Karar Analizi 3.pdf

SAYISAL KARAR VERME TEKNİKLERİ Karar Analizi Olasılıklar Giriş Bir karar problemini etkileyen doğal durumların Ka...

SAYISAL KARAR VERME TEKNİKLERİ Karar Analizi Olasılıklar Giriş Bir karar problemini etkileyen doğal durumların Karar verme, mevcut alternatifler arasından bir seçim gelecekteki gerçekleşme olasılıklarıdır. Her bir doğal yapma işlemidir. İşletmelerin hedeflerine ulaşma, durumun gerçekleşme olasılığı 0 ile 1 arasında değer alır varlıklarını sürdürme ve rakipleri ile rekabet edebilme ve bir karar problemindeki tüm doğal durumların yetenekleri, tutarlı ve doğru kararların alınmasına bağlıdır. olasılıkları toplamı 1’e eşittir. Bu bağlamda yöneticiler farklı önem derecelerine sahip birden fazla farklı karar ile karşı karşıya kalmaktadırlar. Sonuçlar İşletmelerde karar verme, belirli bir zaman ve bütçe Gelecekte ortaya çıkacak olan doğal duruma bağlı olarak dâhilinde işletmenin amaç ve hedeflerine ulaşmasında son karar vericinin belirli bir alternatifi seçmesi sonucunda derece önemlidir. Karar analizi, karar vericiye karar alma ortaya çıkan değerlerdir. ve karar sürecini geliştirme konularında analitik ve sistematik bir yaklaşım sunar. Bir karar problemini formüle etmedeki bir yol, belirli bir alternatif ile gelecekte ortaya çıkacak olan doğal durum Karar Probleminin Bileşenleri ve Karar Verme ikilisinin üreteceği sonuçlara ait değerlerin bir tablo Süreci şeklinde gösterilmesidir. Karar matrisi ya da karar tablosu Bir karar daima bir problem, zorluk veya çatışma ile olarak da adlandırılan tablonun satırlarında karar ilgilidir. Kararlar sorunların veya çatışmaların problemine ait alternatifler, sütunlarında ise doğal çözülmesine yardımcı olurlar. Bu bağlamda karar vermeyi durumlar yer alır. Karar matrisi aynı zamanda ödemeler gerektiren durum bir karar problemi olarak ifade edilir. Bir matrisi veya strateji matrisi olarak da adlandırılmaktadır. karar probleminin sahip olduğu bazı ortak bileşenler Karar matrisi, bir karar problemini farklı karar verme bulunmaktadır. yöntemleriyle çözebilmek amacıyla oluşturulur. Karar Probleminin Bileşenleri Karar Verme Süreci Bir karar probleminin bileşenleri; karar verici, amaç, Karar verme süreci, işletmenin faaliyetlerini sürdürürken alternatifler, kriterler, doğal durumlar, olasılıklar ve karşı karşıya kaldığı problemler ile başlar. İşletme sonuçlar olarak sıralanabilir. faaliyetlerine yön veren karar verme süreci bazı adımlardan oluşmaktadır. Karar Verici Problemin Tanımlanması Belirlenen alternatifler arasından seçim yapan ve bu seçimin doğuracağı sonuçların sorumluluğunu alan kişi ya Karar probleminin doğru tanımlanması sürecin diğer da kişilerdir. İşletmelerde karar vericiler, farklı yönetim adımlarının olması gerektiği gibi devam etmesini kademelerindeki yöneticilerdir. sağlayacaktır. Problemi tanımlamak aslında karar verme sürecinin en önemli ve zor kısmıdır. Problemin yanlış Amaç veya eksik tanımlanmasının işletme yönetiminin kararını Kararlar belirli bir amacı gerçekleştirmek için verilir. olumsuz yönde etkileyeceği açıktır. Karar probleminin genel olarak iki farklı amacı Amacın Belirlenmesi bulunmaktadır. Bu amaçlar en büyükleme veya en küçükleme şeklindedir. Amacın belirlenmesindeki temel prensip “problemin neden çözülmesi gerektiği” ve “çözümü ile ulaşılması Alternatifler istenen durumun ne olduğu” sorularına yanıt aramaktır. Bir karar probleminde, karar vericinin çözüm elde etmede Amaç probleme özgü, somut ve ölçülebilir olmalıdır. izleyebileceği farklı hareket biçimlerini ifade eden Alternatiflerin Belirlenmesi alternatifler karar verici tarafından belirlenir. Alternatif kavramı yerine seçenek ya da strateji ifadeleri de Karar vericinin amacına ulaşmasında kontrolü altında olan kullanılmaktadır. ve izlemesi gereken hareket