Tatar Past Paper PDF

*Сен ылғи шалғай қиырларға, алыс сапaрларға аттанушы ең. Сондай бір айлап-жылдап жүретін ұзақ рейстен әлі оралмай қойғаның.* *Сен біздің ауылда бұрын-соңды ешкім ата кәсіп ете қоймаған жаңа өнерге бірінші боп бет бұрғандардың бірі едің - Құландар жортқан құба түзге талай-талай соны соқпақты өзің са...

*Сен ылғи шалғай қиырларға, алыс сапaрларға аттанушы ең. Сондай бір айлап-жылдап жүретін ұзақ рейстен әлі оралмай қойғаның.* *Сен біздің ауылда бұрын-соңды ешкім ата кәсіп ете қоймаған жаңа өнерге бірінші боп бет бұрғандардың бірі едің - Құландар жортқан құба түзге талай-талай соны соқпақты өзің салдың. Талайларды алыс жолдарға, сәт сапарларға өзің аттандырдың. Міні әлі күнге ұлығат шеруден қалдырмай ілестіріп келе жатқан осы сапарыма арқамнан қағып, аттандырып салған өзің едің.. Сол сапар ақым, досқарызым өтелген жоқ, енді өтелмекші де емес\...* *Сенің атың Қобылан еді. О баста Қобыландыдай батыр болсын деп қойылған шығар.Сенің өн бойыңда, шынында да батырларға тән молдық, ерлік бар еді. Сол дархан молдығың мен кеңдігіңнен де бейбіт заманда бейуақ, опат болдың. Ақ түтек боранда бала кезден бауыр басқан рулін ғана басыңды сүйеді.* *Өзіңді енді қайтып көрмес, құшақтаспас мәңгілік ғайыпқа қимайтын өз көңіліме жұбаныш болсын деп жазылғам өзің мен әріптес достарыңның сонау ақ желең жинақтары туралы осынау шағын хикаяны аяулы аға, дос, Қобылан, шофер Қобылан Зоранов, саған бағыштадым.* *Aвтор.*   Это как выпущенный бег, знающий свой путь\... Ригведа, Гимн Варуне Мы живем впервые\... Юрий Олеша. I Орталық түгілі көрші қойшы ауылдардың өзіне артық аяқ бастырмайтын Көксұр Елеместі сол күні қандай түлен түрткеніне Жақан көпке дейін түсіне алмай қойды. Ертеңгісін жылқыны шолып қайтайын деп ат ерттеп жатыр еді. Түйе жүн шекпенін желең жамылып үйден Елемес шыға келгені. Жаяу жүрсе әдеті --- алты ай төсек тартып, аурудан жаңа тұрған кісідей өз аяғын өзі көтере алмай ілбиді де қалады. Езуінде со үйреншікті күлкісі. Алғашында әрдайым ұяла жымиып жүретін осы бір биязы мінез аққұба кісіні жұрттың неге Көксұр Елемес атап кеткеніне қатты таңғалатын. Кейін білді --- ол әкесі өліп отырсын мейлі, қабағын бір шытпай, жымиып тұра береді екен. Таң атпай жатып ізін қуа, ілесе шығуы тіпті де тегін емес. Қасына кеп, бұралып кеткен таралғысын түзетті. Шара көз шабдар айғырдың делдиген танауынан сескенгендей, аяғының ұшынан басып, арғы қапталына өтті. --- Дүкенге соғып қайтқым келіп жүр деп пе ең осы? --- Иә, шалбарым тозып\... --- Ендеше, бүгін Шайхатқа Теңбілкөкті апарып бер. Жақанның көзі адырайып кетті. Мұндай сылтау табылғанда тап беріп тайып тұрып, бір апта бойы қарасын көрсетпей қоятын бас жылқышының бұнысы қалай\... Қалжыңдап тұрғаннан сау ма?! Жоқ, жымиған күйі жауап тосып, аузына қарайды. --- Жақан жауабым міне дегендей жалма-жан үзеңгіге жармасты. --- Жә, қапылма. Әуелі шайыңды ішіп ал. Елемес иығындағы шекпенінің еңірін бір тартып, үйге беттеді. Соңынан Жақан да ерді. Торғынның қалампыр араластырып демдейтін исі бұрқыраған күрең бұйра шайына күнде қана қоймаушы еді, бұ жолы құтылғанша асығып отыр. Елемес әлгі сөзінен айнып қалмай тұрғанда бұл маңайдан қарасын өшірмек. Дастарқан жиналғанын күтпей атына мінді. Үйірге қосылмайтын мініскер аттар ауылдың иек тұсында ажырықты ойда жататын. Теңбілкөк бір шетте жалғыз жайылып жүр екен. Қашқақтаған жоқ. Арқасына терлік салғанда да көзін ашып-жұмып тырп етпей тұра берді. Жарықтық жылқы деп, міне, Теңбілкөкті айт. Ертоқымын алғанда жабы құрсақ сиықсыз көрінгенмен, басына жүген тиюі мұң --- құлпырып кетеді, үзеңгіге аяғың іліккенше тызақтап зорға тұрады. Тұлпар аруағы ұстағандай құлағын қайшылап, жалы күдірейіп шыға келеді. Әп, бәрекелді\... Ерге қонып үлгергенше, есік пен төрдей жерге бір-ақ ытқығаны. Шайхат басқарма да осынысына бола жақсы көрмейді дейсің бе\... --- Ауданға бюроға барғанда кеңседен жұрттың ең соңынан шықсам да, көрмеден бәрінен бұрын аттанамын. Біздің Теңбілкөк жалды жайып тастап, мойынды созып жіберіп, тайпалтып тартып бергенде, басқа аттар шортанның қасындағы шабақтай боп қалады, тәйірі!--- деп мақтанып отырғанын бір-екі жерде естігені бар\... Шіркін, басқармалар\... Жанның бабын білмесейші! Теңбілкөкке мінген кісі қайықпен жүзіп келе жатқандай екен ғой. Жан-жағы шалқар көлге айналып шалқып қоя бергенін қарасайшы. Көзіңнің алдында шыр көбелек айналып, құлдырап бара жатқан нәрселердің не екенін, қапелімде, аңғара алар да емессің. Дүниенің бәрі теңселіп, тербеліп, билеп жөнелгені. Бәсе\... Шайхат басқарманың ылғи лақылдай күліп, аңқылдай сөйлейтіні бар еді-ау. Мынандай ат мінген адам көңілді болмағанда кім көңілді болады. Қараптан қарап-ақ кеудеңе бір желік бітеді екен. Салақ үйдің дастарқанындай сатпақтанып жататын жұтаң дала. Теңбілкөктің тақымы қыза қыз тіккен кестедей құлпырып сала беріпті. Осы жұрт та қызық қой. Шайхатты паң дейді, тәкаппар дейді. Түскен үйдің көрпе-төсегі мен дастарқанына қарап, қаралай тыжырынатын кірпияз дейді. Әлі күнге қырмызыдай құбылып, ажары тая қоймаған жайнақ көз Торғынды айттыра барып отырып, жел жағымнан алаша қағып, үстіме шаң тигізді деп безіп кетіпті дейді. Теңбілкөктей атқа мінген кісіге бопса жүрер ме! Адам түгілі далиып жатқан даланың өзіне көзің жөндеп түспей, шікірейіп келе жатқаның мынау\... Басқарма мақтаулы атына өзінен басқа ешкімді жолатпайтын. Тек Көксұр Елемес қана анда-санда көлденең көзге көрсетпей қайын-жұртына Теңбілкөкпен барып қайтатын. Сол екеуінен басқа екі аяқтыда бұл жануарға тақымы тиіп отырған Жақанның өзі. Шайхат, сірә, Шайхат. Анау-мынау кісіге басқармалық қайда! Көксұр Елемес те тап жерде қала қояр неме емес. Талай көздің сұғын сарыққан Торғын сұлу ақыр айналып соған бұйырды. Осы ауылда қызылды-жасылды күйлі үй де соныкі. Не де болса, Теңбілкөкке тегін кісі тақым салмайды. Соған қарағанда, Шайхат пен Елеместі осынша қарық қылған қолы ашық құдай Жақанды да тап құр алақан тастар дейсің бе? Шіркін, Теңбілкек! Басыбайлы бұйырса ғой. Онда анау Шайхатқа ұқсап бұ да атына көлеңдетіп ақ жабу жабар еді. Почта бастық Нұркенге ұқсап, басына қақырайған ақ картұз, үстіне шақырайған ақ китель, ақ шалбар киер еді. Сүт бетінде қаймақ боп шекелей қарап жүрер еді. Тек қызы сұлу үйлерге ғана түсер еді. Қақ төрде күрпілдек құс мамықтың үстінде шалқасынан түсіп, уық санап жатар еді. Аузында ақ құйрық папирос, қолында көлдей газет, амандық-саулық сұраған адамға еріннің ұшымен ғана жауап берер еді. --- \...Понимаешь\... --- \...Тойыс\... --- \...Слушай\... Алда-жалда сөзіне түсінбеген миғұла біреу кез боп жатса: --- Ту, шорту!--- деп шоршып кетер еді. Сөйткен сайын жұрт айран-асыр қалар еді. --- Пәлі, мынау қу жетімек ортан қолдай азамат бопты ғой. Тфә, тфә, тіл аузымыз тасқа!--- дер еді біреулері. --- Пәтшу, мына жаманның жанына торсық байлатпай тулауын-ай!