İslâm Akâidi ve Kelâm'a Giriş (PDF)
Document Details
Uploaded by Deleted User
2019
Ahmet Saim Kılavuz
Tags
Summary
This book, published by Ensar Neşriyat in 2019, provides a foundational introduction to Islamic theology (akâid) and Kalam. Written by Prof. Dr. Ahmet Saim Kılavuz, it covers various aspects of belief and theological discourse in Islam. The book aims to explain the core principles and concepts of Islamic theology for newcomers in the field.
Full Transcript
ENSAR NEŞRİYAT TİC. A.Ş. © Eserin her türlü basım hakkı anlaşmalı olarak Ensar Neşriyat’a aittir. Temel Kültür Kitapları: 8 ISBN : 978-975-6794-28-9 Sertifika No: 17576...
ENSAR NEŞRİYAT TİC. A.Ş. © Eserin her türlü basım hakkı anlaşmalı olarak Ensar Neşriyat’a aittir. Temel Kültür Kitapları: 8 ISBN : 978-975-6794-28-9 Sertifika No: 17576 Kitabın Adı Ana Hatlarıyla İslâm Akâidi ve Kelâm’a Giriş Yazarı Prof. Dr. Ahmet Saim KILAVUZ Yayın Yönetmeni Hüseyin KADER Adem SAYDAN Editör Hüseyin KAHRAMAN Kapak & İç Tasarım Halil YILMAZ Baskı-Cilt ÇINAR MAT. ve YAY. SAN. TİC. LTD. ŞTİ. 100. Yıl Mahallesi Matbaacılar Caddesi Ata Han No:34 / 5 Bağcılar - İSTANBUL Tel: 0212 628 96 00 - Faks: 0212 430 83 35 Sertifika No: 45103 31. Basım Eylül 2019 / 3.000 adet basılmıştır. İletişim Ensar Neşriyat Tic. A.Ş. Düğmeciler Mah. Karasüleyman Tekke Sok. No: 7 Eyüp Sultan / İstanbul Tel: (0212) 491 19 03 - 04 Faks: (0212) 438 42 04 www.ensarnesriyat.com.tr [email protected] Ana Hatlarıyla İSLÂM AKÂİDİ ve KELÂM’A GİRİŞ Prof. Dr. Ahmet Saim KILAVUZ İstanbul, 2019 Kılavuz, Ahmet Saim Ana Hatlarıyla İslâm akâidi ve kelâma giriş / Ahmet Saim Kılavuz.-- 31.bs.— İstanbul: Ensar Yayınları, 2019 496 s.; 13.5 19,5 cm. ISBN: 975-975-6794-28-9 1. Akâid ve kelâm 297.2 DC20 Bibliyografik niteleme Anglo-Amerikan Rules 2 (AACR2)’ye göre yapılmıştır. İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ.................................................................................................... 17 DİN VE AKÎDE I. DİN NEDİR?........................................................................................ 23 II. İNSANDA DİN DUYGUSU ve DİNE OLAN İHTİYAÇ............ 24 III. AKÎDENİN DİNLERDEKİ YERİ................................................... 26 IV. İSLÂM AKAİDİNİN ÖZELLİKLERİ............................................. 28 BİRİNCİ BÖLÜM İMAN ve İMAN ESASLARI I. İMANIN TARİF ve MUHTEVASI.................................................... 35 A. İMANIN TARİFİ ve MUHTEVASINA DAİR GÖRÜŞLER.... 35 1. İMAN KALBİN TASDİKİDİR.................................................. 36 2. İMAN KALBİN MA‘RİFETİDİR (İMAN-BİLGİ)................... 39 3. İMAN DİLİN İKRARIDIR........................................................ 40 4. İMAN KALP İLE TASDİK, DİL İLE İKRARDIR................... 41 5. İMAN KALBİN TASDİKİ, DİLİN İKRARI ve AMELDEN İBARETTİR...................................................................................... 42 B. EHL-İ SÜNNET KELÂMCILARINA GÖRE İMAN-AMEL MÜNASEBETİ..................................................................................... 45 1. AMEL İMANIN CÜZ’Ü DEĞİLDİR....................................... 45 2. AMELİN GEREKLİLİĞİ............................................................ 47 C. İCMALÎ VE TAFSÎLÎ İMAN......................................................... 48 1. İCMALÎ İMAN........................................................................... 48 2. TAFSÎLÎ İMAN........................................................................... 49 D. TAKLÎDÎ ve TAHKÎKÎ İMAN...................................................... 51 E. İMANDA ARTMA-EKSİLME...................................................... 51 F. İMAN-İSLÂM MÜNASEBETİ...................................................... 53 G. İMANIN GEÇERLİ OLMASININ ŞARTLARI.......................... 56 H. KÜFÜR, ŞİRK, İRTİDÂD, NİFAK............................................... 57 1. KÜFÜR......................................................................................... 57 2. ŞİRK.............................................................................................. 59 3. İRTİDÂD..................................................................................... 64 4. NİFAK.......................................................................................... 65 İ. KEBÎRE (FISK-BÜYÜK GÜNAH)................................................. 66 1. TARİFİ.......................................................................................... 66 2. SAYISI.......................................................................................... 66 3. BÜYÜK GÜNAH İŞLEYENİN DURUMU............................. 67 J. İMAN İLE KÜFÜR ARASINDAKİ SINIR................................... 68 K. TEKFÎR ve YERSİZ YAPILAN TEKFÎRİN TEHLİKELERİ...... 70 II. İMAN ESASLARI.............................................................................. 75 A. İLÂHİYYÂT BAHİSLERİ............................................................. 77 1. ALLAH’A İMAN....................................................................... 77 a. ALLAH’A İNANMANIN GEREKLİLİĞİ........................... 77 b. ALLAH’IN VARLIĞININ DELİLLERİ................................ 78 ba. KUR’ÂN’DA İSBÂT-I VÂCİB........................................ 80 bb. HADÎSLERDE İSBÂT-I VÂCİB..................................... 82 bc. FITRAT DELİLİ................................................................. 83 bd. HUDÛS DELİLİ............................................................... 84 be. İMKÂN DELİLİ................................................................ 88 bf. İBD‘, İLLET-İ ĞÂİYYE ve NİZAM DELİLLERİ........ 90 bg. KABÛL-İ ÂMME (BEŞER TARİHİ) DELİLİ................ 92 bh. İHTİR‘ DELİLİ............................................................... 92 bi. HAREKET DELİLİ............................................................ 93 bj. KEMAL DELİLİ................................................................. 93 bk. NÂMÜTENÂHÎ DELİLİ................................................. 94 bl. AHLÂKÎ DELİL ve FAZİLET DELİLİ............................ 94 bm. SÛFİYYEYE GÖRE ALLAH’IN VARLIĞI.................. 95 bn. ASRIMIZDA ALLAH’IN VARLIĞINA DAİR İLERİ SÜRÜLEN DELİLLERDEN BAZILARI.............................. 95 c. ALLAH’IN İSİMLERİ........................................................... 101 ca. ALLAH’I İSİMLENDİRMEDE ÖLÇÜ......................... 101 cb. “ALLAH” ÖZEL İSMİ.................................................... 102 cc. İSM-İ A‘ZAM (ALLAH’IN EN BÜYÜK İSMİ)........... 103 cd. ESMÂ-İ HÜSN (ALLAH’IN EN GÜZEL İSİMLERİ)...103 d. ALLAH’IN SIFATLARI....................................................... 111 da. VÜCÛD SIFATI (SIFAT-I NEFSİYYE)......................... 113 db. SELBÎ SIFATLAR (TENZÎHÂT).................................. 113 (1) Kıdem......................................................................... 114 (2) Bekâ............................................................................. 115 (3) Muhâlefetün li’l-havâdis.......................................... 115 (4) Kıyâm binefsihî......................................................... 116 (5) Vahdâniyet................................................................. 116 dc. SÜBÛTÎ SIFATLAR........................................................ 120 (1) Hayat........................................................................... 124 (2) İlim.............................................................................. 124 (3) İrade............................................................................ 126 (4) Kudret......................................................................... 128 (5) Sem‘............................................................................. 128 (6) Basar............................................................................ 129 (7) Kelâm.......................................................................... 129 (8) Tekvîn......................................................................... 131 dd. FİİLÎ SIFATLAR............................................................. 133 (1) Tahlîk (Yaratma)........................................................ 134 (2) Hidayet Etmek ve Dalâlete (Sapkınlığa) Sevk Etmek...135 (3) Peygamber Göndermek ve Kitap İndirmek.......... 135 (4) Ba‘s ve Haşr............................................................... 136 (5) Ten‘îm ve Ta‘zîb (Nimet Vermek ve Azab Etmek)... 136 de. HABERÎ SIFATLAR....................................................... 