિક ખર્ચ (Real Cost ) :

• ઉત્પાદન પ્રક્રિયા સાથે સંકળાયેલા ઉત્પાદનના સાધનો જે માનસિક અને શારીરિક શ્રમ તથા કસ્ટ ઉઠાવે તેને ઉત્પાદનનું વાસ્તવિક ખર્ચ કહે છે. વસ્તુના ઉત્પાદન માટે ઉત્પાદનના સાધનોનો સર્શષ વિકલ્પ જતો કરવામાં આવે વસ્તુનું વૈકલ્પિક ખર્ચ છે. ર. તક ખર્ચ (Opportunity Cost ) : વ. નાણાકીય ખર્ચ (Monetary Cost ) :
• વસ્તુના ઉત્પાદન માટે નાણાંના સ્વરૂપમા જે ખર્ચાઓ થતા હોય તેને નાણાંકીય ખર્ચ કહે છે.

ટૂંકો ગાળો અને લાંબો ગાળો ( Short run and long run ) :

સમયનો એવો ગાળો જે દરમિયાન પ્લાન્ટ, યંત્રસામગ્રી, મકાન વગેરે જેવા સાધનો પેઢીમાં સ્થિર અને કાયમી રહે છે પરંતુ કાચો માલ, શ્રમિકો, વીજળી વગેરે જેવા સાધનોનું પ્રમાણ બદલી ઉત્પાદનમાં વધારો ઘટાડી શકાય છે. સમય નો એવો ગાળો જે દરમિયાન પેઢી બધાં સાધનો બદલી શકાય છે પ્લાન્ટ, યંત્ર સામગ્રી કારખાનાનું મકાન વગેરે સાધનોમાં ફેરફાર કરી ઉત્પાદનમાં વધ-ઘટ કરી શકાય છે.

ઉત્પાદન ખર્ચનું વર્ગીકરણ ( Classification of cost of production ) :

સમયના ટૂંકા ગાળામાં ઉત્પાદન વધતાં ઘટતાં કે શૂન્ય થતાં જે ઉત્પાદનખર્ચ બદલાતું નથી ( સ્થિર રહે છે ) તેને સ્થિર ખર્ચ કેહ છે . અસ્થિર ખર્ચ :સમયના ટૂંકા ગાળામાં ઉત્પાદન વધતાં જે ખર્ચ વધે ઉત્પાદન ઘટતાં જે ખર્ચ ઘટે ઉત્પાદન શૂન્ય હોય ત્યારે જે ખર્ચ શૂન્ય હોય તેને અસ્થિર ખર્ચ કેહ છે .અસ્થિર ખર્ચને ઉત્પાદનના પ્રમાણે સાથે સીધો સંબંધ છે સરેરાશ ખર્ચ ( average cost ) : વેચાણ થી ઉપજ ( REVENUE ) ઉત્પાદન આવક અને ખર્ચ

• કુલ આવક ( Total Revenue ) : પેઢી વસ્તુઓનું નિશ્ચિત એકમો નું વેચાણ કરીને જે કુલ નાણાકીય રકમ એકઠી કરે તેને કુલ આવક કહે છે
• વસ્તુ નું વેચાણ થાય એટલે કુલઆવક વધે જ પરંતુ આવક વધવાનો દર અલગ અલગ હોઈ શકે છે

સરરેરાશ આવક ( average revenue ) :- પેઢીનીકુલ આવકને વેચાણ વડે ભાગતા જે મળે તેને સરેરાશ આવક કહે છે

સિમાંત આવક :- વસ્તુ ના વધારાના એક એકમ ના વેચાણથી કુલ આવક માં જે વધારો થાય છે તો તેને સીમાંત આવક કેહવામાંઆવેછે

બજાર (Market)

• બજાર એક એવી વ્યવસ્થા છે, જેમાં ખરીદનાર અને વેચનાર પરસ્પર સંપર્કમાં આવે છે, જે વસ્તુ કે સેવાના ખરીદી અને વેચાણમાં પરિણમે છે
• બજાર ના લક્ષણો : ખરીદનાર ( ગ્રાહક ) અને વર્તાર (વેપારી ), વસ્તુઓ કે સેવાઓનું અસ્તિત્વ, ગ્રાહકો અને વેપારીઓ વચ્ચેનો સકપ , સમાન કીમત નું વલણ , બાબત સ્થિતી અંગેની જાણકારી .

બજારનું વર્ગીકરણ (( classification of market ):

સ્થાન આધારિત, જથ્થા આધારિત અને હરીફાય આધારિત .

આશા છે કે આ અભ્યાસ નોંધો અધ્યયનમાં મદદરૂપ થશે!