--- дер еді екіншілері. Алдыңғылары әкеден соғыста айырылып, шешеден жастай қалып, аты келді жамағайынның қолындағы жетімге жаны ашитындар. Кейінгілері кешегі жалпақ бет, жалаң бұт неменің ат мініп, ел қатарына қосылғанын көре алмайтындар. Көре алмаса, көздеріне теріскен шықсын. Оларға бола айылын жияр Жақан жоқ. Сонда Жақан бұл ауылда кімнің үйіне жиі түсер еді. Әрине, Көксұр Елеместікіне. Өйткені, бұл ауылға Жамалдан асқан қыз бітіп пе! Маңдайы қандай жап-жазық. Қашан көрсең де қабақ шытпайды. Момақан мойыл көзі ылғи бір жып-жылы нұр шашып жәудірей қарап тұрғаны. Қыр мұрны, дөңгелек жүзі, бұлтиған етті ерні бәр-бәрі Торғыннан аумаған. Білектей-білектей қос бұрымы өкшесіне тиеді. Екі беті бал-бұл жанып шай құйып отырғанын көргенде, ішіне қып-қызыл шоқтың қалай түсіп кеткенін өзің де білмей қаласың. Кейінгі кезде осы ауылдың шаш қойған азаматтарының аттары ылғи аяғына жем түскіш бопты. Көлік ауыстырайық деп едік деп сықсиып жетіп кеп тұрғандары. Өкіл боп соғып қона жатып кететін көк иектер де шайкөйлек, шоңқайма етік, зерлі көкірекше киіп, бұралып кіріп, бұралып шығып жүрген сұлу бойжеткенге әукелері салбыраған жуан мойындарын зорға бұрып қарағыштай береді. Жақан оларға ішінен күліп отырады. Сабаздардың суға қанбайтын жаман жабының бүйіріндей шеңбірек атып кеткен қарындарына ие бола алмай жүріп, дәмелерін көрмейсің бе! Ал, әлгі Нүркен келгенде де неге екені белгісіз, шоққа түскен көн шоқайдай тырысады да қалады. Жақанды көргенде, ол да сөйтеді. Соның-ақ аты жауырғыш. Соның-ақ аты зорыққыш. Қызы бар ауылға тілі салақтап, күнде шауып барып тұратын есірікке ат шыдай ма! Кісімсініп, Шайхат шығатын, өкілдер шығатын шаршы төрге шалқасынан түсіп шалжиып жатады да қояды. Аузында ақ құйрық папирос, қолында көлдей газет. Кісіге көзі түспейді. Тек есіктен Жамал кіргенде ғана қайын атасы кіріп келе жатқандай басын жұлып ап, күлімдеп қоя береді. Әншейінде ешкімге езу тартпайтын Жамал да оған тісін ақситып жымия қарайды. Сосын Нұркен кімді көзіне ілсін! Жақанмен сөйлескенде ыңыранып, кергіп бітеді. Екі сөзінің бірі: «понимаешь», екі сөзінің бірі «знаешь». Дүниедегі бар кереметті бір өзі біліп, бір өзі түсініп қойғандай. --- Шорту, сенің осы жасың нешеде?--- дегені бірде жұлып алғандай ғып. Жақан жауап берді. Бірақ онда мұны неге сұрағанына мән берген жоқ еді. Оған кейін әлгі «өтелші» Өтемағанбеттің баласымен сөйлескенде барып түсінді. Көксұр Елеместің үйі кірсе шыққысыз. Керегенің бәрінде масаты кілем. Көрпе-жастықтардың тысы түгел атлас. Кербез Торғын желі басына шайы көйлек киіп барып бие сауады. Оның бәрі әлгі «өтелші» Өтемағанбеттің арқасы. Соған қарап, Жақан әуелі асыл мата, қымбат жиһаздарды орысша «өтел» дейді екен деп ойлаушы еді. Сөйтсе, тәйір алғыр, қайдағы бір құрым киіз, сүйек-саяқ, қыл-қыбырдың аты боп шықты? Өтемағанбет арбасын салдыратып келеді де, жұртқа айна, тарақ, тебен ине үлестіріп, күл басында шашылып жатқан қоқыр-соқырды тау-тау қып тиеп әкетеді. Ауданға баратын қара жолдан әлдеқайда бұру отыратын жалғыз үй жылқышы ауылдан өтел жинап қанша қарық болатынын кім білсін, әйтеуір келген сайын ерінбей-жалықпай бір соғып кетеді. Ол күні Көксұр Елемес екеуі көлдей дастарқанды таң атқанша жинатпай қызара бөртіп отырғандары. Майы шылқыған қызыл қуырдақты қасық-қасық асап, қарқ-қарқ күлетін Өтемағанбет те, езуін сәл жиырып, үн-түнсіз бас изей беретін Елемес. Ортадағы көк ала шынының сауабын Өтемағанбет бір өзі алады. Елемес тентек су, темекі, қарта жағына сұпы. Әсіресе бөтелкені көрсе, бөркі теріс айналып кетеді. Ана бір жылдары асқазаным ауырады дейтін еді, осы күні қит етсе жүрегін ұстайды. Жалғыз келіп, жалғыз ішіп, жалғыз сөйлеп «жел таратып» кететін Өтемағанбет кейінгі бір жолы жігіт боп қалған баласын ертіп келді. «Жұрттың ішіне киімшең кіріп-шыға береміз»,--- деп мақтанатын су жұқпас Өтемағанбеттің баласы Оразмағанбет әңгүдіктеу көрінді. Жүріс-тұрысы түгілі сөйлеген сөзінің өзі келі түйгендей дүңқ-дүңқ етеді. Әкесінен төмен жайғасқан дүрдік ерін қара жігіт дастарқан жайылар-жайылмаста келсаптай-келсаптай екі борбайды шай құйып отырған бойжеткеннің ту сыртынан босағаға қарай созып тастап, қолтығындағы құс жастықты өші бардай умаждап, қисая кеткені. Әрі аунақшыды, бері аунақшыды, дастарқан жиылар-жиылмаста елден бұрын атып тұрды. Есікке қарай кетіп бара жатқан бұны иығынан түртті. Екеуі ауылдың желкесіндегі жүлгеге беттеп келеді. --- Мына жылқышы туғаның ба? --- Жоқ. --- Сонда кімің? --- Әкемнің өкіл баласы. --- Өкіл баласы? Кеңсірігі жарылып кетердей өрескелдеу осқырынып қойды. --- Өз әке-шешең бар ма? --- Жоқ. Бұл жолы әлгіндей осқырынбады. --- Қалай, қызын айттырушылар көп пе? Жақан аңтарылып оның бетіне қарады. Ол қиығы қып-қызыл бітік көзін жыртып ашып, бұның бетіне сығырайды. --- Қырындайтындар ше? Жақан үндемеді. --- Түсінбей тұрғаннан саусың ба?--- деді Оразмағанбет. --- Түнде үйіне түйе боп сүйкеніп, шешесі сыртқа атып шыққанда, жып беріп қыз қойнына кіріп кететін жылмаңтөстерді айтам. Жақан сол иығын бір бүлк еткізіп теріс айналды. Оразмағанбет тісін ақситты. --- Ал, өз жасың қаншада? --- Он сегізден он тоғызға қарап тұрмын. --- Смәтри! Қонақ жігіттің жүндес қабағы тікірейіп кетті. Жақан екі иығын бірдей қиқаңдатып аң-таң Оразмағанбеттің оған риза болғаны, жоқ өзіне риза болғаны белгісіз, кеңк-кеңк күліп, анадай жердегі жалғыз түп шиге барып, теріс қарап талтайып тұрды. Бір уақытта осы ауылдағы жарапазаншы Жанақ шалдың қара есегіне ұқсап, белін қайқайтып, шіреніп, сілкініп-сілкініп алды. Қайтып келе жатып, бұның бетіне қайта-қайта қарап қойып, ыржалаңдай берді. Жақан әлгі әңгімеге сонда барып түсінді. Біразға дейін Жамалды көрсе, беті ду қызарып кететінді шығарды. Сөйтсе, сипаншақ Нүркен де, әумесер Оразмағанбет те Жамалды бұдан қызғанады екен. Әуелгі кезде Жақан бұл әңгімеге жыларман боп қиналды. Артынан қараптан-қарап күлетін болды. Бұрынғыдай емес, жылқы қарап қайтып келе жатқанда үй алдында көйлегі көлбеңдеп шай құйып жүрген Жамалды көргенде неге екені белгісіз маңайы бір түрлі бұлдырап жүре береді\... Жақанның көз алдына үсті-басына шытырадай ақ киіп, Теңбілкөкке мініп көлденеңдеп жүрген өзі келді. Онда, шіркін\... Торғын шашбауы сылдырап, сықырлауық есікті өзі ашып қарсы алар еді-ау. Көксұр Елемес аузына қарап, қай жағынан шығып қаламыз деп, қас-қабағын бағып отырар еді. Тіпті екі құлағы едірейіп кірген-шыққанға суық көзімен ата қарап жататын жалбыр құлақ сұр мойнақ төбет екеш аяғына оратылып, құйрығын бұлғаңдатып жәреукеленіп бақпас па еді! Бәрін айт та, бірін айт, шай құйып отырған Жамалдың Нүркенге қарағандағысындай, шыны аяқты беріп жатып көзінің астымен байқалар-байқалмас қып бір жымиғанын айтсаңшы. Әй, бірақ, өйтіп, өліп-өшіп, сары майдай сылқып отырған сұлу қыз ерні тілік-тілік, беті жалақ-жалақ, жарғақ құлақ Жақанды қайтушы еді. Нүркен интернаттың қатырлақ қара нанының арқасында аудан орталығындағы орта мектепті тауысты. Жоғары қалаларға барып оқуға, қысы-жазы аурудан шықпайтын жалғыз шешесін тастай алмай, ауыларалық почта бөлімшесіне бастық боп қалды. Елемес айтады --- бұл ауылдағы ең білімді адам сол Нүркен. Хатшысының жазып берген қағазына айдақ-сайдақ ай шаңбақ салып, былш еткізіп мөр басып беретін ауыл совет бастығы Батырбек түгілі, әскерде командир болдым дейтін Шайхаттың әзі саяси сауаты жағынан Нүркеннің қасында жіп есе алмайтын көрінеді. Елемес бұрын: «Біздің ауылда Вышинский жолдастың Біріккен Ұлттар Ұйымында сөйлеген сөзін дұрыстап түсіндіріп бере алатын осы почта бастық бала дейді. Анада ауданнан келген уәкілдің өз аузынан естідім. Пақыр тек жансыз-жақсыз жетім. Әйтпесе\...»