biçimlerini ifade eden tüm olası alternatifler bu aşamada belirlenir. Kriterler Alternatiflerin Karşılaştırılması ve Karar Kriterleri ile Bir kararda neyin uygun olduğunu belirleyen karar Değerlendirilmesi kriterleri, alternatiflerin problemin amacı doğrultusunda hangi açılardan değerlendirilmesi gerektiğine ilişkin Bu aşamada bir önceki aşamada belirlenen alternatifler tutumları ifade ederler. karar kriterleri bakımından değerlendirilmektedir. Bu değerlendirme sonucunda alternatifler kendi aralarında Doğal Durumlar önem derecelerine göre karşılaştırılarak sıralanırlar. Gelecekte olması muhtemel olan fakat hangisinin Böylece alternatiflerin arasında uygulama ve başarılı olma gerçekleşeceği tahmin edilemeyen ve karar vericinin olasılığı yüksek olanlar ön plana çıkmaktadır. Bu aşamada kontrol edemediği çevresel faktörlerdir. ayrıca her bir alternatifin gelecekteki olası sonuçları ile bu sonuçların gerçekleşme olasılıkları ortaya konarak karar problemine ait karar matrisi oluşturulur. 1  SAYISAL KARAR VERME TEKNİKLERİ Karar Analizi En Uygun Alternatifin Seçilmesi Yarı-yapılandırılmış kararlar, yapılandırılmış kararlar ile Bu aşamada alternatifler arasından yapılan seçim, kararı yapılandırılmamış kararlar arasında yer almaktadırlar. Bu temsil etmekte ve işletmenin kaynaklarını hangi işlerde türden kararlar, işletme kararlarının çoğunluğunu oluşturur nasıl kullanacağını belirlemektedir. En uygun alternatifin ve genellikle orta düzey yönetim tarafından verilen seçimi en iyi çözümü veren karar olarak kabul edilir. taktiksel karar kategorisinde yer almaktadırlar. Bu kararlar Böylelikle karar verme süreci son bulur. kısmen belirlenmiş kurallara ve kısmen de yöneticinin yargısına dayanmaktadırlar. İşletmelerde Karar Türleri Verildikleri Ortama Göre Kararlar İşletmelerde karar verme yönetsel bir işlev olmasının yanı sıra örgütsel bir süreçtir. İşletme yönetimlerince alınan İşletmelerde verildikleri ortama göre kararlar, belirlilik kararların sahip olduğu bazı nitelikler mevcuttur. Yönetsel ortamında verilen kararlar, belirsizlik ortamında verilen kararların nitelikleri; kararlar ve risk ortamında verilen kararlar olarak sınıflandırılırlar. 1. Kararlar bir amaca yönelik ve rasyonel olmalıdır. 2. Kararlar geleceğe yöneliktir. Belirlilik ortamında verilen kararlar, işletme yöneticisinin 3. Kararlar zamanında alınmalıdır. karar almada her karar alternatifine ait olayların 4. Kararlar uygulanabilir olmalıdır. sonuçlarını kesin olarak bildiği kararlardır. 5. Kararlar etkili olmalıdır. Belirsizlik ortamında verilen kararlar, karar vericinin İşletme kararları yönetim kademesine göre, yapılarına olayların sonuçları veya olayların ortaya çıkma olasılıkları göre ve verildikleri ortama göre sınıflandırılabilirler. hakkında bilgiye sahip olmadığı kararlardır. Yönetim Kademesine Göre Kararlar Risk ortamında verilen kararlar, karar vericinin doğal durumların ortaya çıkma olasılıklarını bildiği türden Yönetim kademesine göre kararlar, stratejik, taktik ve kararlardır. operasyonel kararlardır. Belirsizlik Ortamında Karar Verme Stratejik kararlar, işletmenin tamamını etkiler ve işletme hedeflerine ulaşılmasına doğrudan katkıda bulunurlar. Bir karar probleminde birden fazla doğal durum varsa ve İşletme üzerinde uzun vadeli etkileri vardır. Üst düzey bunlardan hangisinin gerçekleşeceği bilinmiyorsa yöneticiler tarafından alınan kararlardır. belirsizlik söz konusudur. Belirsizlik ortamında karar vermede gelecekte gerçekleşebilecek doğal durumlara ait Taktik kararlar, stratejik amaçların ulaşılabilir ve olasılıklar bilinmez. Bu durumda karar vericinin geçmiş ölçülebilir hedeflere dönüştürülmesine odaklanırlar. deneyimleri, olaylara bakış açısı, karar ile ilgili iyimser İşletmelerde, orta vadede yapılması gereken faaliyetlere veya kötümser