જીવવિજ્ઞાનનો પરિચય

અહીં અપડેટ કરેલી સ્ટડી નોટ્સ છે:

• જીવવિજ્ઞાન એ જીવનનો વૈજ્ઞાનિક અભ્યાસ છે.
• તેમાં જીવંત સજીવોની રચના, કાર્ય, વૃદ્ધિ, ઉત્પત્તિ, ઉત્ક્રાંતિ અને વિતરણનો સમાવેશ થાય છે.
• જીવવિજ્ઞાન કોષને જીવનના મૂળભૂત એકમ તરીકે, જનીનોને વારસાના મૂળભૂત એકમ તરીકે અને ઉત્ક્રાંતિને પ્રજાતિઓની રચના અને લુપ્તતાને પ્રોત્સાહન આપતા એન્જિન તરીકે ઓળખે છે.

જીવવિજ્ઞાનની પેટા-શાખાઓ

• બાયોકેમિસ્ટ્રી: જીવંત સજીવોમાં અને સંબંધિત રાસાયણિક પ્રક્રિયાઓનો અભ્યાસ કરે છે.
• મોલેક્યુલર બાયોલોજી: ન્યુક્લિક એસિડ અને પ્રોટીન સહિત જીવન માટે જરૂરી મેક્રોમોલેક્યુલ્સની રચના અને કાર્યનો અભ્યાસ કરે છે.
• સેલ બાયોલોજી: કોષોની રચના, કાર્ય અને વર્તનનો અભ્યાસ કરે છે.
• જિનેટિક્સ: જીવંત સજીવોમાં જનીનો, વારસાગતતા અને વિવિધતાનો અભ્યાસ કરે છે.
• માઇક્રોબાયોલોજી: બેક્ટેરિયા, વાયરસ, ફૂગ અને પ્રોટોઝોઆ સહિત સૂક્ષ્મજીવોનો અભ્યાસ કરે છે.
• બોટની: છોડના શરીરવિજ્ઞાન, માળખું, આનુવંશિકતા, ઇકોલોજી, વિતરણ, વર્ગીકરણ અને આર્થિક મહત્વ સહિત છોડનો અભ્યાસ કરે છે.
• ઝૂલોજી: પ્રાણીઓના શરીરવિજ્ઞાન, માળખું, આનુવંશિકતા, ઇકોલોજી, વર્તન, વર્ગીકરણ અને ઉત્ક્રાંતિ સહિત પ્રાણીઓનો અભ્યાસ કરે છે.
• ઇકોલોજી: સજીવો અને તેમના પર્યાવરણ વચ્ચેની ક્રિયાપ્રતિક્રિયાઓનો અભ્યાસ કરે છે.
• ઉત્ક્રાંતિ: સમય જતાં સજીવો જે પ્રક્રિયાઓ દ્વારા બદલાય છે તેનો અભ્યાસ કરે છે.
• એનાટોમી: સજીવો અને તેમના ભાગોની રચનાનો અભ્યાસ કરે છે.
• ફિઝિયોલોજી: સજીવો અને તેમના ભાગોના કાર્યનો અભ્યાસ કરે છે.

જીવનની લાક્ષણિકતાઓ

• સંસ્થા: જીવંત વસ્તુઓ મોલેક્યુલર સ્તરથી ઇકોસિસ્ટમ સુધી જટિલ સંસ્થા દર્શાવે છે.
• ચયાપચય: જીવંત સજીવો જીવન ટકાવી રાખવા માટે રાસાયણિક પ્રતિક્રિયાઓ કરે છે.
• વૃદ્ધિ: જીવંત વસ્તુઓ કદ અથવા કોષ સંખ્યામાં વધારો કરે છે.
• પ્રજનન: જીવંત સજીવો નવા વ્યક્તિઓ ઉત્પન્ન કરે છે.
• ઉત્તેજનાનો પ્રતિસાદ: જીવંત વસ્તુઓ તેમના પર્યાવરણમાં થતા ફેરફારો પર પ્રતિક્રિયા આપે છે.
• અનુકૂલન: જીવંત વસ્તુઓ સમય જતાં અનુકૂલનો વિકસાવે છે જે તેમના અસ્તિત્વ અને પ્રજનનને વધારે છે.
• હોમિયોસ્ટેસિસ: સ્થિર આંતરિક વાતાવરણ જાળવવું.