--- деп басын шайқап қоятын. Қызы естісін дей ме, таңдайын қайта-қайта тақылдататын. Былтырғы жиналыстан бері онысын сиретті. Жиналыстан келген күні ғана: «Нүркен сөйледі. Қатырып сөйледі. Бірақ тым қызылға ұрынды. Бастықтар жиналыс үстінде ештеңе демегенмен, артынан есебін табады ғой, Ай, есіл сауат-ай\... Өстіп, жоқ жерде қызбаланып, өз бағын өзі байлайды-ау»,--- деп көп қынжылған. Біраздан бері Елемес Нүркенді аузына алған емес. Ол ала қағаздың соңына әкесінің кегі кеткендей түскен Нүркеннің өзін әлгіндей қылғанда, он алтыға жеткенше өңкиіп партада отырып, алтыншы класты тауыса алмай қойған қауақ бас Жақанды қай ауруына дәрі қылсын\... Мектептегі кезі есіне түскенде әлі күнге күлкісі келеді. Ең арттағы партада бұл отырады. Серейген аяқ-қолы шамалы жерге сыймайды. Қозғалса болды, желімі көшіп, таспасы кетіп тұрған шиқылдақ парта сыңсып қоя береді. Содан сескеніп, тырп ете алмай, тым-тырс отырғаны. Мұғалімнің айтқан әңгімесінің көбі көңіліне қона бермейді. Өңшең бір кішкентай балаларды алдарқататын өтірік әңгіме сияқтанады да тұрады. Бір күні облыс орталығында оқытушылық оқу тауысқан бұдан бір жас үлкен, бұйра шаш тұштақай қараның тақпақтап айтып бергені құлағына жаққандай болды. Ертеңіне сабақ сұрағанда, бүкіл кластың аузын аңқитып Жақан қол көтерсін. Мұғалім бас изеді. --- «Емен мен шілік»--- деді ол орнынан атып тұрып, бұйра шаш мұғалімнің өзіне ұқсап, тамағын бір кенеп қойып.--- Ерте, ерте, ертеде, ешкі құйырығы келтеде төбесі көкке жеткен бір Бәйтерек пен жел тұрмай қалтырап-дірілдеген бір жаман сілті бас Шілік бопты. Содан бір күні Бәйтерек жарықтық аузы қышып: «Осы сенің не тұрысың? Қасыңнан қотыр лақ өтсе де бүгежектей қаласың. Ешкі түгілі түйе сүйкенсе де мыңқ етпейтін өзіміздей болмайсың ба»,--- депті Шілікке. Шілік те бір шеке тамыры бадырайған дәукес пәле екен. «Ондай мықтылығыңды жел тұрғанда көрерміз»,--- депті. Содан Каспий теңізінің ар жағынан, Қап тауының бер жағынан құдай көрсетпесін, бір қара дауыл көтеріліпті дейсің. Қай уақытта да мықты алдымен мықтыға жармасады ғой. Келіпті де, көк тіреп тұрған Бәйтеректі алып ұрыпты. Ал онсыз да аяғына жығылып иіліп-бүгіліп тұратын Шілік сол баяғы бүгежегіне басып аман қалыпты. Артынан әлгі зәнталақ сұлап жатқан Бәйтеректің басын тепкілеп: «Кімнің мықты екенін көрдің бе?»--- депті. «Құдыққа құлан құласа, құрбақа ойнар басына» деген осы ғой. Балалар ду-ду. Бұйра шаш мұғалім бұның бетіне тесіле қалған\... --- Бұл мысалды кім шығарған? --- Кім дейсің, кәриялардың бірі шығар. Енді мұғалімнің өзі де күліп жіберді. Балалар қыран-топан. Тек Қосжан ғана сазарып алған. Мектептегі ең озат оқушы. Сонысын бұлдай ма, барлық балаларға бастық. Сабақ үстінде күлмейді, үзіліс кезінде ойнамайды. Директор ағайға ұқсап түйіледі де жүреді. Мұғалім оған: Кәне, Қосжан, сен айтшы, деді. Бұл мысалды жазған ұлы орыс ақыны Иван Андреевич Крылов,--- деді Қосжан орнынан атып тұрып. Кейін кітаптан суретін көріп еді --- сақал-мұрт қоймағаны болмаса, Крыловтың да тап онша уылжып тұрғаны шамалы екен. Күмірә болғыр балалардың аузын ашса, шек-сілелері қата қалатындарына ыза боп, үзіліске шығып келе жатқанда кезекші: --- Сені директор шақырып жатыр,--- дегені. Келсе, директордың алдында сабақ білмейтін баладай именшектеген біреу отыр. Аузынан сөзі түсіп, ыңырсып сөйлейді. Қапелімде бұл оның не айтып отырғанын да жөндеп түсінген жоқ. Әйтеуір өзін іздеп келіп отырған адам екенін аңғарды. Бұның әкеден бір, шешеден екі айырылып, жетім қалғанын білетінін жобалады. Бұл нашар оқитын балалардың білмейтінін, түсінбейтінін жасырып, сыр бермеуге тырысып бағатын әдетіне басып, директордың бар сұрағына да ауыз ашпай бас изеп бақты. Қоңырау әлдеқашан болып кетті, бұлар әлі отыр. Бір уақытта директор: «Ендеше амал қайсы?»--- дегендей қолын жайды. Бейтаныс адам орнынан тұрды. Бұны соңына ілестіріп сыртқа шықты. Мектептің отын қоймасының көлеңкесіне байлаған атына келді. Атына мінгестіріп, ауыл орталығынан бір көш жерге ұзай бере. --- Бала, оқып бәрібір прәпесір болмайтыныңа көзің жеткен шығар?--- деді. Даусы манағы директордың алдындағыдай емес, ширақ естіледі. Бұл басын изеді. Көзі жетпегенде ше. --- Бұл ауылда менен жақын ешкімің жоқ. Әкең марқұм теңіз асып келген кірме еді. Менің әкеммен көжетамырлығы бар-тын. Баяғыда Текенің базарында танысыпты. Сүйек шатыс болайық деп мені өзіне өкіл бала еткен. Анаң байғұс біз қырда жүргенде қайтыс бопты. Жер аяғы қашық. Тұсында келе алмадық. Биыл басқарма қырға көшірмей, ойға қалдырды. Енді сені қайтып жалғыз тентіретіп қояйын. Түсінетін шығарсың? Бұл басын изеді. Түсінбегенде ше\... --- Қолыма алып, қолқанат етем. Азамат қып шығарам. Аман болса, келін алып беріп, бөлек үй етем. Бұл арада бас изеуге ұялды. Бірақ ол әңгімені де іші теріс көрмейтін сияқты. Содан бері жылқы соңында. Жылы үй, дәмді дастарқанның басында. Одан артықты аңсап жүрген Жақан, сірә, жоқ. Тек кейде Нүркендердің кісімсініп кекірейе қарайтынына жыны келеді. Нүркен --- Нүркен ғой. Елемес айтпақшы, «оқыған итке дауа бар ма!» Әлгі анда-санда астанадағы тұғырларын ауыстырып әкететін жалба тымақ қойшылардың: --- Әй, бала, Елемеспен келіскем, маған ат ұстап бер!--- деп діңкілдейтіндерін айтсаңшы. Біреуді біреуге дікеңдетіп қойған дүние-ай. Азынаған ата айғырлардың сәуріктерге, сәуріктердің арқасы жауыр қыршаңқыларға, арқасы жауыр қыршаңқылардың құнан-дөнендерге, құнан-дөнендердің оңтайына келген тай-құлындарға шелтеңдеп азу ала жүгіретіндерін бұрын төрт аяқты жылқыдан көріп, зығырданы қайнаушы еді, енді соны адамдардан да аңғара бастады. Түзде біреудің өзіне әкіреңдегенін көріп келген әке үйіне келіп әйеліне әкіреңдейді, әйелі балаларына әкіреңдейді, ал кішкентай балалардың өзі ойыншығы мен қозы-лаққа қолын шошаңдатып, зекіріп жатқаны. Әйтеуір, өңшең бірімен-бірі иық салыстырып, бой таластырып баққан бір дүние. Сол дүниеде әзірге ешкімге әкіреңдемейтін тек осы Жақанның өзі ғана сияқты. Оның да кейде «қайтқа» көнбейтін желқуық мақұлықтарды шара көз шабдар айғырмен қуып жетіп, басқа-көзге қарамай төпеп-төпеп алатыны бар. Ондайын бірде Елемес көріп қалды. Жымиып тұр екен, қасына келді. --- Бала, қаһарыңды сонша төгіп қайтесің. Төрт аяқтыда есесі кеткен екі аяқты жоқ. Екі аяқтыларға есеңді жібермесең болар. Жә, оны қойшы, деп, көрші колхоздың жылқы жоғалтқан хабарын айтып кетті. Жақан бас жылқышының миға кіретіндей бірдеңені бастап келе жатып, әңгіме аяғын суға тастап, аяқтамай бұрып әкететін әдетін кейінгі кезде байқап жүр. Бірақ, кейбір сөзін әлсін-әлі қайталап қояды. Сондай көп қайталанатын сөзінің бірі: «Есіл сауат-ай!» Дүкен ұстап тұрған біреу-міреу борыштанып қалса да, қолында билігі бар біреу-міреу қызметінен түсіп қалса да, қолынан көп ештеңе келе