136 e. ALLAH’A İMANIN FERT ve TOPLUM HAYATINA ETKİLERİ................................................................................... 142 2. KADER ve KAZAYA İMAN................................................... 143 a. İNSANIN FİİLLERİ.............................................................. 144 b. İRADE VE İRADE HÜRRİYETİ......................................... 145 c. İNSAN İRADESİNİN FİİLDEKİ ROLÜ (HALK-KESB).... 148 d. İNSAN İRADESİNİN FİİLDEKİ ROLÜ KONUSUNDA ORTAYA ÇIKAN GÖRÜŞLER................................................ 158 da. Cebriyye.......................................................................... 158 db. Kaderiyye-Mu‘tezile...................................................... 159 dc. Selefiyye........................................................................... 160 dd. Eş‘ariyye......................................................................... 161 de. Mâtürîdiyye.................................................................... 161 e. KADER VE KAZAYA İMAN.............................................. 164 f. İNSAN DAVRANIŞLARININ KADERDE YER ALMASI.....168 g. TEVEKKÜL........................................................................... 176 h. KADERE İNANMANIN FAYDALARI............................. 178 i. İSTİTAAT................................................................................ 179 j. HAYIR ve ŞER........................................................................ 182 k. HİDAYET - DALÂLET, SAADET - ŞEKAVET................. 185 3. DİĞER İLÂHİYYÂT BAHİSLERİ.......................................... 189 a. SALÂH - ASLAH.................................................................. 189 b. HİKMET - İLLET.................................................................. 191 c. HÜSN - KUBH...................................................................... 192 ca. Hüsn ve Kubh Şer‘î midir Aklî midir?........................ 194 (1) Eş‘ariyye-Cebriyye.................................................... 194 (2) Mâtürîdiyye-Mu‘tezile............................................. 196 cb. Hüsn ve Kubh Anlayışı, Din Gelmeden İnsanların Yükümlü Olmalarını Gerektirir mi?.................................. 197 e. ECEL....................................................................................... 202 f. RIZK........................................................................................ 207 B. NÜBÜVVET BAHİSLERİ............................................................ 211 1. PEYGAMBERLERE İMAN..................................................... 211 a. PEYGAMBERLİK ve PEYGAMBERLERE İMAN............ 211 b. ALLAH-ÂLEM-İNSAN İLİŞKİSİ AÇISINDAN PEYGAMBERLİĞİN KONUMU, İNSANLARIN PEYGAMBERLERE OLAN İHTİYACI ve PEYGAMBER GÖNDERİLMESİNDEKİ HİKMETLER................................ 215 ba. Rahmet............................................................................. 216 bb. İrade................................................................................. 219 bc. Kelâm............................................................................... 220 bd. Bi‘set................................................................................ 221 c. PEYGAMBER GÖNDERİLMESİNİN HÜKMÜ KONUSUNDA ORTAYA ÇIKAN GÖRÜŞLER.................... 224 d. PEYGAMBERLERDE BULUNMASI ZORUNLU OLAN SIFATLAR.................................................................................. 227 da. Sıdk.................................................................................. 227 dc. İsmet................................................................................. 228 dd. Fetânet............................................................................. 230 de. Teblîğ............................................................................... 231 e. PEYGAMBERLER HAKKINDA CAİZ OLAN ŞEYLER.233 f. PEYGAMBERLERİN SAYISI ve KUR’ÂN-I KERÎM’DE ADI GEÇEN PEYGAMBERLER............................................. 235 g. PEYGAMBERLERİN DERECELERİ.................................. 237 ga. Ülü’l-Azm Peygamberler.............................................. 238 h. NÜBÜVVETİN (PEYGAMBERLİĞİN) SABİT OLUŞU.... 240 ha. Mucize............................................................................. 240 hb. Diğer Olağanüstü Haller.............................................. 242 i. KUR’ÂN-I KERÎM’DE GEÇEN MUCİZELER.................. 243 j. HZ. PEYGAMBER’İN NÜBÜVVETİNİN İSPATI (MUCİZELERİ)......................................................................... 244 ja. Manevî (Aklî) Mucize Olan Kur’ân-ı Kerîm................ 244 jb. Hissî Mucizeleri............................................................... 246 jc. Haberî Mucizeleri............................................................ 248 k. VAHİY VE VAHYİN GELİŞ ŞEKİLLERİ........................... 249 2. KİTAPLARA İMAN................................................................. 260 a. İLÂHÎ KİTAP KAVRAMI.................................................... 260 b. KİTAPLARA İMAN............................................................. 260 c. İLÂHÎ KİTAPLARIN İNDİRİLİŞ SEBEPLERİ.................. 262 d. KUTSAL KİTAPLAR........................................................... 263 da. SUHUF (SAHİFELER)................................................... 263 db. TEVRAT.......................................................................... 264 dc. ZEBÛR............................................................................. 266 dd. İNCİL.............................................................................. 267 de. KUR’ÂN-I KERÎM......................................................... 268 (1) Kur’ân’ın Nüzûlü (İndirilmesi)............................... 270 (2) Kur’ân’ın Yazılması, Toplanması ve Çoğaltılması.... 270 (3) Kur’ân’ın Kapsadığı Konular.................................. 272 (4) Kur’ân-ı Kerîm’in Mucize Oluşu............................ 272 (5) Kur’ân-ı Kerîm’i Diğer Kutsal Kitaplardan Ayıran Özellikler.......................................................................... 274 e. ÖNCEKİ KUTSAL KİTAPLARIN BOZULMASININ SEBEPLERİ ve BOZULDUĞUNUN DELİLLERİ................. 276 ea. KUTSAL KİTAPLARIN BOZULMASININ SEBEPLERİ....276 eb. DİĞER KUTSAL KİTAPLARIN BOZULDUĞUNA DAİR DELİLLER.................................................................. 277 f. BİR MÜSLÜMAN’IN DİĞER KUTSAL KİTAPLAR KARŞISINDAKİ DURUMU.................................................... 279 C. SEM‘İYYÂT BAHİSLERİ............................................................ 281 1. MELEKLERE İMAN................................................................ 281 a. MELEK KAVRAMI ve MELEKLERE İMAN.................... 281 b. MELEKLERİN VARLIĞI ve MAHİYETİ........................... 282 c. MELEKLERİN ÖZELLİKLERİ............................................ 284 d. MELEKLERİN SAYILARI, ÇEŞİTLERİ ve GÖREVLERİ.288 e. İNSANLARLA MELEKLER ARASINDAKİ ÜSTÜNLÜK...294 f. MELEKLERE İMANIN FAYDALARI................................ 296 g. CİN ve ŞEYTAN................................................................... 297 ga. CİN................................................................................... 297 gb. ŞEYTAN.......................................................................... 303 2. AHİRETE İMAN...................................................................... 310 a. AHİRET GÜNÜ ve AHİRETE İMAN................................ 310 b. AHİRETİN VARLIĞININ İSPATI...................................... 312 c. AHİRETE İMANIN FERT ve TOPLUM HAYATINDAKİ ÖNEMİ ve DEĞERİ.................................................................. 316 d. AHİRET HAYATININ DEVRELERİ.................................. 318 da. KABİR (BERZAH) HAYATI......................................... 318 db. KIYAMET ve KIYAMET ALÂMETLERİ (EŞRÂTÜ’S-S‘A)........................................................... 322 (1) Küçük Alâmetler:...................................................... 325 (2) Büyük Alâmetler:...................................................... 326 dc. SÛR ve SÛR’A ÜFÜRÜLÜŞ......................................... 330 dd. BA‘S (YENİDEN DİRİLTİLME) ve AHİRET HALLERİ......................................................... 331 (1) BA‘S............................................................................. 331 (2) HAŞR ve MAHŞER................................................... 335 (3) DEFTERLERİN DAĞITILMASI.............................. 337 (4) HESAP........................................................................ 