કોષ જીવવિજ્ઞાન

• કોષ એ જીવનનો મૂળભૂત એકમ છે.
• બધા જીવંત સજીવો એક અથવા વધુ કોષોથી બનેલા છે.
• નવા કોષો કોષ વિભાજન દ્વારા પૂર્વ-અસ્તિત્વમાં રહેલા કોષોમાંથી ઉદ્ભવે છે.
• કોષોના મુખ્ય બે પ્રકાર છે: પ્રોકેરીયોટિક અને યુકેરીયોટિક.
• પ્રોકેરીયોટિક કોષોમાં ન્યુક્લિયસ અને અન્ય પટલ-બંધ અંગોનો અભાવ હોય છે (દા.ત., બેક્ટેરિયા અને આર્કિયા).
• યુકેરીયોટિક કોષોમાં ન્યુક્લિયસ અને અન્ય પટલ-બંધ અંગો હોય છે (દા.ત., પ્રોટિસ્ટ્સ, ફૂગ, છોડ અને પ્રાણીઓ).

મુખ્ય કોષ રચનાઓ

• પ્લાઝ્મા મેમ્બ્રેન: કોષની બાહ્ય સીમા જે શું પ્રવેશે છે અને બહાર નીકળે છે તેનું નિયંત્રણ કરે છે.
• સાયટોપ્લાઝમ: અંગો ધરાવતો કોષની અંદરનો જેલ જેવો પદાર્થ.
• ન્યુક્લિયસ: ડીએનએ ધરાવતું કોષનું નિયંત્રણ કેન્દ્ર
• રાઇબોઝોમ્સ: પ્રોટીન સંશ્લેષણના સ્થળો.
• એન્ડોપ્લાઝમિક રેટિક્યુલમ (ER): પ્રોટીન અને લિપિડ સંશ્લેષણમાં સામેલ પટલનું નેટવર્ક.
• ગોલ્ગી ઉપકરણ: પ્રોટીન અને લિપિડ્સને સંશોધિત કરે છે, સૉર્ટ કરે છે અને પેકેજ કરે છે.
• મિટોકોન્ડ્રિયા: કોષનું પાવરહાઉસ, સેલ્યુલર શ્વસન દ્વારા એટીપી ઉત્પન્ન કરે છે.
• ક્લોરોપ્લાસ્ટ્સ (વનસ્પતિ કોષોમાં): પ્રકાશસંશ્લેષણનું સ્થળ.
• લિસોસોમ્સ: સેલ્યુલર કચરાને તોડવા માટે ઉત્સેચકો હોય છે.
• રિક્તિકાઓ: પાણી, પોષક તત્વો અને કચરા માટે સંગ્રહ ખંડ.
• કોષ દિવાલ (વનસ્પતિ, ફૂગ અને બેક્ટેરિયા કોષોમાં): આધાર અને રક્ષણ પૂરું પાડે છે.

જિનેટિક્સ

• જનીનો આનુવંશિકતાના મૂળભૂત એકમો છે.
• જનીનો ડીએનએ (ડીઓક્સીરીબોન્યુક્લિક એસિડ) થી બનેલા છે.
• ડીએનએમાં સજીવના નિર્માણ અને જાળવણી માટેની સૂચનાઓ હોય છે.
• જનીનો રંગસૂત્રોમાં ગોઠવાયેલા છે.
• મનુષ્યમાં 23 જોડીમાં ગોઠવાયેલા 46 રંગસૂત્રો હોય છે.
• ડીએનએ જે પ્રક્રિયાથી નકલ થાય છે તેને પ્રતિકૃતિ કહેવામાં આવે છે.
• ડીએનએમાંની માહિતીનો ઉપયોગ પ્રોટીન બનાવવા માટે જે પ્રક્રિયા દ્વારા કરવામાં આવે છે તેને જનીન અભિવ્યક્તિ કહેવામાં આવે છે, જેમાં ટ્રાન્સક્રિપ્શન અને અનુવાદનો સમાવેશ થાય છે.
• ટ્રાન્સક્રિપ્શન એ ડીએનએને આરએનએ (રિબોન્યુક્લિક એસિડ) માં નકલ કરવાની પ્રક્રિયા છે.
• અનુવાદ એ આરએનએનો ઉપયોગ કરીને પ્રોટીન ભેગા કરવાની પ્રક્રિયા છે.