қоймайтыны құдайға да, адамға да аян, бірақ хат танитын кейбір можантопайға билік тисе де, Елеместің аузынан шығар «жәрәкімалласы» әлгі. Оны айтқанда жылмиған жүзінің жылтыры сүртіліп, ылғи күлімдеп тұрған көзінің ұшқыны қашып, ортадан жоғары бойы бар көкіректі кісі, қапелімде, бір тұтам боп бүрісіп кеткендей көрінетін бұған. Солай сәл-пәл отырды да, кенет жадырап: --- Жә, оны қойшы,--- деп суып қалған шай аяғын Торғынға ұстата берер-ді. Бірақ, аққұба жүзіндегі үйреншікті уыт көпке дейін қайта тіріле қоймайтын. Соған қарағанда Елеместің «есіл сауат-ай» деп тіс қайрауы тегін емес тәрізді. Есіл сауатты қайтетінін Елемес өзі білсін. Ал бұның ұққаны ол жоқ жерде, әлгі бір ақ шатыра киіп, Теңбілкөкке мініп, көлбеңдеп жүрсем-ау дейтін дәмесі әншейін мәңгінің қиялы екен. Сол ойына түсуі-ақ мұң, манадан бері сұлу қыздың көйлегіндей қызылды-жасыл шұбартып жатқан төңірек безер әйелдің бетіндей бедірейіп сала береді. Әлгінде ғана сағым шалып бәйтеректей сорайып-сорайып тұрған көп қарайған жер тістеген итсигектер болып шықты. Жан-жағына көз тоқтатып енді қарады. Теңбілкөк пен кеп ұзамай қоштасады екен. Зорыққан керуендей бір-бірімен құйрық тістесіп сұлай жығылған қара шоқылардың етегінде тарыдай шашырап колхоз орталығы көрінеді. Теңбілкөкпен сол арада қош айтысады. Сосын басқарманың тақымынан түскен атқа мініп, айдаладағы жалғыз үй жылқышы ауылға қайтады. --- Е, бала, келіп қалдың ба?--- дейді Көксұр Елемес бір жымиып қойып. Сосын сол баяғы\... Әлгі бір ақ шытыра киініп, ақ құйрық папирос тартқан сылқым Жақан лезде ғайып боп, көз алдына кең танау, шара көз шабдар айғырдың үстінде жапаттайы жапырайып далдаң-далбаң шауып бара жатқан жалақ ауыз Жақан елестеді. II --- Е, бала, келіп қалдың ба? Әлекей-күлекей алты қанат үйдің төрінде Шайхат шай сораптап отыр. Ту сыртында үйелмелі-сүйелмелі төрт ұл, екі қыз қызыл күрең патефонға үймелей қапты. Шыр көбелек айналып жатқан күйтабақ қылқ-қылқ әндетеді. «Жастарым, жайна-ау, бұлбұлдай сайра-ау, адымда алға-ау\...» Күй табақтың арғы беті: «Паровоз арқыра, жарқыра, зуылда, қарышта\...» Жақанның талай тыңдаған әні. Бұл ауылда бірінші боп патефон сатып алған осы үй. Шайхат ауданнан ала қоржынға салып әкелген олжасын алдымен ауыл балаларына көрсеткен. Жиып ап ән тыңдаттырған. Онда Жақан оқуда-тын. Балалардың артынан мойны сорайып ол да тұрған. Ересектер де ерінбей-жалықпай үйді қоршап алған. Шайхат жылтырақ темір құлақты шіренте бұрайды да, баланың жұдырығындай темірдің астындағы инені шыр көбелек айналып жатқан жылтыр қара дөңгелектің шетіне апарып тигізе қояды. Боқтампаз қауыншы Қалидың даусындай бір жарқыншақ дауыс әндетіп қоя береді. Балалар мынау әнші шал қайда тығылып отыр екен деп, жата қалып сығалайды, ештеңе көрінбейді. Шайхат мұртының оң жақ ұшын ширатып құс жастыққа қисайып жатыр. Жақан әр жерде көріп жүр. Басқарма бірдеңеге қатты риза боп, рахаттанғанда мұртының оң жақ қияғын ширатады. Ал бір нәрсеге ренжіп, қатты қапаланғанда сол жақ қияғын ширататын-ды. Қазір де көзін манаурай жұмып әнге елітіп қалыпты. Айналдырған екі күй табақ, біреуі еркек дауыс та, екіншісі әйел дауыс. Басқарманың үлкен баласы бұларға солай деп түсіндірген. Әйел дауысты күй табақтың бір беті ---«Ақ тамақ», екінші беті ---«Айгөлек». Әйел дауысты күй табақты ойнатқанда үй сыртында тұрған еркектер бір гу ете қалған-ды. --- Па, шіркін! --- Мына біреу сенің қатының құсаған жұлқынған неме екен! --- Пәтшу, ол найсапқа барқылдап бала қарғаған болмаса, әншілік қайда? Айналдырған екі күй табақты қырық қайтара ойнатса да, құмарларынан шықпайды. Ол екеуінің төрт әнін бүкіл ауыл жатқа біледі. Ақсақалдар жағы: «Осы найсап дәретке шыға ма екен, сірә?»--- деп қалжыңдайтын етікші Есбайдың өзі басқарманың үйі жақтан желге ілесіп жетіп жатқан әнге елігіп, езуіне бір-екі шегені қыстырып ап: «Айгөлек-ау, айгөлек, айдың жүзі дөңгелек»,--- деп балғасын тық-тық ұрып қоятын. Оны естігенде қазан-аяқ жақта шүйке созып отырған еңгезердей сары кемпір бойы қобдиынан зорға асып, балға тықылдатып отырған жұдырықтай қара шалға ажырая бір қарайтын. --- Кел, кел! Шайға отыр,--- деді Шайхат қымсынып босағада тұрып қалған Жақанға. Жақан дастарқан шетіне тізе бүге беріп, төр жаққа көз тастап еді. Қақ төрде ілулі тұрған Шайхат мына дастарқан басындағы Шайхаттан гөрі қасындағы журналдың сыртынан қиып ап, шыныға салып, іліп қойған суретке көбірек ұқсайды екен. Екеуінде де қыр мұрын, екеуінде де қою қара мұрт. Екеуінде де қиылған қою қас. Екеуінде де қылғынта түймеленген китель. Екеуі де дәл жүректің деңгейінде оң қолдарын өңіріне қыстырып апты. Ал мына дастарқан басындағы Шайхат суреттегі Шайхаттай жып-жинақы сызылып тұрған жоқ, екі жағасы екі жақта, ақ тер, көк тер, быршып отыр. Сәнді қою қара мұрты да ұйпалақтанып қалыпты. Оқтын-оқтын сүртініп, оқтын-оқтын кекіріп қояды. Патефон тыңдап отырған төрт қара бала мен екі қара шұнақ қыз ауық-ауық әкесінің тізесіне асылып, дастарқан үстінен кәмпит жымқырып кетеді. Қайқы ерін қараша келіншек қабағын шытынады. --- Клим, саған не болған? --- Лазарь, ұят қайда? --- Серго, тісіңді ауыртасың! --- Максим, саған қашанғы айтам! Ал, селтеңдеген екі қара шұнақ қыз --- Күләш пен Розаға әкесі маңдайларынан сипап, кәмпитті өзі ұстатты. Шайдан соң Шайхат сыртқа шығып Теңбілкөкті көрді. О жақ, бұ жағына шығып қарап: --- Бүгін, осында бол. Кешке кино болады. Ертең таңертең сөйлесерміз,--- деді. Жақан аң-таң. Түсінбеген нәрсесін сол бойда қайталап сұрап алу дегенді білмейтін жазған басы кеңсесіне қарай алшаңдай басып бара жатқан басқарманың артынан аңырайып қарап тұр. Қарамағанда қайтсін. Жақан үшін анау Шайхаттың тұла бойы толы жұмбақ. --- Қызық кісі!--- дейді ол. --- Қызық кісі!--- дейді жұрт. Жұрт айтқанда, баланың қылығына мүсіркегендей жымсиып отырып айтад. Ал бұл айтқанда, шынымен аузы ашылып қалады. Әйтеуір, жұрт --- бір тарап та, бұл --- бір тарап. Жұрт болғанда да бұның білетін жұрты --- Көксұр Елемес пен әйелі. Түйеші ауылға бала құттықтап барған Торғын айтып келді. Шайхат қара аңғардың аяғын бөгеп тоған салдырмақ көрінеді. Елемес мырс етті. --- Қызық екен! Ар жағын айтқан жоқ. Май көрген мысық құсап ұзақ жымиып отырды. Колхоз орталығына комсомол жиналысына барған Жамал айтып келді. Шайхат ит байласа тұрғысыз Бөрілі ойға тары еккізбек көрінеді. Оны естігенде Көксұр Елемес шайына шашалып қала жаздады. Бірде Лемес колхоз орталығына барып, өзі күліп келді. Әлгі Шайхат аудан орталығында жұмыс таба алмай жүрген бір корей шалын көшіріп әкеліпті. Оған көшеге тал еккізіп, күзеттіріп қойыпты. Әсіресе аузым жеткен жердегі қылтанақтың бәрі менікі деп масайрап қалған қозы-лақтың жағдайы тым қиындап кетсе керек. Егулі талдарға жолады-ақ, әлгі шал ит қуалағандай ғып, қуып жүріп сабайтын көрінеді. Ондайда шабаландап сыртқа жүгіріп шығатын малжанды қатындардың да аузына құм құйылыпты. Өйткені қол-аяғы сықырлаған тарамыс шал олардың ондай-ондай бопсасына құлақ аса қоятындай қай бір қайнағалары, не жезделері бопты! Әйтеуір Елемес айтқанда, Шайхаттың қай ісі де баланың ойыны, бақсының жыны боп шыға келеді. Ал Жақан осы бір келісті кісінің тұла бойынан әлгі Елемес міней беретін көп кемшіліктің біреуін таба алмай дал болады. «Бала, ойлан, ойлан\... өмірде сен түсіне қоймайтын талай нәрсе бар»--- дегендей Шайхат кеңсесінің шарбағынан айнала беріп, бұған бір бұрылып қарады. Ертеңге дейін не істерін білмей аңтарылып тұрған Жақанға сау болғыр басқарманың әйелі: --- Жылқышы бала, самауырға салатын ағаш жарып бермес пе екенсің?