338 (5) MÎZÂN....................................................................... 340 (6) HAVZ.......................................................................... 341 (7) SIRÂT.......................................................................... 342 (8) ŞEFAAT...................................................................... 343 (9) A‘RÂF......................................................................... 346 (10) CEHENNEM........................................................... 346 (11) CENNET.................................................................. 349 (12) RU’YETULLAH (ALLAH’IN AHİRETTE GÖZLERLE GÖRÜLMESİ)........................................... 351 e. RUH MESELESİ.................................................................... 354 Ruhun Mahiyeti.................................................................................... 356 İKİNCİ BÖLÜM KELÂM’A GİRİŞ TANIM, TARİHÇE, ESERLER ve ÖNBİLGİLER I. KELÂM (AKAİD) İLMİNİN TANIMI, KONUSU ve GAYESİ... 363 A. AKAİD........................................................................................... 363 B. USÛLÜ’D-DÎN............................................................................. 366 C. TEVHÎD VE SIFÂT İLMİ............................................................ 366 D. FIKH-I EKBER.............................................................................. 368 E. İLM-İ İSTİDLÂL ve NAZAR...................................................... 369 F. KELÂM İLMİ................................................................................ 369 1. TANIMI..................................................................................... 369 a. Konusuna Göre Tanımı........................................................ 369 b. Gayesine Göre Tanımı.......................................................... 371 2. KELÂM’IN KONUSU............................................................. 372 3. KELÂM İLMİNİN GAYESİ..................................................... 374 4. MERTEBESİ ve ÖNEMİ.......................................................... 375 5. KELÂM İLMİ DENİLMESİNİN SEBEPLERİ....................... 379 II. TARİHÇE ve ESERLER................................................................... 381 A. ASR-I SAADET’TEKİ DURUM................................................. 381 B. İTİKADÎ PROBLEMLERİN DOĞUŞ SEBEPLERİ ve İLK FİKRÎ HAREKETLER......................................................... 383 C. KELÂM İLMİNİN DOĞUŞU ve MU‘TEZİLE İLM-İ KELÂMI........................................................................................ 389 D. EHL-İ SÜNNET KELÂMCILARI.............................................. 390 E. KELÂM - FELSEFE İLİŞKİSİ...................................................... 392 F. MÜTEAHHİRÎN İLM-İ KELÂMI.............................................. 394 1. GAZZÂLÎ ve KELÂM İLMİNDEKİ YERİ............................ 394 2. FELSEFE İLE MEZCEDİLMİŞ KELÂM DÖNEMİ.............. 397 3. ŞERH ve DERLEMECİLİK DÖNEMİ.................................... 398 G. YENİ İLM-İ KELÂM DÖNEMİ................................................. 399 H. ESERLER....................................................................................... 404 1. AKAİD KİTAPLARI................................................................. 404 a. Ebû Hanîfe............................................................................. 404 b. Ebû Ca‘fer et-Tahâvî............................................................. 405 c. İbn Kudâme........................................................................... 405 d. İbn Teymiyye......................................................................... 405 e. Beyhakî................................................................................... 405 f. Seyyid Sâbık........................................................................... 405 g. Abdurrahmân Habenneke el-Meydânî............................. 406 h. Saîd Ramazân el-Bûtî........................................................... 406 2. MÜTEKADDİMÎN KELÂM DÖNEMİ ESERLERİ............. 406 a. Eş‘arî....................................................................................... 406 b. Mâtürîdî................................................................................. 406 c. Bâkıllânî.................................................................................. 407 d. Abdülkâhir Bağdâdî............................................................. 407 e. İsferâyînî................................................................................ 407 f. Cüveynî................................................................................... 408 g. Ebû Seleme es-Semerkandî................................................. 408 h. Hakîm Semerkândî.............................................................. 408 i. Ebü’l-Yüsr Pezdevî................................................................ 408 3. MÜTEAHHİRÎN KELÂM DÖNEMİ ESERLERİ................. 409 a. EŞ‘ARİYYE KELÂMINA AİT ESERLER............................ 409 aa. Gazzâlî............................................................................. 409 ab. Şehristânî......................................................................... 410 ac. Fahruddîn Râzî............................................................... 410 ad. Seyfüddîn Âmidî........................................................... 411 ae. Kâdî Beyzâvî................................................................... 411 af. Adudüddîn Îcî................................................................. 411 ag. Teftâzânî.......................................................................... 411 ah. Cürcânî............................................................................ 412 ai. Devvânî............................................................................ 412 b. MÂTÜRÎDİYYE KELÂMI’NA AİT ESERLER.................. 412 ba. Ebü’l-Mu‘în Nesefî......................................................... 412 bb. Ömer Nesefî.................................................................... 412 bc. Nûreddîn Sâbûnî............................................................ 413 bd. Ebü’l-Berekât Nesefî...................................................... 413 be. Sirâcüddîn Ali b. Osmân el-Ûşî................................... 413 bf. İbnü’l-Hümâm................................................................. 413 bg. Hızır Bey......................................................................... 414 bh. Tâcüddîn Sübkî.............................................................. 414 bi. Taşköprîzâde İsâmüddîn Ahmed Efendi.................... 414 bj. Aliyyü’l-Kârî.................................................................... 414 bk. Kemalüddîn Beyâzî....................................................... 414 bl. Zebîdî................................................................................ 415 4. YENİ İLM-İ KELÂM DÖNEMİ ESERLERİ.......................... 415 a. İSBÂT-I VÂCİBE DAİR YAZILANLAR............................ 415 b. KLÂSİK KELÂM KONULARINI KAPSAYAN GELENEĞE BAĞLI ESERLER................................................ 418 c. KLÂSİK TARZDA YAZILMIŞ FAKAT YENİ PROBLEMLERİ DE ELE ALAN ESERLER....................... 419 d. AKAİD ve KELÂM ALANINDA YAPILAN YENİ İLMÎ ÇALIŞMALAR.......................................................................... 419 e. BATILILAR’IN ÇALIŞMALARI (Türkçe’ye Tercüme Edilenler)................................................................................... 432 İ. ESERLERDE GÖZE ÇARPAN İÇERİK ÖZELLİKLERİ........... 434 1. SELEF DÖNEMİ....................................................................... 434 2. MÜTEKADDİMÎN DÖNEMİ................................................. 434 3. MÜTEAHHÎRİN DÖNEMİ.................................................... 435 a. Gazzâlî.................................................................................... 435 b. Felsefe ile Mezcedilmiş Kelâm Dönemi............................ 435 ba. el-Muhassal, Fahruddîn Râzî....................................... 435 bb. el-Bidâye, Sâbûnî........................................................... 436 c. Şerh ve Derlemecilik Dönemi.............................................. 436 4. YENİ İLM-İ KELÂM DÖNEMİ.............................................. 437 III. ÖNEMLİ İTİKADÎ MEZHEPLER................................................ 439 A. EHL-İ SÜNNET........................................................................... 