ઉત્ક્રાંતિ

• ઉત્ક્રાંતિ એ ક્રમિક પેઢીઓમાં જૈવિક વસ્તીની વારસાગત લાક્ષણિકતાઓમાં થતો ફેરફાર છે.
• કુદરતી પસંદગી એ ઉત્ક્રાંતિની મુખ્ય પદ્ધતિ છે.
• કુદરતી પસંદગી એ પ્રક્રિયા છે જેના દ્વારા ફાયદાકારક લક્ષણો ધરાવતા વ્યક્તિઓ ટકી રહેવાની અને પ્રજનન કરવાની શક્યતા વધુ હોય છે, અને તે લક્ષણો તેમના સંતાનોને આપે છે.
• ઉત્ક્રાંતિના પુરાવાઓમાં અશ્મિભૂત, તુલનાત્મક શરીરરચના, ગર્ભવિજ્ઞાન અને મોલેક્યુલર બાયોલોજીનો સમાવેશ થાય છે.
• અનુકૂલન એ એક લક્ષણ છે જે ચોક્કસ વાતાવરણમાં સજીવના અસ્તિત્વ અને પ્રજનનને વધારે છે.
• પ્રજાતિ એ નવી પ્રજાતિઓ ariseભી થવાની પ્રક્રિયા છે.

ઇકોલોજી

• ઇકોલોજી એ સજીવો અને તેમના પર્યાવરણ વચ્ચેની ક્રિયાપ્રતિક્રિયાઓનો અભ્યાસ છે.
• ઇકોસિસ્ટમ એ એકબીજા સાથે વાતચીત કરતા સજીવો અને તેમના ભૌતિક વાતાવરણનો સમુદાય છે.
• વસ્તી એ સમાન વિસ્તારમાં રહેતી સમાન પ્રજાતિના વ્યક્તિઓનું જૂથ છે.
• સમુદાયો એ એક જ વિસ્તારમાં રહેતી વિવિધ પ્રજાતિઓનું જોડાણ છે.
• જીવમંડળ એ પૃથ્વી પરની તમામ ઇકોસિસ્ટમનો સરવાળો છે.
• મુખ્ય ઇકોલોજીકલ વિભાવનાઓમાં શામેલ છે:
  • ખાદ્ય જાળી: ઇકોસિસ્ટમમાં આંતરિક રીતે જોડાયેલા આહાર સંબંધો.
  • Energyર્જા પ્રવાહ: એક સજીવથી બીજા સજીવમાં energyર્જાનું સ્થાનાંતરણ.
  • પોષક તત્વોનું ચક્ર: ઇકોસિસ્ટમ દ્વારા પોષક તત્વોની હિલચાલ.
  • સ્પર્ધા: સજીવો વચ્ચેની ક્રિયાપ્રતિક્રિયા કે જેને સમાન સંસાધનોની જરૂર હોય છે.
  • શિકાર: ક્રિયાપ્રતિક્રિયા જેમાં એક સજીવ (શિકારી) બીજા સજીવ (શિકાર) ને મારી નાખે છે અને ખાય છે.
  • સહજીવન: વિવિધ પ્રજાતિઓ વચ્ચેની ગાઢ અને લાંબા ગાળાની ક્રિયાપ્રતિક્રિયા.
    • પરસ્પરવાદ: બંને પ્રજાતિઓને ફાયદો થાય છે.
    • કોમેન્સાલિઝમ: એક પ્રજાતિને ફાયદો થાય છે, અને અન્યને નુકસાન થતું નથી.
    • પરોપજીવીવાદ: એક પ્રજાતિને ફાયદો થાય છે, અને અન્યને નુકસાન થાય છે.