--- дегені. Ол дегенің сөз боп па! Әп-сәтте-ақ көкесіне көрістірді. Сорлатқанда басқарманың әйелі оған айтар басқа тапсырма таба алмады. Жақан ауыл орталығының ойқы-шойқы жалғыз көшесіне түсіп ап жайбарақат қыдырып келе жатқан-ды. Кенет көзіне ауылдың желкесіндегі шошақ төбенің басында шоңқиып тұрған машина ілікті. Манадан бергі үлкен кісі боп, талтаңдап келе жатқаны есінен шығып кетті. Салып ұрып қасына жетіп барды. Есіл дүние-ай\... Баяғыда Ғинаят маңына жуып кетсең, шекеңнен «шертпекіл» шертіп, басыңмен қайғы қылатын еді. Солай қарай беттегеніңді көрді-ақ, қалтасын толтырып салып ап жүретін түйенің тастай құмалағымен көздеп тұрып не тап милығыңнан, не тап май құйрығыңнан тыз еткізер еді. Жамбасыңды сипалап безіп бересің. Қарқ-қарқ күліп Ғинаят қалады. Бармаған жері, баспаған тауы жоқ неме қазақшаңды былай ысырып қойып, орысша, татарша, өзбекше, украинша жеті атаңнан бермен қарай марапаттап бергенде бүкіл ауыл іштерін басып, шек-сілелері қатар еді. Енді, міне, сүйтіп қызғыштай қорыған машинасы қараусыз қапты. Балалар мектепке бара жатып, мектептен келе жатып, бормен, шегемен, бәкімен атақты кісілердің атынан бастап адамның жеті мүшесіне дейін білетін сөздерін түгел жазып, сауат салыстырып бағыпты. Ағаш қорабы мен кабинаның сырты шимай-шатпақтан көрінбейді. «Әй, Ғинаят!--- деп ойлады ішінен.--- Колхоздың қып-қызыл қаражатын тәрік қып кеткен сен де оңбассың-ау\...» Ғинаят өз-өзінен иығын қомдап қоразданып жүретін шойқара-тұғын. Бет-аузынан безеу мен қара май кетпейді. Сөйтіп жүріп гармоншы. Сөйтіп жүріп суретші. Кейде анадайдан бақырып-шақырып бездіре қуады да, кейде қолын бұлғап, қасына шақырып ап, қалтасындағы «Беломордың» мыж-мыж қорабына танауыңды таңқытып, құлағыңды қалқитып, қатырып салып бере қояды. Алақандай қағаз көрсе иретілген жыланды, шауып бара жатқан атты, түтіні будақтаған пароходты, шаштары дудырған тырдай жалаңаш, жартылай жалаңаш әйелдерді шимайлай жөнеледі. Кейде бір мөлдіреген әдемі қыздың суретін салады да, өзі соған ғашық боп қалғандай көзін әла алмай телміріп отырғаны. Кеңсенің желкесіндегі қарағай дәретхананың қабырғасы толы мұрны сорайған, тісі ақсиған, мұрты тікірейген Гитлер, Трумэн, Чан Кай Ши, Ли, Сын-ман. Сонысын көріп біреулер «Бұл Ғинаяттың қолынан келмейтін нәрсе жоқ», деп таң қалады, екіншілер «Әй сол нақұрысты қойшы!» деп қолдарын сілтейді. Әсіресе, машина дегенде сайтаны бар Ауданнан келе жатып, ауылға бес алты шақырым қалғанда ақ бажылдатып дыбыс береді. Оны ести сала үлкен-кіші жүгіріп сыртқа шығады. Ғинаят сол құйғытқан күйі осы шошақ төбенің басына бір ақ тоқтайды. Шайхатты үйінің қасына емес, осы жерге түсіреді. Ертеңіне машинаға от алдырарда алдын бұрып әуре боп жатпайды, ойға қарай жылжыта жөнеледі. Ауданға барып қайтқандар айтады --- бұл төңіректі Ғинаяттан асқан шофер жоқ көрінеді. Ғинаят бәрін тырп еткізбей, басып озып жел жақтарынан шаңға көміп кетеді дейді. Аналар жұдырықтарын түйіп қала береді дейді. Сөйткен Ғинаят кімнен қыңушы еді. Шайхаттың өзі абайлап сөйлеседі. Қияндағы ауданда колхозға басқарма табу оңай да, маңдайларына тигізіп жүрген бір-бір машинаға шофер табу қиын. Кен қарап жүрген экспедициядағы Ғинаятты Шайхат жалынып-жалпайып алып қалып еді, бір жыл істемей тайып тұрды. Қолы сәл босаса, гармонын алып, шошақ төбенің басында тұрған машинасының басқышына отырып ап, біресе орысша, біресе татарша, біресе өзбекше неше түрлі ойнақы саздарды құйқылжытып жөнеледі. Ондайда бетіндегі құж-құж безеудің бәрі жазылып, жылтырап шыға келеді. Бір уақытта қара жерді теуіп-теуіп жіберіп, ылғи тарақ тимей дудырап жүретін майлақы шашты желпіп-желпіп қап, орнынан атып тұрады. Сондай бір жолы. --- Бұл ауылдың тансысы жоқ, ішім пысты, деп, қолды бір сілтепті де, кетіп қалыпты. Мұртының сол жақ ұшын ширатып Шайхат қалыпты. Шошақ төбенің басында аңғал-саңғал боп машина қалыпты. Жақанның не ойлап тұрғанын түсініп мұң шаққандай, түтін шығатын темір түтікті жел үрлеп, зарлай жөнелгені. Жақан иесіз қалған машинаға алақанын тигізе беріп еді, әлдене гүр ете түсті. Селк етіп, қолын кері тартып ала қойды. Күн батып бара жатқанын сонда байқады. Клубтың тәпелтек үйінің алдындағы кішкене мотор даусы жер айыра тарқылдап тұр. Балалар анда-санда бір соғатын киномеханиктің темір жәшіктерін таласа-тармаса тасысып жүр. Ертеңіне Шайхат Жақанды кеңсеге ертіп әкетті. Көк мауыт жапқан жалпақ столдың ар жағына жайғасып алған соң, ол екеуі бүгін бір үйден өрмегендей, бірін-бірі жаңа көріп отырғандай, тостағандай көзін тіп-тік қадап, бастан-аяқ тінте шолып шықты. Қара жер қақ айырылса, күмп беруге пейіл боп Жақан отыр. Екеуінде де үн жоқ. --- Хал қалай?--- деді Шайхат әлдебір уақытта. Суық жүзі сөйлегенде күрт жылып қоя берді. --- Сен осы нешіншіні бітірдің? --- Бесінші\... Жақанның екі шекесіне біреу ыстық таба әкеп ұстап тұрғандай. --- Оқасы жоқ,--- деді Шайхат. Сосын орнынан тұрды. Жазда да аяғынан тастамайтын сыптима былғары етігін сықырлатып әрлі-берлі жүрді. Қасына келді. Үндемей тұрды. Иығына қолын салды. --- Оқуға жіберсек, қалай көресің? Бір сәт алыстап кеткен әлгі екі ыстық таба қайта жақындағандай. Екі құлағы өртеніп барады. Тамағы құрғап қалды. Омырауынан шып етіп шыға келген төрт-бес тамшынын бөз көйлектің ішінде төмен қарай жарыса зулай жөнелгені. Екі қолын тізесінің арасына тығып, бүрісе түсті. Шайхат өз сауалына өзі жауап берді. --- Мектепте оқуға жасың асып кетті. Ал, өзіндей жігіттермен бірге оқысаң ұялатындай ештеңе жоқ. Жігіт деген атты әскердің қылышындай жаланып тұруға тиісті. Жасық болмау керек. Жақанның үстіндегі көйлегі бөзден емес, балқыта қызарған ыстық темірден тігілгендей тұла бойын түгел күйдіріп барады. --- Мен сенің орныңда болсам, техниканың құлағында ойнап, Еділ --- Донда ма, Тақия --- Ташта ма жүрер едім. Оған жасымыз асып кетті. Енді сол өз қолымыздан келмейтін шаруаны жастардың тындырғанын жақсы көреміз. Оңаша кеңседе екеуден-екеу отырса да, Шайхат шаршы топтың алдында мінбеде тұрғандай оң қолын сермеп-сермеп қойды. Сосын қайтадан орнына барды. Даусы жаңағыдай емес, бәсеңдейін деді. Столды екі жұдырығымен нығарлай жаншып: --- Міне, маңдайымыздағы жалғыз машина шофер жоқтықтан қарап тұр. Техниканың маманы өзімізден шықпай көсегеміз көгермейді. Ауданда шоферлар дайындайтын курс ашылыпты. Соған сені жіберсек қайтеді?