440 1. SELEFİYYE................................................................................ 442 2. MÂTÜRÎDİYYE........................................................................ 444 3. EŞ‘ARİYYE................................................................................. 447 B. EHL-İ BİD‘AT................................................................................ 448 1. MU‘TEZİLE............................................................................... 449 a. Keysâniyye............................................................................. 452 b. Zeydiyye................................................................................ 452 c. İmâmiyye................................................................................ 452 d. Ğâliyye................................................................................... 453 e. Bâtıniyye................................................................................. 454 3. HÂRİCİYYE.............................................................................. 454 4. MÜRCİE.................................................................................... 455 5. MÜŞEBBİHE ve MÜCESSİME............................................... 455 6. CEBRİYYE................................................................................. 456 IV.HÜKÜMLER, DELİLLER, METODLAR..................................... 457 A. HÜKÜMLER................................................................................ 457 1. DİNÎ HÜKÜMLER................................................................... 457 a. İtikadî Hükümler.................................................................. 458 b. Amelî Hükümler................................................................... 459 c. Ahlâkî Hükümler.................................................................. 460 d. Dinî Hükümlerin İtikadî Yönü........................................... 460 2. AKLÎ HÜKÜMLER.................................................................. 461 a. Vâcib....................................................................................... 461 b. Mümkün (Caiz)..................................................................... 462 c. Mümteni‘ (Muhâl, Müstahîl)............................................... 462 B. DELİLLER..................................................................................... 462 1. İLİM............................................................................................ 462 a. Kadîm İlim............................................................................. 463 b. Hâdis İlim.............................................................................. 463 ba. Zarurî İlim....................................................................... 464 bb. Nazarî ve İstidlâlî İlim.................................................. 465 c. Yakîniyyât-Zanniyyât........................................................... 465 2. DELİL......................................................................................... 467 a. Aklî-Naklî Delil..................................................................... 467 b. Kat‘î-Zannî Delil................................................................... 467 c. Burhân-Hatâbe...................................................................... 468 3. İSTİDLÂL ve ÇEŞİTLERİ........................................................ 469 C. METODLAR................................................................................. 471 1. SELEFİYYE................................................................................ 473 2. KELÂMCILAR......................................................................... 475 a. Sağlam Duyular (Havâss-ı Selîme).................................... 475 b. Doğru Haber (Haber-i Sâdık)............................................. 475 ba. Haber-i Mütevatir......................................................... 475 bb. Haber-i Resûl................................................................ 476 c. Akıl.......................................................................................... 476 3. SÛFİYYE.................................................................................... 477 4. FELSEFECİLER........................................................................ 479 BİBLİYOGRAFYA................................................................................ 483 ÖNSÖZ Hz. Muhammed’in (a.s.) getirdiği en son ve en mükemmel din olan İslâmiyet’in kapsadığı hükümler genellikle üç başlık altında incelenir. 1. İtikadî hükümler 2. Amelî hükümler 3. Ahlâkî hükümler. Bunlardan itikadî olanlarıyla Akaid ve Kelâm ilmi, amelî olanlarıyla Fıkıh ve İslâm Hukuku ilmi, ahlâkî olanlarıyla da Tasavvuf ve Ahlâk ilmi ilgilenir. Buna göre Akaid veya Kelâm ilmi, İslâm Dini’nin itikad (iman) konularıyla ilgilenen ilmin adı olmaktadır. İslâm’ın iman esasları konusunda yeterli ve tatmin edici bilgi verme, temel İslâmî ilimlerin önde gelenlerinden biri olan Akaid ve Kelâm ilminin tarihî gelişimi ve kaynak eserleri hakkında insanımızı aydınlatma gayesini güttüğümüz bu çalışma, bir giriş ile iki ana bölümden oluşmuştur. “Din ve Akîde” adını verdiğimiz girişte; din, insanda din duygusu ve dine olan ihtiyaç, akîdenin dinlerdeki yeri ile İslâm akaidinin özellikleri konularına yer verilmiştir. 18 ANA HATLARIYLA İSLÂM AKÂİDİ ve KELÂM’A GİRİŞ “İman ve İman Esasları” adındaki birinci bölüm, imanın tarif ve muhtevası ile iman esaslarının ele alındığı iki kısımdan oluşmaktadır. İman esasları kelâm sistematiğine uygun olarak, ilâhiyyât, nübüvvât ve sem’iyyât diye üçe ayrılarak incelenmiştir. Özellikle -Allah’a iman, kadere iman gibi- ilâhiyyât bahisleri kelâm ağırlıklı olarak işlenmiş, âyet ve hadîslerin yanında, zaman zaman mantıkî açıklamalara ve akıl yürütmelere de yer verilmiştir. Peygamberlere ve kitaplara iman konularının yer aldığı nübüvvet konuları ile, meleklere ve ahirete iman konularının işlendiği sem’iyyât konuları, daha çok nakle dayalı olarak ele alınmıştır. Bu açıklamadan da anlaşılacağı üzere çalışma, sırf kelâm ve sırf akaid ağırlıklı değil, akaid ve kelâmı mezceder niteliktedir. “Tarif, Tarihçe, Eserler ve Ön Bilgiler” adını alan ikinci bölüm ise kelâma giriş mahiyetinde olup, Akaid ve Kelâm ilminin tarifi, konusu, gayesi, tarihçesi, kaynak eserleri, önemli itikadî mezhepler, hüküm, delil ve metod gibi bahisleri kapsamaktadır. Konular işlenirken gerektiği yerlerde dipnotlar düşülmüş, kitabın hazırlanmasında başvurulan kaynaklar çalışmanın sonunda yer almıştır. Kitap ve müellif isimleri ile eserle ilgili bilgiler, dipnotta ilk geçtikleri yerde tam künye olarak verilmiş, daha sonraki tekrarlarda müellifin meşhur olan kısa ismi veya soyadı ile eserin kısa ismi veya “age” kısaltması kullanılmıştır. Metinde geçen şahısların ölüm tarihleri isimlerden sonra hicrî/milâdî olmak üzere verilmiştir. Çalışmada, sayfa no: s.; sayı: sy.; derleyen: der.; editör: ed.; tercüme eden: trc.; neşreden: nşr.; yayına hazırlayan: haz.; kütüphane: ktp.; numara: nr; varak: vr.; adı geçen eser: age, şeklinde kısaltılmıştır. ANA HATLARIYLA İSLÂM AKÂİDİ ve KELÂM’A GİRİŞ 19 İlk baskısı 1987 yılında yapılan elinizdeki eseri, sonraki baskılarında gözden geçirmek nasip olmamıştı. Aradan geçen 17 yıldan sonra bu yeni baskıda, dil ve üslûp güncelleştirilmeye çalışılmış, konuların daha anlaşılır hale gelmesine yönelik eklemeler ve açıklamalar yapılmıştır. Eserin ortaya çıkmasını sağlayan Ensar Yayınları mensuplarına teşekkür ediyor, Allah’ın lütuf ve yardımı ile ortaya çıkan bu çalışmanın, gözetilen hedef doğrultusunda hizmet görmesini Cenab-ı Hak’tan diliyorum. Bursa 2004 Prof. Dr. A. Saim KILAVUZ GİRİŞ DİN VE AKÎDE DİN VE AKÎDE I. DİN NEDİR? Sözlükte, usûl, âdet, tutulan yol, hüküm, ceza, itaat anlamına gelen din, Allah Teâlâ tarafından konulmuş olan, insanların yeryüzündeki yaşayışlarını düzenleyerek onları hem bu dünyada hem de ahirette mutluluğa kavuşturan, mutluluğa erme yollarını gösteren, yaratılıştaki gaye ve hedefi, Allah’a ne şekilde ibadet edileceğini bildiren, akıl sahibi kimseleri kendi iradeleriyle hayırlı ve güzel işlere yönelten, peygamberler aracılığıyla insanlara ulaştırılan ilâhî kanun ve nizam diye tarif edilir. Bu tarifte göze çarpan bir takım özellikler vardır. 1. Din, Allah Teâlâ tarafından konulur. O’ndan başkasının ne din koymaya, ne de dinî hükümleri değiştirmeye ve kaldırmaya hakkı vardır. Peygamberler bile din koyamazlar (vaz‘ edemezler), kendiliklerinden dine bir ekleme ve çıkarmada bulunamazlar. Sadece Allah’tan aldıkları emir ve yasakları ümmetlerine ulaştırırlar. Peygamberlere “din koyucu” denilmesi mecazîdir. 