yaklaşımı ve içinde bulunduğu çevresel ilişkin olan taktik kararlar orta düzey yönetim tarafından şartlar karar üzerinde önemli rol oynar. Belirsizlik alınırlar. durumunda karar vermede, karar verici konumundaki Operasyonel kararlar, işletme üzerinde uzun vadeli veya yöneticilerin içinde bulunduğu psikolojik durum ve riske önemli etkileri olmayan, işletmenin stratejik ve taktik karşı olan tutumunu yansıtan ölçütler geliştirilmiştir. kararlarının uygulanmasına rehberlik eden kararlardır. Alt Eşit Olasılık (Laplace) Ölçütü düzey yöneticiler tarafından alınan operasyonel kararlar, Bu ölçüt yetersiz sebep ilkesine dayanmaktadır. Bu işletme içerisindeki günlük işleri içeren kısa vadeli yaklaşımda her bir doğal durumun eşit olasılıkla ortaya kararlardır. çıkacağı kabul edilir. Beklenen değerler hesaplanarak en Yapılarına Göre Kararlar iyi beklenen değere sahip alternatif seçilir. Eğer karar İşletmelerde yapılarına göre kararlar, yapılandırılmış, probleminde amaç kazancın (faydanın) en büyüklenmesi yapılandırılmamış ve yarı-yapılandırılmış kararlar olmak ise en büyük beklenen değere sahip olan alternatif, amaç üzere üçe ayrılır. maliyetin (kaybın) en küçüklenmesi ise hesaplanan beklenen değerlerden en küçük değerli alternatif seçilir. Yapılandırılmış kararlar, tekrarlanan niteliktedir ve Bu ölçüt, ne iyimser ne de karamsar olan karar vericiye konunun yapısına göre geliştirilmiş belirli kurallar hitap eden bir yaklaşımdır. dizisiyle uygun seçeneğin bulunduğu kararlardır. Operasyonel kararlar bu türden kararlardır ve İyimserlik (Maksimaks veya Minimin) Ölçütü yapılandırılmış kararlar ilk kez verilirken bu kararlara ait İyimserlik ölçütünü kullanan karar verici her durumda en izlenecek çözüm yolları programlanır ve daha sonraki iyi sonucun gerçekleşeceğini düşünür ve en iyi olası benzer türde kararlara aynısı uygulanmaktadır. değere sahip alternatifi seçer. Karar probleminin amacı en büyükleme ise bu durumda karar verici maksimaks Yapılandırılmamış kararlar, karar vericinin problemin yaklaşımı ile her bir alternatifin en büyük değerlerini tanımına ilişkin yargı, değerlendirme ve içgörü sağlaması belirledikten sonra bunların içinden en büyük değere sahip gereken, daha önceden karşılaşılmamış ve tekrarlanmayan alternatifi seçer. Karar probleminin amacı en küçükleme nitelikteki kararlardır. Stratejik kararlar bu türden olduğunda ise, karar verici minimin yaklaşımı ile her bir kararlardır. 2  SAYISAL KARAR VERME TEKNİKLERİ Karar Analizi alternatifin en küçük değerlerini belirleyerek bunların tüm olasılıklarının toplamı 1’e eşit olmalıdır. Bu içinden en küçük olanı seçer. olasılıklar eklendikten sonra karar matrisinde, karar verici en iyi alternatifi seçmek için hangi yaklaşımın Kötümserlik (Maksimin veya Minimaks) Ölçütü kullanılacağını belirlemelidir. Bu yaklaşımlar Beklenen Bu ölçütü kullanan karar verici hangi alternatif seçilirse Değer, Beklenen Fırsat Kaybı ve En Büyük Olasılık seçilsin en kötü durumun olacağını varsayan kötümser ölçütleridir. yapıdadır. Karar probleminde amaç en büyükleme ise alternatiflerin en küçük değerleri arasından en büyüğü Beklenen Değer Ölçütü (maksimin), amaç en küçükleme ise her bir alternatifin en Bu ölçüt, beklenen kârı (kazancı) en büyükleme veya büyük değeri belirlendikten sonra bu değerler içerisinden beklenen maliyeti(kaybı) en küçüklemeye dayanmaktadır. en küçüğü (minimaks) seçilir. Beklenen değerin hesaplanmasında her bir karar alternatifine ait sonuçlar ilgili doğal durum olasılıkları ile Gerçekçilik (Hurwicz) Ölçütü çarpılır. Sonra çarpılan bu değerler her bir satır için Çoğu karar verici ne tam olarak iyimser ne de tam olarak toplanarak ilgili karar alternatifine ait beklenen değerler kötümserdir. Belirsizlik ortamında karar vermede iki uç içerisinden karar probleminin yapısına uygun olan durumu yansıtan iyimserlik ve kötümserlik ölçütlerini alternatifin seçimi yapılır. Eğer karar problemi kâr karar vericinin bir arada kullanılmasına imkan tanıyan (kazanç) yapılı ise hesaplanan beklenen değerler gerçekçilik (Hurwicz) ölçütüdür. Bu ölçütte karar içerisinden en büyük değere sahip olan alternatif, maliyet vericinin iyimserlik düzeyini belirleyen ve α ile gösterilen (kayıp) yapılı problem ise beklenen değerler içerisinden en bir katsayı kullanılır.