--- деді. Жақан екі тізесінің арасына тас қысып алған екі қолын қалай босатып алғанын өзі де сезбей қалды. Көзін төмен салып, столдың сирағын шұқылап кетті. Шайхат Жақанның жарғақ құлағының ду ете қалғанын мынау тосын хабарға қуанғаны деп түсінсе керек. --- Ендеше, жинал. Қазір киномеханиктің машинасымен ауданға жүресің,--- деді. III Аңылжыған айдала. Терістіктен темірдей қарып ызғырық жел еседі. Жападан-жалғыз. Шалқасынан жатыр. Бүкіл ту сырты тұтаса мұздап, тұрайын десе тұра алмайды. Өзіне не болғанын білмейді. Аттан жығылған деуге сынған, мертіккен ештеңесі жоқ сияқты. Бірақ, тұла бойы ап-ауыр. Жып-жылы бірдеңе маңдайын қайта-қайта сипалайды. Бұл не болды екен? Жүгенін сылдырлатып қасына кеп, жылқы қайыратын шара көз шабдар айғыры жұп-жұмсақ еріндерімен маңдайын ұйпалап, иіскеп тұрғаннан сау ма? Жоқ, әлде\... Бірақ, олай болуы мүмкін емес. Ол ешқашан бұның маңайына бүйтіп жақындап көрген жоқ. Тек анадайдан анда-санда ғана бір жымиып қоятын. Ал, қазір\... Қасына келгендей\... Маңдайынан сипағандай. Құлағына бірдеңе деп күбірлегендей. Бұл үндемейді. Тырп етіп қозғалмайды. Тіпті көзін де ашпайды. Көзін ашса, қимылдаса, бірдеңе деп тіл қатса, анасы дүние салғалы басынан кешіріп көрмеген мына бір рақат сәтті біржола үркітіп алатындай. Бір жақ қапталы мұздап барады. Әлгі бір аялы қол оны қымтады. Шынында да мұның қасында біреу бар ғой. Жаңағының бәрі осы түсі емес, өңі емес пе?\... Әуелі бір көзін ашты. Не көріп тұрғанына өзі сенбеді. Сосын екінші көзін ашты. Шынында да\... Орнынан атып тұра бермек еді. Алдында үңіле қарап тұрған қара сұр кісі кеудесінен басып қозғалтпады. Сенсін бе, сенбесін бе\... Манадан бері мұның маңдайын сипаған жылы алақан\... иә\... иә\... Естемесовтікі екен. Күндегісіндей сұп-сұр. Күндегісіндей жалғыз көзі шатынап тік-тік шаншыла қарайды. Пышақтың жүзіндей жұп-жұқа еріндері туғалы бір жымиып көрмегендей. Кірпікшешеннің қылтанағындай тікірек шашы тебен инедей қадалып, қаратпайды. Естемесов ештеңе деген жоқ. Жамылғысын түзетті де, жайлап басып шығып кетті. Жан-жағына көз тастап еді. Самсаған жиырма кереует. Ішіне сабан тыққан жиырма жастық. Заманында өңі қандай болғаны белгісіз, көп жуылып көнетөз тартқан жиырма одеяло. Жастықтан төмен одеялдың үстінде үшкілдеп бүктеп тастаған бүршік-бүршік жиырма қол орамал. Жиырма бірінші кереуетте өзі жатыр. Күнде көріп жүрген көрінісі. Бірақ, қасындағылар қайда? Жұрттың бәрі тұрып кеткенде бұның мынау не жатысы? Әншейінде сәл кешіксең, өңменіңнен найза сұққандай шаншыла қарайтын Естемесовтің жаңа маңдайынан сипағаны несі? Естемесов келе жатқанда шоферлыққа оқып жүрген жиырма бір жігіт тікесінен тік тұрмаушы ма еді? Қанша қиық құлақ дейтін Сұлтаныңның өзі бетегеден биік, жусаннан аласа боп қалатын еді ғой. Естемесов дауыс көтермейді, тілдемейді. Үн-түнсіз кеп оң қолын көтереді. Онысы сапқа тұр дегені. Сымға тартқандай боп сызыла қаласың. Онша шаңқылдамай, шеге қаққандай ғып нығарлай сөйлеп, бұйрық береді. Жүгіртеді, секіртеді, еңбектетеді. Қайтадан жүгіртеді, секіртеді, еңбектетеді. Әйтеуір қашан жіліншігің жеміріліп құлай жаздағаныңша бір тыным тапқызбайды. Сосын түк болмағандай тым-тырыс қалпы жел азынаған мұздай залдың ортасында жатқан машина қаңқасының қасына апарып, сабағын бастайды. Өзін қосқанда, жиырма екі қазақ тұрып, орысша сөйлейді. Тек біреудің ерсі қылығын көргенде аузынан еріксіз шығып кеткен удай ащы мысқылы ғана қазақша. Бұнысы анда-санда бір соғып кететін, оның өзінде де аузын ашса: «Иншәлла», «Олаһи-биллаһи»--- деп ауылдың шалдарына шариғат айттырып таласа келетін кино-механик Көлкеден басқа тірі орыс көрмеген Жақанға қиын тиді. Онсыз да «кел, айналайын» деп тұрмайтын Елемесовтің ызғарлы жүзінен орысша сөйлегенде жел терістіктен шыққандай үскірік есіп қоя береді. Жалақ ауыз Жақан қапелімде алдында не сөйлеп, не қойғанын өзі де аңғармай қалады. «Знаешь?»--- деп қадала қараған Елемесовке: «Не знаешь?»--- деп басын шайқап, сумақай Сұлтанға бір ай күлкі болғаны бар. Сүйек пен қыл-қыбырға, шөп пен малға келгенде қырық түрлі атау тауып, алдына жан салмай сайрап қоя беретін ділмар қазақ тілі темірдің төңірегіне жоласа болды, Жақанға ұқсап кекештеніп қалады екен. Адыра қалғыр қара темірдің қазақша «темірден» басқа аты болсайшы, сірә. Бәрі орысша, латынша, шүршітше\... Айтайын дегенде, тіліңнің үстіне көлбақа жатып алғандай, икемге келтіре алмай зықың шығады. «Тілің келмейді екен, қоя қой»--- дейтін Елемесов, сірә, жоқ. Қашан бір жобадан шыққаныңша, аузыңнан алтын төгіліп кететіндей, жалғыз көзін қызықтай қадап, сазарады да қалады. --- Карбюратор,--- дейді Естемесов. --- Кәрбератүр,--- дейді Жақан. Жұрты құрғыр іштерінде қос аяқ жүгіргендей қозғалақтап, мырсылдап қоя береді. Естемесовте үн жоқ. Әншейінде сестерін шығартпайтын көп ыржақайдың мына мырс-мырс жанына жағып бара жатқандай! Жақан жалтақтап жан-жағына қарайды. Ыржақай топ құдды өздері бәрін іштен біліп туғандай, көздері күлім-күлім етеді. Оларға керегі де осы. Тағы да бірдеңе деп былжырақтай түссе, өлген әкелері тіріліп келгендей, мәз-мейрам болар еді. Тек сумақай Сұлтан ғана бедірейіп қапты. Жәдігей неме мұғалімнің қасы мен қабағын аңдып тұр. «Кәні, кім айтады?»---деп сұраса, сұқ саусағын қотыр шыбыштың құйрығындай шошайта қоймақ. Аузы-аузына жұқпай сумаңдай жөнелмек. Сосын мынау ыржаңбай топ тағы да бір ай мұның құлағын сарсытады. Жақан намысқа әбден пісіп тұр. Желеп жібере гөр, жебеп жібере гөр деп жеті бабасының жетеуіне бірдей жалынып тұр. Бірақ, автомобиль түгілі қос доңғалақты қоқан арбаның өзінен аттары үріккен ата-баба өздері білмейтін нәрсені оның есіне қайдан сала қойсын. Жақанның шақшадай басы шарадай болды. Құрғыр тап қазақша болмағанмен, соған жуық бірдеңе сияқты еді. Ту сыртынан біреу сыбырлай ма қайтеді\... Сұлтан ғой\... Иә, иә\... Қомағай неме кешке: «Манағы қол ұшын бергенімнің ақысы»,--- деп, мұның капуста көжесін қағып алмақшы-ау! Алса ала-ақ қойсын\... --- Қарборатор. Тіліне ілікпей тұрған сөздің түрін қарасайшы. Жарықтық машина жасайтын қауғабас шалдардың білмейтіні жердің астында екен-ау. Қыста жолда қар басып тастағанда керек бірдеңе болғаны ғой, шамасы. Мына ыржақайлар тағы не гулеп кетті?! Зікір салған бақсыдай селкілдеулерін, түге! Бүлдіріп алмаса жарар еді. Әй, бәсе\... Әне, Естемесов қолын бір сілтеп теріс айналып кетті. Сумақай Сұлтан түк көрмегендей жылмия қапты. Әдеміше иегін әуеге іліп тастап, шекелеп қарап тұр. Шекелеген қалай болады екен, біліп ал, бәлем\... Жақан жалт бұрылып, Сұлтанды дәл әдемі иегінің астынан құлаштап тұрып бір перді. Анау тыраң асты. Сосын топтың арасынан сытылып шығып есікке беттеді. --- Тоқта\... Естемесовтің зілді даусынан табаны еденге жабысып қалғандай болды. Бірақ көкірегінде шың ете қалған бір сезім кідірмеу керек екендігін ұқтырып, нығыздай басып жүріп кетті. Есікті сарт жапты. Соңынан жүгіре шыққан екі-үш жігіт Жақанның бетін басып ап, жатақханаға қарай жүгіріп бара жатқанын көріп, қайта кіріп кетті. Жатақханаға соғып, кереуетінің басындағы кішкене кенеп дорбасын алды. Қайда баратыны өзіне де беймағлұм. Әйтеуір, аудан орталығын желкелей сұлаған тау сілеміне сүңгіді. Беталды құла түзге безіп келеді. Өйтпегенде не істемек. Қайтып барып сумақай Сұлтанның аяғына жығылмақ па\... Ауылға қайтқандай қай бір қарық болады\... Әлгі тұғыр ауыстыра келетін өңшең сығыр кім түрткі қылатын