2. Din, insana, yaratılışındaki hikmet ve gayeyi, yaratanına ve diğer yaratıklara karşı vazifelerini bildirir, insan boşuna 24 ANA HATLARIYLA İSLÂM AKÂİDİ ve KELÂM’A GİRİŞ yaratılmamıştır. Yaratılışındaki gaye ve hikmet bir âyette şöyle açıklanmaktadır: “Ben cinleri ve insanları, ancak bana kulluk etsinler diye yarattım.” (Zâriyât 51/56). 3. Din, insanlara hidayet ve saadet yollarını gösterir. Onları, hayırlı, iyi ve güzel şeylere yöneltir. Böylece onların dünya hayatını düzenli bir biçimde geçirmelerini sağladığı gibi, ahiret hayatında da mutlu olmalarını temin eder. 4. Din, peygamberler aracılığı ile insanlara ulaştırılan emir ve yasaklardan meydana gelen ilâhî bir kanun ve nizam olduğu için vahye dayanır. Bu durumda, insanlar tarafından konulmuş, değiştirilmiş veya bozulmuş olan, vahye dayanmayan, bu sebeple de kişileri dünyada ve ahirette saadete ve huzura eriştirmeyen dinler, İslâm’a göre hak (gerçek) din sayılmazlar. II. İNSANDA DİN DUYGUSU ve DİNE OLAN İHTİYAÇ İnsanda din duygusu doğuştan vardır, sonradan kazanılmış değildir. Çünkü her insanda bir üstün ve aşkın (müteâl) varlığa inanma ve ona kulluk etme özelliği vardır. Bu özellik bir duygu halinde insana yaratılışında verilmiştir. Tarih boyunca insanlar hiçbir devirde din duygusundan yoksun olmamışlar, ister hak ister bâtıl olsun bir dine bağlanmışlardır. Allah Teâlâ, bir âyette insanları bir dine inanma ve bağlanma potansiyeli ve fıtratı üzere, yani din duygusuyla yarattığını bildirmektedir: “(Resûlüm!) Sen yüzünü hanîf (bir Allah inancına sahip bir kişi) olarak dine, Allah insanları hangi fıtrat üzere yaratmış ise ona çevir. Allah’ın yaratışında değişme yoktur. İşte dosdoğru din budur; fakat insanların çoğu bilmezler.” (Rûm 30/30). Peygamber Efendimiz de bir hadîslerinde, “Her doğan bir fıtrat üzere (din duygusuyla) doğar. Fakat o çocuğun anası ve DİN ve AKÎDE 25 babası onu kendi dinlerine döndürürler. Yahudî iseler Yahudî yaparlar, Hristiyan ve Mecûsî iseler Hristiyan ve Mecûsî yaparlar.”1 buyurarak insanda din duygusunun doğuştan var olduğunu haber vermektedir. Bir kısım dinler tarihi ve din sosyolojisi araştırıcıları, dinin insan ruhunda doğuştan gelen bir özellik olduğunu inceleme ve araştırmalarıyla ortaya koymuşlardır. Fakat insanlar tarihin her döneminde aynı şeylere inanıp bağlanmamışlar, zamanla dinlerinden sapmışlardır. Böyle durumlarda bile insanoğlu, bir yüce varlığa inanmaya, O’na tapmaya yönelmiştir. İşte ilkel ve yanlış dahi olsa bir dine bağlanma, insanda, yaratılıştan gelen bir din duygusunun varlığını ortaya koymaktadır. Din, insan ve toplum için zorunlu bir ihtiyaçtır. İnsanların dine ihtiyaç duymalarının sebepleri şöyle sıralanabilir: 1. Din duygusu doğuştan var olduğuna göre, bu duygunun tatmin edilmesi, insan ruhunun huzura erebilmesi için bir dine ihtiyaç vardır. Ne bilim ve teknoloji, ne de kültür ve sanat insanın gönlündeki manevî boşluğu doldurabilir. Doldursa bile bu tatmin geçici olur. Kişide sürekli tatmini ancak din sağlar. 2. İnsan beden ve ruhtan oluşmuştur. Bedenle ruh, etle kemik gibidir. Nasıl ki bedenin yemek, içmek, oturup kalkmak gibi maddî ihtiyaçları varsa, ruhun da kendine özgü bir takım ihtiyaçları vardır. Ruhun en büyük ihtiyacı dindir. Din, ruhu çeşitli zararlardan korur. Ruhun ihtiyacı din ile giderilemezse hem fertte hem de toplumsal yapıda kapatılması güç yaralar açılır. 3. İnsan düşünmeye başladığı çağdan itibaren “Nereden geldim? Nereye gidiyorum? Öldükten sonra ne olacağım? Beni kim 1 Buhârî, “Cenâ’iz”, 80; “Tefsîru sûre 30”; Müslim, “Kader”, 22-23; Ebû Dâvûd, “Sünnet”, 17; Tirmizî, “Kader”, 5. 26 ANA HATLARIYLA İSLÂM AKÂİDİ ve KELÂM’A GİRİŞ yarattı? Beni niçin yarattı? Beni yaratan üstün varlığın özellikleri nedir? Fizik ötesi âlem nedir?...” gibi bir takım sorulara cevaplar arar. Çoğu zaman bu soruları aklıyla cevaplandıramaz; veya aklının, verdiği bilgiler bazen yanıltıcı olabilir. O zaman din imdadına yetişir. Kişiyi, bu ve benzeri soruları cevaplarken içine düştüğü bunalımdan kurtarır. 4. Toplum düzenini sağlamak için de dine ihtiyaç vardır. Toplumu oluşturan bireyler, kendilerini hayırlı işler yapmaya, başkalarına karşı olan hukukî ve ahlâkî vazifelerini yerine getirmeye sevk eden bir takım kurallara muhtaçtır. Din, toplumda birlik ve beraberliği, dirlik ve düzeni, adaleti, ahlâkı temin eden değer yargıları, kural ve düzenlemelerin oluşturduğu bir kurumdur. Dinden uzaklaşan toplumlarda ahlâkî ve hukukî gerilemenin baş gösterdiği, anarşi ve kaosun alabildiğine yaygınlaştığı tarihte gözlenen hadiselerdir. 5. İnsanların Allah’a karşı kulluk borçlarını yerine getirmeleri için yaptıkları ibadetlerin yer ve zamanını, ölçü ve şeklini ancak din öğretir. Ne pozitif bilimler, ne de akıl bu gibi şeyleri bize bildirebilir. Bu konularda bizi bilgi sahibi kılacak dinden yani vahiyden başka bir bilgi kaynağı ve araç yoktur. III. AKÎDENİN DİNLERDEKİ YERİ Akîde dinlerin temelini teşkil eder. İlk insan ve ilk peygamber Hz. Âdem’den son peygamber Hz. Muhammed’e (a.s.) kadar bütün dinlerde değişmeyen başlıca esas akîdedir, iman esaslarıdır. Peygamberlerin tebliğ ettiği amelî ve ahlâkî hükümlerde zaman zaman değişiklik olmuş, sonraki şeriat bir öncekinin getirdiği bir amelî hükmü ortadan kaldırmış veya bir yenisini ilâve etmiştir. Halbuki akîdede bu tarz değişikliklere ve neshe (hükmün kaldırılmasına) rastlanmamaktadır. DİN ve AKÎDE 27 İnsanlar Hz. Âdem’den sonra hemen tevhîd inancından sapmışlar, yıldızlara, tabiat olaylarına, ruhlara, putlara, bir takım insanlara tapmışlardır. İşte o zaman Allah Teâlâ, tevhîd dinini yerine getirecek, insanların bozulmuş inançlarını düzeltecek bir peygamber göndermiştir. Gönderilen her peygamberin davet ettiği akîde bir önceki peygamberin davet ettiği akîdeden özde farklı olmamıştır. Kur’ân-ı Kerîm’de şöyle buyurulur: “Dini ayakta tutun ve onda ayrılığa düşmeyin, diye Nuh’a tavsiye ettiğini, sana vahyettiğimizi, İbrahim’e, Musa’ya ve İsa’ ya tavsiye ettiğimizi Allah size de din kıldı.” (Şûrâ 42/13). Âyette geçen ve Allah’ın önceki peygamberlere tavsiye ettiği gibi peygamberimize de tavsiye ettiği ve bizim için din yaptığı husus; orucun, namazın farzlığı, şarabın haramlığı vb. gibi dinin fer’î ve amelî esasları olmayıp, iman esaslarının oluşturduğu akîdedir. Çünkü Allah Teâlâ bir başka âyette “… (Ey ümmetler) her birinize bir şeriat ve bir yol verdik. Allah dileseydi sizleri bir tek ümmet yapardı. Fakat size verdiğinde (yol ve şeraitlerde) sizi denemek için (böyle yaptı). Öyleyse iyi işlerde birbirinizle yarışın. Hepinizin dönüşü Allah’adır. Artık size, üzerinde ayrılığa düştüğünüz şeyleri (n gerçek tarafını) O haber verecektir.” (Mâide 5/48) buyurmak suretiyle, her ümmetin ruhî, sosyal ve fikrî düzeyine göre amelî hükümler kapsayan şeriatler gönderdiğini açıklamaktadır. Bu şeriatlerin hiçbirinde akîde değişmemiş, her şeriatte, Allah’ın varlığı ve birliğine, meleklere, kitaplara, peygamberlere ve ahirete inanmak gibi esaslar yer almıştır. Özetle söylersek, semavî dinlerde akîdede bir değişme ve nesh söz konusu değildir. Her peygamber bu akîdeyi ümmetine tebliğ etmiştir. Fakat bugünkü Yahudîler ve Hristiyanlar, Hz. Musa ve İsa’nın tebliğ ettiği akîdeden uzaklaşmışlar, tevhîd dininden sapmışlardır. Kur’ân-ı Kerîm’de onların tevhîd dininden nasıl ayrıldıklarını gözler önüne seren pek çok âyet vardır. 28 ANA HATLARIYLA İSLÂM AKÂİDİ ve KELÂM’A GİRİŞ IV. İSLÂM AKAİDİNİN ÖZELLİKLERİ Hz. Âdem’den beri bütün peygamberlerin tebliğ ettiği tevhîd inancını yaşatan yegâne akîde olan İslâm akaidinin özelliklerini şöyle sıralayabiliriz:2 1. İslâm akaidi apaçıktır, vâzıhtır: İslâm akaidinin diğer inanç sistemlerinde bulunmayan özelliklerinden biri de, apaçık, sade ve anlaşılabilir bir akîde olması, kendisinde hiçbir kapalı ve müphem hususun bulunmamasıdır. İslâm akaidi şu cümlelerle özetlenebilir: “Son derece güzel, düzenli ve sağlam olan bu âlemin ötesinde, onu yaratan ve düzenleyen bir Rab vardır. Bu Rab her şeyi belli bir ölçüye göre yaratmıştır. O’nun ortağı, benzeri, dengi ve oğlu yoktur. ‘… Göklerde ve yerde olanların hepsi O’nundur, hepsi O’na boyun eğmiştir.’ (Bakara 2/116).” İslâm’ın tevhîd inancında, düalizm, teslîs ve benzeri inançlarda görülen kapalılıklar yoktur. 2. İslâm akaidi fıtrata en uygun inanç sistemidir: İslâm akaidi insan fıtratına yabancı gelen ve yaratılışa zıt olan bir akîde değildir, fıtrata uygundur. Bu hususu Kur’ân da açıklamaktadır (Rûm 30/30). 