વનસ્પતિ જીવવિજ્ઞાન

• છોડ એ બહુકોષીય, યુકેરીયોટિક સજીવો છે જે પ્લાન્ટા રાજ્યના છે.
• છોડ સ્વયંપોષી છે, જેનો અર્થ છે કે તેઓ પ્રકાશસંશ્લેષણ દ્વારા પોતાનો ખોરાક ઉત્પન્ન કરે છે.
• પ્રકાશસંશ્લેષણ એ પ્રક્રિયા છે જેના દ્વારા છોડ ગ્લુકોઝ અને ઓક્સિજન ઉત્પન્ન કરવા માટે સૂર્યપ્રકાશ, પાણી અને કાર્બન ડાયોક્સાઇડનો ઉપયોગ કરે છે.
• મુખ્ય વનસ્પતિ રચનાઓમાં શામેલ છે:
  • મૂળ: જમીનમાંથી પાણી અને પોષક તત્વો શોષી લે છે.
  • દાંડી: છોડને ટેકો આપે છે અને પાણી અને પોષક તત્વોનું પરિવહન કરે છે.
  • પાંદડા: પ્રકાશસંશ્લેષણનું સ્થળ.
  • ફૂલો: પ્રજનન રચનાઓ.
  • ફળો: ફૂલોમાંથી વિકસે છે અને તેમાં બીજ હોય ​​છે.
• છોડમાં વેસ્ક્યુલર પેશી (ઝાયલેમ અને ફ્લોમ) હોય છે જે છોડમાં પાણી, પોષક તત્વો અને ખાંડનું પરિવહન કરે છે.
• વનસ્પતિનું પ્રજનન જાતીય (પરાગનયન અને ફળદ્રુપતા સહિત) અથવા અલિંગી (દા.ત., વનસ્પતિ પ્રચાર) હોઈ શકે છે.

પ્રાણી જીવવિજ્ઞાન

• પ્રાણીઓ બહુકોષીય, યુકેરીયોટિક સજીવો છે જે એનિમલિયા રાજ્યના છે.
• પ્રાણીઓ વિષમપોષી છે, જેનો અર્થ છે કે તેઓ અન્ય સજીવોનો વપરાશ કરીને તેમનો ખોરાક મેળવે છે.
• પ્રાણીઓમાં વિવિધ શરીર યોજનાઓ અને અનુકૂલનો હોય છે જે તેમને વિવિધ વાતાવરણમાં ખીલવા દે છે.
• મુખ્ય પ્રાણી પેશીઓમાં શામેલ છે:
  • ઉપકલા પેશી: સપાટીને આવરી લે છે અને પોલાણને રેખા કરે છે.
  • કનેક્ટિવ પેશી: અન્ય પેશીઓને ટેકો આપે છે અને જોડે છે.
  • સ્નાયુ પેશી: હિલચાલને સક્ષમ કરે છે.
  • નર્વસ પેશી: સમગ્ર શરીરમાં સંકેતો પ્રસારિત કરે છે.
• પ્રાણીઓમાં અંગ પ્રણાલીઓમાં શામેલ છે:
  • પાચન તંત્ર: ખોરાકને તોડે છે અને પોષક તત્વોને શોષી લે છે.
  • રુધિરાભિસરણ તંત્ર: લોહી, ઓક્સિજન અને પોષક તત્વોનું પરિવહન કરે છે.
  • શ્વસનતંત્ર: વાયુઓનું વિનિમય કરે છે (ઓક્સિજન અને કાર્બન ડાયોક્સાઇડ).
  • ઉત્સર્જન તંત્ર: કચરો દૂર કરે છે.
  • નર્વસ સિસ્ટમ: શરીરના કાર્યોને નિયંત્રિત અને સંકલન કરે છે.
  • એન્ડોક્રાઇન સિસ્ટમ: હોર્મોન્સ ઉત્પન્ન કરે છે જે શરીરના કાર્યોને નિયંત્રિત કરે છે.
  • હાડપિંજર તંત્ર: આધાર અને રક્ષણ પૂરું પાડે છે.
  • સ્નાયુબદ્ધ તંત્ર: હિલચાલને સક્ષમ કરે છે.
  • પ્રજનન તંત્ર: પ્રજનનને સક્ષમ કરે છે.
• પ્રાણી પ્રજનન સામાન્ય રીતે જાતીય હોય છે, જેમાં શુક્રાણુ અને ઇંડાનું ફ્યુઝન થાય છે.