шығар. Одан осылай басы ауған жаққа тайып тұрады. Ел кезіксе, арасына сіңеді. Екі қолға бір күрек. Аштан өлмес. Әйтеуір, ешкім насырына тимейді ғой. Ал, алда-жалда қыстың көзі қырауда үсіп өлсе, обалы осындай ештеңеге икемсіз, ешкімге керексіз ноқай қып жаратқан мырзалығына шек жоқ құдіретті құдайдың өзіне\... Тау арасының сіресіп бүтін жатқан күртік қарын кешіп келеді. Ара-арасында белуардан батып-батып та кетеді. Тырмысып жүріп шығады, әйтеуір\... Борша-борша терлей бастады. Екі көзін ілгеріге қадап ентелей түседі. Бір қырқадан соң бір қырқа көлденең сұлап жатып алады. Қаншасын асты --- білмейді. Әйтеуір, әсіресе, біреуінің баурайында қар тым қалың екен. Аттаған сайын сіңіп-сіңіп кете берді. Жан-жағы жолап кетсе, опырылып қоя берген бір дүние. Аяғын сәл қозғаса болды --- құрдымға құлап бара жатады. Жақан енді сескенейін деді. Таң атқалы желкеден түйгілеп, өңмендетіп келе жатқан әзәзіл ашу бұның тұйыққа кеп тірелгенін көріп, аяқ астынан жалт бергендей. Бірақ бәрібір кейін қайтар емес. Тістене-тістене жағы да талып қалды. Аппақ, қар көзін қарып удай ашытады. Бет-аузы сора-сора\... Артында ойылып-ойылып ізі қапты. Енді соған түсіп кейін қарай омбылап көрмек. Келесі қыраңға жеткесін, бұлай тікелей салмай, қар тоқтамайтын жон арқаны бойлап, сонау оң қапталда сексиіп тұрған оқшау қабаққа көтерілмек. Жарық барында сол арадан ықтасын тауып, түнемек. Ертең бағыт белгілеп ап, ілгері тартпақ. Ойға қарай жүрген өрге қарай жүргеннен оңай емес екен. Қайта-қайта құлай берді. Сөйтіп-ақ дымы құрыды. Екі аяғы, екі қары түгел салдырап қалды. Манағы мамықтай қар кешке таман нығызданып, кеудесінен кері итеріп бақты. Қыстың киіктің құйрығындай келте күні бұл екі қырдың арасындағы қарағанды жүлгеден шықпай жатып батып кетті. Аппақ қарды қап-қара бауырына жапыра қасып қыстың түні орнап келеді. Енді байқады --- төңірек жым-жырт. Жым-жырт тыныштық мұншама қорқынышты болар ма\... Тырп етті-ақ, аспан астына қанды көзін қадап, тапжылмай аңдып жатқан алапат аждаһа азу тісін оқыс қайрағандай айналасы қарш-қарш етіп қоя береді. Бет-аузын инедей шаншып аяз қарыды. Белуардан қарда тұрған аяғы талып қалған. Отыра кетсе, не жата кетсе, күндіз күн сәулесі кеулеп тастаған кеуек қардың астына күмп беріп жоғалмақ. Анадай жердегі қарағанға жармасып, шанаш тонын қаудырлатып, үстіне барып жантайды. Астына бұта батқанмен, күртікке сіңіп бара жатқан жоқ. Бірақ таң атқалы қарда тұрған екі аяғы бебеулей жөнелді. Түгі түсіп қалған ескі тонның өңіріне иегін тықты. Иегін қытықтаған жылы түк есіне әлденелерді түсірді. Жаймашуақ елестер. Бірақ не екенін анық ажырата алмайды. Не де болса, мынау күртік қармен, түнгі суықпен, жан-жағынан қаусыра қоршап тұрған қатыгез табиғатпен енді қарсыласып мән таба алмайтынына көзі біржола жеткен қажыңқы көңілді қай-қайдаға жетелеген әзәзіл елестер\... Көлдей шалқып қоя берген кең жазықта Теңбілкөкпен көсілте шауып келе жатыр екен ғой дейді\... Аспан біресе жерге аунап, жер біресе аспанның орнына төбеге шығып кетеді екен дейді. Теңбілкөктің төрт аяғы біресе жерді, біресе аспанды топ-топ тепкілейді екен дейді. Сөйтсе аспан да қанша тепкі көрсе де дымы құрымайтын қара жер секілді бедірейген бірдеңе екен дейді. Жалды жайып тастап, мойынды созып жіберіп өңмендей шапқан Теңбілкөк осы араға жетіп құлаған екен дейді. Бұл соған қабырғасы қайысып, жылап отыр екен дейді. Көзін сүртіп еді, мұп-мұздай бірдеңе қолын қарып алды. Беті екен. Жанары тіріліп төңірегіне қарады. Теңбілкөк қанша жүйрік болғанмен мынандай қалың қарда не істей алады. Бұндайда шара көз шабдар айғыр дұрыс. Көзі ақиланып, танауы делдиіп, әр-бері омырып бір берер еді-ау сабазың! Қашан құлап жығылғанша омыраулап бағар еді. Өйткені ол өлермен ғой. Өлерменнің бәрі ерегіспе келеді. Оған мініп жылқы қайыратындары да сондықтан. Көксұр Елемес айтады: басқалардың адымын ашқызбай, мысын құртып отырғызатын ерегіспе мінез жоқ жерде тұтым жоқ дейді. Тұтым жоқ жерде төрт аяқты, ұзын сирақты жылқы түгілі екі аяқты, қысқа борбай адамның өзі бет-бетіне лағып кетеді дейді. Елеместің Шайхатты көп мошқайтыны да --- оның тұтымының жоқтығы. Шайхат айбындырып басқарудың орнына, елді балаға ұқсатып еліктіре қойғысы келеді. Елемеске айтқызсаң: «Ел ондай қыт-қытыңды құлағына қыстырсын ба\...» Көксұр Елеместің ылғи езуі жымиып, көзі күлімдеп жүргенімен, тұтымы берік. Ерке тотай Торғынның өзі оның алдында жауыр аттай қайқаңдап тұрғаны. Жамал да әкесінің қасы мен қабағын бағады. Елемес Жақанға ешқашан қатты сөйлеп көрген емес. Қайда жұмсаса да жымиып күліп отырып жұмсайды. Содан да болар, талай жерде оның тапсырмасын орындаймын деп жаны көзіне көрінсе де, көңіліне титекендей түйткіл қашса не дейсің\... Бұның бір түсінбейтіні --- Елеместің ғой осы білмейтіні жоқ. Кісінің бағы қайткенде жанатынына да одан жетік ешкім табылмайды. Сөйте тұра, оның жағасы жайлау, жайбарақат отырғанын бір көрмейсің. Ылғи қазір тұра қашатындай тас түйін. Ылғи төңірегіне құлағы тігулі. Жел екеш жел көтерілсе де, одан ауа райының бұзылғалы тұрғанын ғана емес, қапелімде былайғы ел білмейтін тек ол ғана білетін бір нышан іздегендей аспанға бір қарап, жерге бір қарап түртіншектеп бағады. Сөйткен Елемес бұл оқуға кетті дегенде қайтты екен. Жамал ше?.. Көз алдында ұзын кірпіктерінің астынан қымсына күлімдеп, жүзін ылғи бір қырын салып, есіктен имене кіріп, имене шығып жүретін бойжеткен тұра қалды\... Қараңғы түннің құшағынан үзіліп шығып, бұған қарай жүгіре басып жақындап келе жатқандай\... Сүйегінен өтіп бара жатқан түнгі ызғар есінен адастырмаса қайтсін. Шынында да, мынау не күтір\... Шабдар айғыр пысқырған жоқ па, осы\... Жоқ, дүсірлеп бір үйір жылқы жүр ғой\... Қай жақтан шығады\... Тіпті бәрі де емес төбедегі аспаннан бірдеңе қопарыла құлап келе жатқаннан сау ма\... Өне бойын дел-сал енжарлық жайлап алды. Кеудеден төменгі жақ түгел ұйып қапты. Тұп-тұтас көкше мұзға айналыпты. Миы зеңіп, көзі қарауытып бара жатты. Тек соны ғана біледі. Содан басқа ештеңені де білмейді. Ендеше, мынау күнде-күнде жатып-өріп жүрген абажа бөлме, ондағы иін тіресіп тұратын жиырма кереует бір-бірдей қып жиналған біркелкі төсектер, темір пеште гүр-гүр жанып жатқан қып-қызыл от --- бұл үшін атымен жұмбақ. Оны одан бетер таңғалдыра түскілері келгендей, күндегідей бір-бірін иығымен қағып топырласпай, бір-біріне сөзбен тиісіп қауқылдаспай, аяқтарының ұшымен ғана басып жігіттер бөлмеге енді. Мұны көріп, саусақтарын шошайтып, тістерін ақситып, ыржыңдаса жөнелмей, аңтарылып-аңтарылып тұрып қалысты. Жақан соған көп уақытқа дейін түсіне алмай қойды. Өзімен бірге оқитын жігіттердің бұны сол бір түнде жабыла қарап жүріп тау арасынан тауып әкелетін күннен кейін бұрынғы ыржың-ыржыңнан тиылып, шеттерінен соғыста өлген әкелерінің хабарын енді естігендей тұнжырай қалғандарына қайран. Олардың бұны көргенде бірдеңеден өлердей қысылып, именшектеп, ал өзінің олардың сол қысылып-қымтырылғанынан ыңғайсызданып, ойда жоқта сызылыса қалғандарына қайран. Бұл өлім аузынан қайтқан сол бір аязды түн кеше ғана бірін-бірі көрсе алыспай-жұлыспай тұра