3. İslâm akaidi sabit ve değişmez bir akîdedir: İslâm akaidi artma ve eksilmeyi, tahrîf (bozulma) ve tebdîli (değiştirilmeyi) kabul etmeyen sabit bir akîdedir. Herhangi bir din adamının, ilmî kongrenin veya din şurasının –Hristiyan 2 İslâm akaidinin özellikleri konusunda geniş bilgi için bk. Kardâvî, Yûsuf, el- Îmân ve’l-hayât, 40-49, Kahire 1395/1975; (18. bs., Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1415/1995). DİN ve AKÎDE 29 lık’ta olduğu gibi- onda bulunmayan şeyleri ona katması, onda bulunanı eksiltmesi mümkün değildir. Hz. Peygamber’in de dediği gibi, İslâm akaidine ilâve edilecek veya ondan çıkarılacak her şey reddedilmiştir: “Kim hakkımızda, olmayan bir şeyi uydurursa reddedilmiştir”.3 Kur’ân-ı Kerîm de böyle yapanları hoş karşılamaz: “Yoksa onların, Allah’ın izin vermediği bir dini getiren ortakları mı var?” (Şûrâ 42/21). Bu sebeple bazı İslâmî eserlerde göze çarpan ve halk arasında yaygın olan bir takım hurâfe, efsane ve bid‘atlerin hepsi bâtıldır. İslâm bunların hiçbirisini kabul etmez. 4. İslâm akaidi kat‘î delile dayanır: İslâm akaidi soyut hükümler ileri sürmekle yetinmez, kesin delile dayanır. Diğer bazı inanç sistemlerinde görülen “gözünü kapa ve bana tâbi ol”, “cehalet takvânın anasıdır” gibi anlayışların İslâm akaidinde yeri yoktur. Aksine Kur’ân’da “Sen de onlara: ‘Eğer sahiden doğru söylüyorsanız delilinizi getirin’ de” (Bakara 2/111) buyurulur. İslâm akaidi, sadece kalp ve vicdana hitapla yetinmeyip, kesin delillere ve açık istidlâllere yer verir. Kur’ân-ı Kerîm, Allah’ın varlığı, birliği ve kemal sıfatlarıyla nitelenmiş (muttasıf) olduğu konusunda, kâinattan, insanın kendinden ve tarihten deliller getirir. İnsanın ilk yaratılışından, göklerin ve yerin yaratılışından, baharda yeryüzünün tekrar canlanmasından hareketle, öldükten sonra dirilmenin mümkün olduğu sonucunu çıkarır. 5. İslâm akaidi mutedil ve dengeli, ifrat ve tefritten uzak bir inanç sistemidir: a. İslâm akaidi, duyu organlarıyla kavrayamıyoruz diye tabiat ötesi şeylerin hepsini inkâr edenlerle, birden fazla ilâhın varlığını kabul edip, ilâhın ruhunun bir takım insanlara hattâ hayvanlara ve 3 Buhârî, “Sulh”, 5; Müslim, “Akdiyye”, 17; İbn Mâce, “Mukaddime”, 3; Ahmed b. Hanbel, VI, 270. 30 ANA HATLARIYLA İSLÂM AKÂİDİ ve KELÂM’A GİRİŞ bitkilere geçtiğini (hulûl) söyleyenler arasında yer alan mutedil bir inanç sistemidir. İslâm akaidi şirke kayan ilâh telâkkîsini terk ettiği gibi, inkârcılığı da terk etmiştir. Âlemin bir tek ilâhının olduğunu, kendinden başka hiçbir tanrının bulunmadığını ortaya koymuştur: “(Resûlüm) de ki: ‘Eğer biliyorsanız (söyleyin bakalım), bu dünya ve onda bulunanlar kime aittir?’, ‘Allah’a aittir’ diyecekler. ‘Öyle ise siz hiç düşünüp taşınmaz mısınız!’ de. ‘Yedi kat göklerin Rabbi, azametli Arş’ın Rabbi kimdir?’ diye sor. ‘(Bunlar da) Allah’ındır’ diyecekler. ‘Şu halde siz Allah’tan korkmaz mısınız?’ de. ‘Eğer biliyorsanız (söyleyin), her şeyin melekûtu (mülkiyeti ve yönetimi) kendisinin elinde olan, kendisi her şeyi koruyup kollayan, fakat kendisi korunup kollanmayan kimdir?’ diye sor. ‘(Bunların hepsi) Allah’ındır’ diyecekler. ‘Öyle ise nasıl olup da büyüye kapılıyorsunuz?’ de.” (Mü’minûn 23/84-89). b. İslâm akaidi Allah’ın sıfatları konusunda da orta yolu izlemiştir. Ne Yunan felsefesinde olduğu gibi tenzîhte aşırı giderek ilâhî sıfatları inkâr etmiş, ne de Yahudîlik’teki gibi teşbîh (Allah’ı yaratıklara benzetme) ve tecsîme (Allah’ı cisim kabul etme) düşmüştür. Bir taraftan Allah’ı yaratıklara benzemekten tenzîh ederken, diğer taraftan O’nu kemal (yetkinlik) ifade eden sıfatlarla nitelenmiş (muttasıf) kabul eder: “O’nun benzeri hiçbir şey yoktur. O işitendir, görendir.” (Şûrâ 42/11). “Allah, O’ndan başka tanrı yoktur. O, hayy (diri)dir, kayyûmdur (yaratıklarını koruyup bizzat yönetendir). Kendisine ne uyku gelir ne de uyuklama. Göklerde ve yerdekilerin hepsi O’nundur. İzni olmadan O’nun katında kim şefaat edebilir? O, kullarının yaptıklarını ve yapacaklarını bilir. (O’na hiçbir şey gizli kalmaz.) O’nun bildirdiklerinin dışında insanlar O’nun ilminden hiçbir şeyi tam olarak bilemezler. O’nun kürsüsü gökleri ve yeri içine alır, onları koruyup gözetmek kendisine zor gelmez. O, yücedir, büyüktür.” (Bakara 2/255). DİN ve AKÎDE 31 c. İslâm akaidi, mutlak teslimiyetçi kişiler ile her şeyin hattâ ulûhiyetin bile mahiyetini bilmek ve kavramak isteyen kimseler arasında orta yolu tutmuş bir akîdedir. d. İslâm akaidi diğer inanç sistemleriyle olan ilişkilerinde de itidal üzeredir. O, bu sistemler içinde eriyip yok olmayı kabul etmediği gibi, onlara karşı taassup da göstermez. “O halde sen Allah’a güvenip dayan. Çünkü sen apaçık hakikat üzeresin” (Neml 27/79); “Sen, sana vahyedilene sımsıkı sarıl. Şüphesiz sen, dosdoğru yoldasın.” (Zuhruf 43/43) âyetleri diğer akîdeler içinde erimemeyi emrederken; “De ki: “…Allah bizim de Rabbimiz, sizin de Rabbiniz’dir. Bizim işlediklerimiz bize, sizin işledikleriniz de sizedir.” (Şûrâ 42/15); “Sizin dininiz size, benim dinim de banadır.” (Kâfirûn 109/6); “De ki: Benim işim bana, sizin işiniz de size aittir. Siz benim yaptığımdan uzaksınız, ben de sizin yaptığınızdan uzağım.” (Yûnus 10/41) âyetleri de özellikle semavî din mensuplarına karşı taassup gösterilmemesi gerektiğine işaret etmektedir. İslâm, “(İnsanları) Allah’a çağıran, iyi iş yapan ve ‘Ben Müslümanlar’danım’ diyenden kimin sözü daha güzeldir?” (Fussilet 41/33) âyetiyle, diğer din mensuplarını İslâm’a çağırmayı teşvik ederken, “Dinde zorlama yoktur. Artık doğrulukla eğrilik birbirinden ayrılmıştır.” (Bakara 2/256) âyetiyle de zorlamaya razı olmadığını göstermiştir. e. İslâm akaidi peygamberler hakkında da mutedil bir yol takip etmiştir. Onları hiçbir zaman tanrı mertebesine yükseltmediği gibi, insanların en aşağı derecesine de indirmemiştir. İslâm akaidine göre peygamberler ancak bir beşerdir. Fakat Allah onları vahiyle şereflendirmiş, büyük günahlardan korumuş ve insanlara örnek yapmıştır. BİRİNCİ BÖLÜM İMAN ve İMAN ESASLARI I. İMANIN TARİF ve MUHTEVASI A. İMANIN TARİFİ ve MUHTEVASINA DAİR GÖRÜŞLER (e-m-n) kökünden if‘âl ölçüsünde bir mastar olan iman sözlükte, bir kişiyi söylediği sözde tasdik etmek, doğrulamak, söylediğini kabullenmek, gönül huzuru ile benimsemek, karşısındakine güven vermek, şüpheye yer vermeyecek şekilde kesin olarak, içten ve yürekten inanmak anlamına gelir.1 İman eden kişiye mü’min, iman edilen şeylere de mü’menün bih denir. Terim olarak ise, Allah Teâlâ’dan getirdiği kesin olarak bilinen hükümler (zarûrât-ı dîniyye) hususunda Hz. Peygamber’i (s.a.v.) tasdik etmek, O’nun haber verdiği şeyleri tereddütsüz kabul edip, bunların gerçek ve doğru olduğuna gönülden inanmak demektir. Bizim bu tarifimiz Ehl-i Sünnet kelâmcılarının tarifidir. Bu konuda diğer itikadî mezhepler farklı kanaatlere sahip olmuşlardır. 1 İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî, Lisânü’l- ‘arab, XIII, 21, Dâru Sâdır, Beyrut, ts. 36 ANA HATLARIYLA İSLÂM AKÂİDİ ve KELÂM’A GİRİŞ İmanın muhtevası ve kapsamı konusunda ortaya çıkan görüşler şu şekilde sıralanabilir: 1. İMAN KALBİN TASDİKİDİR Eş‘arî ve Mâtürîdî kelâmcılarına göre iman, inanılması gereken hususları kalbin tasdik etmesidir. İmam Mâtürîdî (v. 333/944), Eş‘arî (v. 324/936), Bâkıllânî (v. 403/1013), Cüveynî (v. 478/1085), Gazzâlî (v. 505/1111), Ebü’l-Mu‘în en-Nesefî (v. 508/1115), Şehristânî (v. 548/1153), Âmidî (v. 631/1233) gibi Sünnî kelâmcıların kanaati budur.2 İmanın, kalbin tasdikinden ibaret olduğunu gösteren âyet ve hadîsler vardır. a. Âyetler 1. Yûsuf Sûresi’nde yer alan ve Hz. Yûsuf’un kardeşleri tarafından Hz. Ya‘kûb’a hitaben söylenen “Ey babamız! dediler, biz yarışmak üzere uzaklaştık; Yûsuf’u eşyamızın yanında bırakmıştık. (Ne yazık ki) O’nu kurt yemiş! Fakat biz doğru söyleyenler olsak da sen bize inanıcı değilsin” (Yûsuf 12/17) meâlindeki âyet, “sen bizi tasdik edici değilsin” manâsındadır. Ehl-i Sünnet kelâmcıları semantik bir yaklaşımla dil felsefesi yaparak anılan âyette geçen “bi mü’minin lenâ” ifadesinin “bi musaddikin lenâ” anlamına dolayısıyla da imanın tasdik anlamına geldiğini söylemişlerdir. Onlara göre Kur’ân-ı Kerîm’de geçen bir kelimeye, din koyucu Allah Teâlâ ve dinin tebliğcisi Hz. Peygamber tarafından dinî (şer‘î) bir anlam ve içerik kazandırılmamış -ki ne Kur’ân’da ne de hadîslerde iman fiilinin neden ibaret olduğunu ortaya koyan bir tanım vardır- ve bu 2 Bu görüşlerin kaynakları için bk. A. Saim Kılavuz, İman-Küfür Sınırı, 20-21, Ma- rifet Yay., İstanbul 1982. İMAN ve İMAN ESASLARI 37 sebeple de o kelime dinî bir terim (ıstılah) olarak kabul edilmiyorsa yapılacak iş, Kur’ân’ ın indiği dönemde, indiği dil olan Arapça’da, Arap toplumu ve dilcileri arasında iman kelimesinin hangi anlama geldiğini tespit etmekten ibarettir. Arap dilcileri ise, imanın tasdik (doğrulamak) anlamına geldiğinde, sözlük ve zâhirî anlamı olan tasdik dışında bir manâsının bulunmadığında ittifak etmişlerdir. Görüldüğü gibi Sünnî kelâm bilginleri âyeti anlamlandırırken, “lisanın kelimelere verdiği belli manâlarla istidlâl” diye ifade edebileceğimiz bir akıl yürütme ve yaklaşım sergilemektedirler. 