α katsayısı 0 ile 1 arasında değer alır. küçük olanı seçilir. α, 1’e eşit olduğunda karar verici tamamen iyimser, 0’a eşit olduğunda ise tamamen kötümserdir. α katsayısı karar Beklenen Fırsat Kaybı Ölçütü verici tarafından belirlenir. Bu ölçüte göre amaç en Risk ortamında karar vermede alternatif bir yaklaşım, büyükleme olduğunda, diğer bir ifadeyle problem kazanç beklenen fırsat kaybının en küçük yapılmasıdır. Fırsat yapılı ise maks [α.maks(sij)+(1– α).min(sij)] işlemi kaybı veya diğer bir ifade ile pişmanlık en iyi (optimal) yardımı ile karar verilirken amaç en küçükleme olduğunda sonuç ile elde edilen mevcut sonuç arasındaki farkı ifade (maliyet ya da kayıp yapılı problemlerde) eder. Beklenen fırsat kaybı ölçütü, karar vericinin yanlış min[α.min(sij)+(1-α).max(sij)] işlemi ile en iyi alternatif karar yerine doğru kararı vererek elde edeceği ortalama ek belirlenir. miktarın bir ölçüsüdür. Pişmanlık (Savage) Ölçütü Beklenen fırsat kaybını bulmak için bir fırsat kaybı Bu ölçüt, pişmanlık olarak da adlandırılan fırsat kaybına tablosu oluşturulur ve bir alternatif için beklenen fırsat dayanmaktadır. Pişmanlık, en iyi alternatif seçilmediği kaybı, farklı sonuçlara ait olasılıklar ağırlıkları göstermek takdirde kaybedilen miktarı ifade eder. Bu ölçüt, her doğal üzere ilgili alternatifin tüm olası pişmanlıklarının ağırlıklı durum için en iyi alternatifi seçerek maksimum ortalaması şeklinde hesaplanır. Hesaplama sonrasında pişmanlığın en aza indirilmesini önermektedir. Her bir beklenen en küçük fırsat kaybına sahip alternatif seçilir. alternatif için pişmanlık değeri hesaplanarak pişmanlık Karar probleminin amacının en büyükleme veya en matrisi oluşturulur. Bu matris, her bir doğal durumda en küçükleme olup olmadığına bakılmaksızın, beklenen iyi sonuca sahip alternatifin seçilmemesi durumundaki minimum fırsat kaybı daima en iyi karar olarak kayıpları gösterir. değerlendirilir. Karar probleminde amaç en büyükleme olduğunda her bir En Büyük Olasılık Ölçütü karar alternatifinin her bir doğal durum için en büyük Risk ortamında karar verme durumundaki karar verici, değeri belirlenir ve ilgili alternatifin tüm sonuçları bu en doğal durumların hepsi için hesaplama yapmak yerine en büyük değerden çıkarılır. Amaç en küçükleme ise her bir olası doğal durum için bir diğer ifade ile ortaya çıkma alternatifin en küçük değeri ilgili alternatifin diğer şansı en yüksek olan doğal durum için en iyi alternatifi değerlerinden çıkarılır. Böylece oluşturulan pişmanlık seçer. En büyük olasılık ölçütü, karar vericinin matrisinde her bir alternatif için bulunan pişmanlık gerçekleşme olasılığı en muhtemel olan dışındaki tüm (maksimum fırsat kaybı) değerleri arasından en küçüğü olası doğal durumları görmezden gelmesi ve mevcut seçilir. koşullarda mümkün olan en iyi sonucu (en büyük kâr veya en küçük maliyet) seçmesi gerektiğini ifade eder. Risk Ortamında Karar Verme Risk ortamında karar verici ortaya çıkabilecek farklı doğal durumların gerçekleşme olasılıklarına ait bilgiye sahiptir. Bu olasılıklar geçmiş dönemlere ait verilerden tahmin edilen nesnel (objektif ) olasılıklar olabileceği gibi, karar vericinin öznel (subjektif) yargılarına dayanan olasılıklar da olabilir. Karar matrisindeki her bir doğal durumun ortaya çıkması durumundaki elde edilecek sonuçlara ait 3