алмайтын алаңғасар бала жігіттерді бір күнде түгел есейтіп жібергендей. Бұрын жан баласына бір қадам бері жақындамай, өзінен-өзі состиып тұратын Естемесов кейінгі кезде бұған тым үйірсек боп кетіпті. Сабақтан кейін де қасына алып қап, бірдеңелерді үйретіп жатқаны. Жақан алғаш рет рульге отырып, өздігінен машинаны орнынан қозғағанда, Естемесовтің қалай қуанғанын көрсеңіз! Сыңар көзін айқара басып жататын тілдей қара былғарыны жұлып ап, ағарып қалған орнын үсті-үстіне сипалай берді. Әйелі ұл тапса да, өйтпес. Езуінен алғаш рет күлкіні Жақан сонда көрді. Арқасынан қайта-қайта қағып қойды. Содан былай Жақан шоқалақ жолдың бойында екеуден-екеу машина жүргізіп келе жатып, Естемесовтың өзіне қарап, жұқалтақ ернінің бір езуін ғана бүлк еткізіп, жымия күлгенін талай көрді. Олар оқуын бітірген күні де, алақандай қатырма қағазды қолына ұстатып жатып, жымиып езу тартқан-ды. Сонда Естемесов те Көксұр Елеместің айтқанын айтқан. --- Темір екеш темірге ие болу үшін де мінез қажет, Исі жұмсақ кісіге ол да бағынбайды. Ол да тұтымы берік кісінің билеп-төстегеніне көнеді. IV Жақан бір жылдық шоферлық курста естіген көп нәрсесін ұмытып қалды. Бірақ Естемесовтің әлгі қоштасар сәтте айтқан сөзі есінен кетер емес. Шошақ төбенің басындағы аңғал-саңғал машинаның қасына келгенде де ойына алдымен сол түсті. Аңғал-саңғал машина оған бұ жолы баяғысындай аянышты көрінбеді. Қайта: «Кәні, кәні! Өнеріңді көрейін, жақынырақ келші өзің!»--- деп сынай қарайтындай. Жақан анадай жерде мұртының сол жақ қияғын үсті-үстіне тартқылап, ойға кетіп тұрған Шайхатқа сыр бергісі келмей қанша тырысса да, құлағы құрғыры шоқ қарап алғандай тызылдай жөнелгені. Аудан орталығынан үйреніп қайтқан әдетімен екі қолын шалбарының қалтасына салып ап, аяғының астындағы тастарды кенеп бәтеңкесінің ақ жем ұшымен әрлі-берлі қағыстырып, кузовтағы қиқы-жиқы көп жазуды іштей қайталап тағы бір оқып шықты. Көз алдынан әлде бір сотқардың бормен салынған сұқ қол мен ортан қолдың арасынан сорайтып бас бармақ шығарып қойған бұзақы суреті кетпей қойды. Ол суреттің басқа ешкімге қатысы жоқтай. Тек бұған арналғандай. --- Жарайды!--- деді Шайхат біраздан соң.--- Әуелі жақсылап тексеріп ал. Жетіспейтін нәрселерін маған айтарсың. Көйлегімізді сатсақ та, бірдеңе қылармыз. Жақанның тамағы да тарс кеуіп қалды. Әншейінде шалқақ басатын кербез кісі еңіске қарай жүргенде емпеңдеңкіреп кеткен сияқты. Әлгінде ғана кеңсесінде жарқылдай қарсы алып, осылай қарай жетелей жөнелген мәз-мейрам басқарманың мынау иіні түсіп салбырап кеткен түрін көріп аяп түр. «Бәрі сенің кесірің ғой!»--- дегендей тот баса бастаған көне машинаға алая қарады. Қасына барып, кабинаның есігін ашып еді --- темір пружиналары сойдиып-сойдиып шығып кеткен былқылдақ отырғышты басып жатқан бес елі тозаң бұрқ ете қалды. Бет-аузын көміп кетті. Екі қапталдың терезесі әлдеқашан күл-талқан бопты. Маңдай терезе қарақұрттың шатырындай боп дөңгеленіп шытынай жарылыпты. Жолап кеткен жерінің бәрі бес батпан кір. Есіне баяғы ақ шытыра киініп, Теңбілкөкке мініп, сыланып-сипанып ел қыдырып жүретіні түсіп, езуіне бір тыжырынған күлкі жүгірді. Өзіне өзі Елемеске ұқсап кеткендей көрінді. Сол жымиған күйі кузовқа үңілді. Тақтайлардың арасы ырсиып-ырсиып жатыр. Төрт борт төрт жаққа шалқайысып кеткен. Доңғалақтан секіріп түсіп, моторға барды. Капотты ашып еді\... О, сұмдық\... Ана жерде де, мына жерде де қыстырулы темір шеге, сексеуіл шырпысы, ағаш жаңқасы. Шуда жіппен, сыммен, шүберекпен шандып тастаған қиқы-жиқы бірдеңелер\... Ғинаят босаған бір бұранданы да орнына қайта салмапты. Жоғалып қалған, түсіп қалған жерге ши шаншып, шөңге тығып тарта беріпті. Жақан аяғының астына шегелеп тұрып бір түкіріп, бәтеңкесінің табанымен нығарлай жаншып қойды. Аудан орталығынан үйреніп қайтқан және бір әдеті сол еді. Сосын сылқылдап тұрған баспалдаққа сылқ отыра кетті. Бауырына кеп тығылған жетім нәрестені немен жарылқарын білмеген дәрменсіз еркектей мойны салбырап дағдарып отыр. Шайхаттың жаңа неге ұнжырғасы түсіп кеткеніне енді түсінді. Бұны аяған екен ғой. Сол қайрат бітірді ме, үстіндегі боз көйлекті сыпыра бастады. Шаң-шаң кабинаның ішін әрі қопарып, бері қопарып бір екі кілтті зорға тапты. Сосын машинаның астына кіріп, шалқасынан түсіп жатты. Қасына әуелі балалар келді. Анадай жерде жақындауға батылдары жетпей қипақтап біраз тұрды. Сосын мысықтабандап бірте-бірте жақындай түсті. Екі көздері бұның қолында. Сәлден кейін-ақ бір-бірімен таласып гуілдесе жөнеледі. Оларға бәрі қызық. Ілініп-салынып бір бұранда жып беріп, орнын тапса, оған да мәз. Ал, енді орнына бармай, омырылып сынып кетсе, олар үшін одан асқан тамаша жоқ. Олар үшін күллі дүние ойыншық. Ойыншықтың қызық емес, келіспей тұратын жері болушы ма еді. Анда-санда ересектер де соғады. Екеу-үшеу боп келеді. Анадайда кекірейіп-кекірейіп тұрғандары. Орнына кеп жатқан еш нәрсеге таңғалмайды. Ал, бүлінген бірдеңені көрді-ақ, құдайлары береді. --- Әй, бала-ай, қайдағы нәрсеге қайдан ұрынып жүрсің. Анда-санда қырықтық ұстағанның өзіне екі-үш күнге шейін белі шойырылып, бөксесін көтере алмай қалатын біздің ауылдың қазағына мына бір қой құрттағандай шұқыншақ жұмыс қол бола қоймас!--- деп кеңк-кеңк күліп, кердеңдей басып кетіп бара жатқандары. Олар үшін күллі дүние көптен бері өштерін қайтара алмай жүрген ежелгі бір бақастары. Оның тек ойсыраған мінін көргенде ғана айыздары қанып рақаттанып қалады. Жақан ондай-ондайларға ләм-мим үн қатпайды. Есіне баяғы шоферлық оқуда бірге оқыған күлегеш жолдастары түседі. Бірақ, бұл жолы әлгіндей ыржақайлардан тұмсық бұзып құтыла алмасын жақсы біледі. Қолындағы бұрандаға тістене шүйлігеді. Сөйтіп ай өтті, апта өтті. Міне, жаз да өтіп барады. Адыра қалуға айналған аңғал-саңғал құр қаңқаның кем-кетігі-ақ тауыстырар емес. Шайхат та төңірекке қолды жая-жая ала дорбасы алдына түсіп болды. Жақанның тек сорайған мұрны мен қалқиған құлағы ғана қалды. Ішіне кіріп кеткен ала көз жан-жаққа шатынай қарайды. Кешке талып жығылады. Басы жастыққа тиді-ақ түс көреді. Түсіне ажырықты ойда тырым-тырағай шашырай жайылып жатқан жылқылар кіреді. Құйғыта шауып ойнақтап жүрген құлындар кіреді. Көзі қызарып, танауы делдиген шабдар айғыр кіреді. Бірақ Теңбілкөк кірмейді. Ақ шытыра киініп, шекелей қарап, шірене сөйлейтін өзі кірмейді. Аңғал-саңғал машина кірмейді. Күніне қасына төрт-бес келіп кететін Шайхат кірмейді. Қызыққұмар балалар мен ересектер де кірмейді. Сол баяғы ай даладағы жалғыз үй кіреді. Есіктің алдында көлеңдеп самауыр қойып жүрген Жамал кіреді. Тіпті жер ошақ қасында екі құлағын едірейтіп, елеңдеп жататын жалбыр құлақ сұр төбет те кіреді. Қажыған сана. «Баяғы күнге зар болдың-ау»--- дейтіндей. Ондайда ұйқыдан тұрғасын да біразға дейін бойын көтере алмай қояды. Бетін бір желпіп кеткен желдің өзі мұны түртіп қашып мазақтайтындай. Бүгінде келгіштеуді азайтқан ауыл адамдары да анадайдан қолдарын шошайтып, мошқап бірдеңе айтып бара жатқандай. Анда-санда бір соғып: --- Ау, мына шортуыңды қашан жөндеп боласың? деп шірене сұрайтын Нүркен де намысына тию үшін әде?