2. Allah Teâlâ münafıklar hakkında “Ey peygamber, kalpleri iman etmediği halde, ağızlarıyla ‘inandık’ diyen kimselerden ve Yahudîler’den küfür içinde koşuşanlar (ın hali) seni üzmesin” (Mâide 5/41) buyurmuş, imanı kalbin tasdikinden ibaret saymıştır. 3. “Allah kimi doğru yola iletmek isterse, onun kalbini İslâm’a açar; kimi de saptırmak isterse göğe çıkıyormuş gibi kalbini iyice daraltır. Allah inanmayanların üstüne işte böyle murdarlık verir.” (En‘âm 6/125). 4. Bir âyette, küfre zorlanan kimsenin, küfür sözünü söylemesinin kalpteki imanına zarar vermeyeceği ifade edilmiştir: “Kalbi iman ile dolu iken, (inkâra) zorlanan müstesna, kim iman ettikten sonra Allah’ı inkâr ederse ve kalbini kâfirliğe açarsa, işte Allah’ın gazabı bunlaradır. Onlar için büyük bir azap vardır.” (Nahl 16/106). 5. Kalben inanmayıp, dil ile inandıklarını söyleyen münafıklar için de “(Bedevî) Araplar, ‘iman ettik’ dediler. De ki: ‘siz iman etmediniz’, ama ‘boyun eğdik’ deyin. Henüz iman kalplerinize yerleşmedi” (Hucurât 49/14) buyurulmuştur. 38 ANA HATLARIYLA İSLÂM AKÂİDİ ve KELÂM’A GİRİŞ 6. Ebedî olarak cennete girecek ve Allah’ın kendilerinden, kendilerinin de Allah’tan hoşnut olacağı kimselerden, “Allah’a ve ahiret gününe inanan bir toplumun -babaları, oğulları, kardeşleri yahut akrabaları da olsa- Allah’a ve Resûlü’ne düşman olanlarla dostluk ettiğini göremezsin. İşte onların kalbine Allah, imanı yazmış ve katından bir ruh ile onları desteklemiştir.” (Mücâdele 58/22) diye bahsedilmiştir. b. Hadîsler 1. Bir hadîste nakledildiğine göre ashabdan Üsâme b. Zeyd (v. 54/674), düzenlenen bir baskın sırasında, yakaladığı adam “Lâ ilâhe illâllah” dediği halde, onu öldürmüş, olayı baskın dönüşü Peygamberimiz’e anlattığı zaman, Peygamberimiz “öldürdüğün adam doğru mu söylüyor, yoksa yalan mı söylüyor, kalbini yarıp baktın mı?”3 diye kendisini azarlamıştır. Hz. Peygamber’in “kalbini yarıp baktın mı?” sözü imanın kalbin tasdiki olduğunu göstermektedir. 2. Ebû Hüreyre’nin (v. 59/679) anlattığına göre, sahabîlerden bir grup Resûlullah’a gelerek şöyle demiştir: İçimizde öyle şeyler hissediyoruz ki, herhangi birimiz bunu söylemeyi bile büyük günah sayar. Resûlullah: - Gerçekten öyle bir şey hissettiniz mi? - Evet. Bunun üzerine Peygamberimiz: - Bu imanın ta kendisidir4 demiş, imanın kalbe ait bir fiil olduğuna işaret etmiştir. 3 Müslim, “Îmân”, 41; Ebû Dâvûd, “Cihâd”, 95; İbn Mâce, “Fiten”, 1; Ahmed b. Hanbel, IV, 439. 4 Müslim, “Îmân”, 60; Ahmed b. Hanbel, II, 358, 397, 441. İMAN ve İMAN ESASLARI 39 3. Resûl-i Ekrem pek çok hadîslerinde, kalbinde hardal, buğday ve zerre ölçüsü iman bulunan kimsenin, sonunda cennete gireceğini belirtmiş5, bunlardan birinde, “Allah cennetlikleri cennete, cehennemlikleri cehenneme koyacak, sonra da ‘bakın, kalbinde hardal tanesi kadar imanı olan birini bulursanız onu cehennemden çıkarın’ diyecektir.”6 buyurmuştur. Zikrettiğimiz âyet ve hadîslerin ışığı altında, imanı kalbin tasdiki olarak tarif eden Ehl-i Sünnet kelâmcılarına göre, bir kişi imanını dili ile ikrar etmese dahi Allah katında gerçek bir mü’mindir. Ancak dünya hükümlerinin uygulanması için kalpteki imanın dil ile açıklanması da şarttır. 2. İMAN KALBİN MA‘RİFETİDİR (İMAN-BİLGİ) Cehm b. Safvân’ın (v. 128/745) kurucusu olduğu Cehmiyye Mezhebi’ne göre iman, kalbin ma’rifetinden ibaret olup, tasdik olmaksızın Allah’ı ve Hz. Peygamber’in haber verdiği şeyleri kalben bilmek demektir.7 Tasdik ile ma‘rifetin her ikisi de kalbî bir iş olmasına rağmen aralarında farklılık vardır. Tasdik kalpte bir kesb ve ihtiyar (iradî bir gayret) neticesi meydana gelir. Ma’rifet ise kesb ve ihtiyar olmaksızın kalpte beliriverir. İnsan çeşitli yollarla bilgi sahibi olur. Kalpte bulunan bu soyut bilgiye iman denilemez. İman denilebilmesi 5 Buhârî, “Tevhîd”, 19; Müslim, “Îmân”, 84; Tirmizî, “Birr”, 61; Nesâî, “Îmân”, 18. 6 Buhârî, “Îmân”, 15; Müslim, “Îmân”, 82. 7 Eş‘arî, Ebü’l-Hasan İbn Ebû Bişr Ali b. İsmail b. İshak, Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve’htilâfü’l-musallîn, I, 132, 141, nşr. Helmut Ritter, Matbaatü’d-Devle, İstanbul 1930; Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdülkerîm, el-Milel ve’n- nihal, I, 88, nşr. M. Seyyid Geylânî, Beyrut 1395/1975. 40 ANA HATLARIYLA İSLÂM AKÂİDİ ve KELÂM’A GİRİŞ için, bilgi sınırının ötesinde iradî bir boyun eğişin, teslimiyetin bulunması gerekir. Tasdik edene sevap ve inkâr edene de ikâb (ceza) verilmesi, işte bu irade yönelmesinin ve teslimiyetin bulunup bulunmamasına bağlıdır, soyut bilgi düzeyinde olan ma’rifete değil. İmam Mâtürîdî (v. 333/944) imanın, kalpteki soyut bilgiden ibaret olmadığını söylemiş ve “ma‘rifet, cehâletin (bilgisizlik) zıddıdır. Halbuki imanın zıddı küfürdür. Eğer iman ma’rifet demek olsaydı, bilgisizliğin küfür olması, dolayısıyla her câhilin kâfir, her âlimin mü’min olması gerekecekti ki bu mümkün değildir”8 demiştir. Zâhirî İbn Hazm (v. 456/1064) da bu konuda şöyle der: “İman, ma‘rifet demek olsaydı, Yahudî ve Hristiyanlar’ın Hz. Peygamber’i, Şeytan’ın da Allah’ı bildiği için mü’min olmaları gerekecekti. Bu ise Kur’ân âyetlerine aykırıdır”.9 3. İMAN DİLİN İKRARIDIR İkrar, imanın dil ile söylenmesi ve açığa vurulması demektir. Mürcie ve Kerrâmiyye mezhepleri imanı, “inanılması gereken hususları kalbin tasdiki olmaksızın, dil ile ikrar etmektir” diye tarif etmişlerdir. Bu mezhepler, Hz. Peygamber’in ilk Müslüman olan kimseler için söylediği sanılan veya dünyadaki hükümler açısından ele alınması gereken bir hadîsini, imanın hakikatine ve mahiyetine delil olarak kullanmışlardır. Bu hadîste Hz. Peygamber: “İnsanlar ‘Allah’tan başka tanrı yoktur. Muhammed O’nun elçisidir’ 8 Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed, Kitâbü’t-tevhîd, 380 vd, nşr. Fethullah Huleyf, Beyrut 1970. 9 İbn Hazm, Ebû Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Sa‘îd ez-Zâhirî, el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâ’ ve’n-nihal, III, 188, 198, Dâru’l-Ma‘rife, Beyrut 1395/1975. İman-bilgi ilişkisi konusunda geniş bilgi için bk. Mehmet Aydın, “Kur’ân ve İlmî Zihni- yet”, İslâm Üzerine Düşünceler içinde, T. D. V. Yay., Ankara 1984. Bu konuda ya- pılmış ve basılmamış bir yüksek lisans tez çalışması da vardır: Mustafa Bilgin, Kur’ân-ı Kerîm’de İlim-İman İlişkisi, U. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa 1984. İMAN ve İMAN ESASLARI 41 deyinceye kadar kendileriyle savaşmaya emrolundum. Ne zaman bunu söylerlerse kanlarını (canlarını) ve mallarını benden korumuş olurlar. Ancak dinî cezalar bundan müstesnadır. İç yüzlerini hesaba çekmek ise Allah’ a aittir.”10 buyurmuştur. Halbuki bu hadîs, dünyada kelime-i tevhîdi söyleyenin öldürülemeyeceğine delildir, imanın hakikatinin salt dilin ikrarı olduğuna dair bir delil değildir. Eğer iman sadece dilin ikrarından ibaret olsaydı, münafıkların gerçek mü’min olmaları gerekirdi. Halbuki durum böyle değildir (bk. Bakara 2/8; Hucurât 49/14, 17; Münâfikûn 63/1). 4. İMAN KALP İLE TASDİK, DİL İLE İKRARDIR İmam Ebû Hanîfe (v. 150/767), Pezdevî (v. 482/1089), Serahsî (v. 490/1097) gibi âlimler başta olmak üzere Hanefî fıkıhçılarına göre iman, inanılması gereken hususları kalbin tasdik etmesi ve bunları dilin ikrarıdır.11 Kalpte neyin gizli olduğunu insanlar bilemediği için, kalpteki inancın dil ile söylenip açığa vurulması ve o kişinin bu söz ve ikrara göre işleme tâbi tutulması gerekmektedir. Hanefî fıkıhçılarının “kavl-i meşhur” adı verilen bu görüşüne göre imanın tasdik ve ikrar olmak üzere iki rüknü (temel direk, unsur ve parçası) vardır. Bu rükünlerden biri eksik olursa iman gerçekleşmez. İmanın, kalbin tasdiki ve dilin ikrarı olduğunu söyleyenler, “iman dilin ikrarıdır” diyenlerin delil olarak ileri sürdükleri hadîsle, şu hadîsi delil getirirler: “Kalbinde buğday, arpa ve zerre miktarı iman olduğu 10 Buhârî, “Cihâd”, 102; “Îmân”, 17; Müslim, “Îmân”, 8; Ebû Dâvûd, “Cihâd”, 104. 11 Sâbûnî, Ebû Muhammed Nureddîn Ahmed b. Mahmûd b. Ebî Bekr, el-Kifâye fi’l-hidâye, vr. 86b (Lâleli ktp. nr: 2271); Beyâzîzâde, Kemâlüddîn Ahmed b. Ha- san, İşârâtü’l-merâm min ‘ibârâti’l-İmâm, s. 69 vd., nşr. Yusuf Abdürrezzak, Mus- tafa el-Bâbî el-Halebî, Kahire 1367/1949; Harpûtî, Abdüllâtîf, Tenkîhu’l-kelâm fî ‘akâ’idi ehli’l-İslâm , 252 vd., Necm-i İstikbal Matbaası, İstanbul 1330/1912. 42 ANA HATLARIYLA İSLÂM AKÂİDİ ve KELÂM’A GİRİŞ halde ‘Allah’ tan başka ilâh yoktur, Muhammed O’nun Resûlü’dür’ diyen kimse cehennemden çıkar.”12 Hanefîler’in muhakkıkları (Mâtürîdî kelâmcıları) ile Eş‘arîler ise ikrarı, dünya hükümlerinin uygulanabilmesi için bir şart telâkkî ederler. İkrarı, imanın aslı, parçası ve gerçeği değil, şartı olarak görürler. Biz bir kimsenin iman ettiğini ya kendisinin söylemesi veya mü’min olduğunu gösteren -cemaatle namaz kılmak gibi- belli ibadetleri yapmasıyla anlarız. O zaman onu, mü’min olarak tanır, Müslüman muamelesi yaparız. Kendisini Müslüman bir kadınla evlendirebilir, arkasında namaz kılarız, kestiklerini yer, zekât ve öşür gibi dinî vergilerle sorumlu tutar, can ve mal güvenliğine sahip olduğunu kabul ederiz. Ölünce de cenaze namazını kılar, Müslüman mezarlığına gömeriz. Eğer bir kimse kalbiyle inandığını diliyle söylemez, ikrarı özürsüz terk ederse -her ne kadar ahirette gerçek mü’min işlemine tâbi tutulacaksa da- yukarıda saydığımız Müslüman’a özgü uygulamaları o kişi hakkında uygulayamayız. O halde kalbin tasdiki, imanın aslı, hakikati, parçası ve değişmez rüknü, ikrar da bu asıl ve gerçeğin tanınmasını sağlayan bir şarttır. 5. İMAN KALBİN TASDİKİ, DİLİN İKRARI ve AMELDEN İBARETTİR Hâriciyye, Mu‘tezile, Zeydiyye gibi mezheplerle, İmam Mâlik (v. 179/795), Evzâî (v. 157/774), Şâfiî (v. 204/819), Ahmed b. Hanbel (v. 241/855), İbn Hazm (v. 456/1064) İbn Teymiyye (v. 728/1328) gibi Selef âlimleri ve hadîsçilere göre iman, kalbin tasdiki, dilin ikrarı 12 Buhârî, “Îmân”, 33; Müslim, “Îmân”, 84; Tirmizî, “Cehennem”, 9; İbn Mâce, “Zühd”, 37; “Îmân”, 25. İMAN ve İMAN ESASLARI 43 ve İslâm’ın esası olan rükünleri işlemektir.13 Bu durumda imanın, tasdik, ikrar ve amel olmak üzere üç rüknü bulunmaktadır. Bu rükün (cüz’)lerden biri eksik olursa iman gerçekleşmemekte, ameli terk eden kimse mü’min özelliğini kazanamamaktadır. Selef âlimleri ve hadîsçiler, ameli imanın parçası saymakla beraber, kalbinde imanı bulunan ve imanını diliyle söyleyen, kıbleye yönelen her şahsı iman dairesinde görmüş, işlediği bir günahtan dolayı kişiyi kâfir saymamış, günahkâr mü’min kabul etmiştir.14 Hâricîler, imanın üç rüknünden biri olan ameli terk edeni kâfir sayarken, Mu‘tezile ve Zeydiyye, küfür ile iman arasında fısk denilen bir mertebede kabul etmekte, ona mü’min değil, fâsık demektedir. Mu‘tezile ve Zeydiyye’ye göre fâsık tevbe etmeden ölürse kâfir olarak ebedî cehenneme girer. Ameli imanın parçası sayanlar bir kısım Kur’ân âyetleri ile hadîsleri kendi anlayışlarına göre yorumlamışlardır. a. “Kim bir mü’mini kasten öldürürse cezası, içinde ebedî kalacağı cehennemdir.” (Nisâ 4/93) âyetine dayanarak, bu yasağı çiğneyen yani ameli terk eden kişiyi mü’min saymamışlardır. Halbuki Ehl-i Sünnet kelâmcılarına göre âyet “Kim bir mü’mini -öldürmeyi helâl görerek- öldürürse...” veya “Kim bir mü’mini imanı sebebiyle 13 Eş‘arî, age, I, 73, 293; Cüveynî, Ebü’l-Me‘âlî İmâmü’l-Harameyn Rükneddîn Abdülmelik, el-İrşâd ilâ kavâtı‘i’l-edilleti fî usûli’l-i‘tikâd, 396, nşr. M. Yûsuf Musa- Ali Abdülmün‘im Abdülhamîd, Mektebetü’l-Hancî, Kahire 1369/1950; Âmidî, Ebü’l-Hasan Seyfüddîn Ali b. Muhammed b. Sâlim Ebkâru’l-efkâr, vr. 262a (Da- mat İbrahim Paşa ktp, nr: 807); Cürcânî, Ebü’l-Hasan Seyyid Şerîf Ali b. Mu- hammed b. Ali, Şerhu’l-mevâkıf, III, 246 vd., İstanbul 1257. 14 İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takiyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm, Mecmû‘u’l- fetâvâ, III, 151, nşr. Abdurrahman b. Muhammed b. Kâsım el-Âsımî en-Necdî, Metâbiu’r-Riyâd, Riyad 1381-1386; Mecmû‘atü’r-resâ’ili’l-kübrâ, I, 400, Beyrut 1392/1972. 44 ANA HATLARIYLA İSLÂM AKÂİDİ ve KELÂM’A GİRİŞ öldürürse cezası, içinde ebedî kalacağı cehennemdir” şeklinde anlaşılmıştır.15 Çünkü mü’mini imanı sebebiyle öldüren veya haram olan ve Kur’ân’da yasaklanan kasten adam öldürme fiilini helâl sayan kimse ancak kâfir bir kimse olabilir. Üstelik âyet Hâriciyye ve Mu‘tezile’nin yorumladığı gibi anlaşılırsa, “Allah kendisine ortak koşulmasını asla bağışlamaz. Bundan başkasını (günahları) dilediği kimse için bağışlar.” (Nisâ 4/48) âyetiyle çelişki oluştururdu. b. “Öyle ya, mü’min olan, yoldan çıkmış (fâsık) kimse gibi midir? Bunlar elbette bir olmazlar.” (Secde 32/18) âyetine dayanarak ameli terk edenin mü’min olmadığını ileri sürenlere karşı, Sünnî kelâmcılar, âyette geçen fâsıktan kastın, kâfir olduğunu, çünkü fıskın en büyüğünü küfrün teşkil ettiğini söylemişlerdir.16 c. “Hayır! Kim bir kötülük (seyyie) eder de kötülüğü kendisini çepeçevre kuşatırsa, işte o kimseler cehennemliktirler. Onlar orada devamlı kalırlar” (Bakara 2/81). Mu‘tezile ve Hâricîler’in delil olarak ileri sürdükleri bu âyetteki “seyyie”den maksat, Ehl-i Sünnet’e göre şirktir. Çünkü günahın mü’mini her yönüyle kuşatmasını düşünmek mümkün değildir. Böyle bir kişideki iman, günahın kişiyi kuşatmasına engel olur.17 d. Hâriciyye ve Mu‘tezile’nin delil olarak ileri sürdüğü bir hadîste Peygamber Efendimiz “Zina yapan kişi zina yaparken mü’min olarak zina etmiş olmaz. Hırsız da hırsızlık yaparken mü’min olarak çalmaz. Şarap içen kimse şarap içerken mü’min olarak şarap içmiş olmaz.”18 buyurmuştur. Bu mezhepler “şayet amel 15 Mâtürîdî, age, 349; Cüveynî, age, 388; Şehristânî, Nihâyetü’l-ikdâm fî ‘ilmi’l-kelâm, 477, nşr. Alfred Guillaume, Bağdat ts. 16 Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Ömer b.Abdullah, Kelâm İlmi ve İslâm Akaidi (Şerhu’l-akâ’id), 265, haz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yay., İstanbul 1982. 17 Şehristânî, age, 477. 18 Buhârî, “Eşribe”, 1; Müslim, “Îmân”, 24; Tirmizî, “Îmân”,11. İMAN ve İMAN ESASLARI 45 imandan bir parça olmasaydı, ameli terk ederek günah işleyen (zina yapan, çalan, şarap içen) kimselerin mü’min olmaları gerekirdi” derler. Ehl-i Sünnet âlimleri ise aynı hadîsi İslâmî hükümlerin genel ruhu içinde değerlendirerek “zina yapan kişi zina yaparken kâmil mü’min olarak zina yapmaz, imanı noksandır” veya “zina yapan, yaptığı işi helâl görerek yaparsa mü’min olarak zina yapmış olmaz” şeklinde anlamışlardır.19 Çünkü bu anlayış Hz. Peygamber’in şu hadîsine de uygunluk arz etmektedir: Ebû Zerr el-Ğıfârî (v. 35/652) anlatıyor: “Allah Elçisi ‘Allah’tan başka hiçbir ilâh yoktur deyip de bu sözü üzere ölen hiçbir kimse yoktur ki, cennete girmemiş olsun’ buyurdu. Ben: - O kişi zina yapsa, çalmış da olsa mı? dedim. Bunun üzerine Resûl-i Ekrem: - Evet, zina yapmış, hırsızlık etmiş de olsa (cennete girer) cevabını verdi. Ben tekrar sordum, aynı cevabı aldım. Bu üç kez devam etti. Dördüncüde ise Resûlullah: - Ebû Zerr bu durumdan hoşlanmasa bile (cennete girer)” buyurdu.20 B. EHL-İ SÜNNET KELÂMCILARINA GÖRE İMAN-AMEL MÜNASEBETİ 1. AMEL İMANIN CÜZ’Ü DEĞİLDİR Mâtürîdî ve Eş‘arî kelâmcılarına göre, amel imanın cüz’ü (parçası) değildir. Kalbiyle tasdik edip, inancını diliyle söyleyen 19 Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed Basrî, Kitâbü’t-temhîd, 369, nşr. Richard J. McCarthy, el-Mektebetü’ş-Şarkiyye, Beyrut 1957; el-İnsâf fîmâ yecibü i‘tikadühû ve lâ yecûzü’l-cehlü bihî, 173, nşr. Muhammed Zâhid el-Kevserî, Müessesetü’l-Hancî, Kahire 1382/1963; Âmidî, age, vr. 264a. 20 Buhârî, “Tevhîd”, 33; “Rikâk”, 16; Müslim, “Îmân”, 40; Tirmizî, “Îmân”, 18. 46 ANA HATLARIYLA İSLÂM AKÂİDİ ve KELÂM’A GİRİŞ fakat amellerden birini veya birkaçını terk eden kimse günahkâr mü’mindir. Allah, onu dilerse affeder, dilerse azab eder. Fakat tasdikinden dolayı sonunda cennete girdirir. Sünnî kelâmcılar iman ile amelin başka başka şeyler olduğu konusunda şu delilleri ileri sürerler. a. Kur’ân-ı Kerîm’ de “iman edenler ve sâlih amel işleyenler...” diye başlayan pek çok âyet vardır (Bakara 2/277, Yûnus 10/9, Hûd 11/23, Ankebût 29/7, 9; Lukmân 31/8, Fâtır 35/7, Fussilet 41/8, Şûrâ 42/22, Bürûc 85/11, Beyyine 98/7). Bu âyetlerde iman edenlerle sâlih amel işleyenler ayrı ayrı zikredilmiştir. Eğer amel imanın bir parçası olsaydı, sadece “iman edenler” denilince, bir de ayrıca “sâlih amel işleyenler” demeye gerek kalmazdı. Çünkü “Ali geldi” dediğimizde Ali’nin birer parçası olan, ayak, kol ve kafasını ayrıca zikretmiyor “Ali ve ayakları ve elleri geldi” demiyoruz. Ayrıca Arapça gramer kaidesine göre “vav” harfi ile birbirine atfedilen (bağlanan) şeyler (ma‘tûf-ma‘tûfun aleyh) kavram ve kapsam yönüyle birbirinden ayrı ve farklı şeylerdir. Eğer amel imanın parçası olsa, parça bütüne “vav” harfiyle atfedilmiş olacak, bu da Arapça gramer kaidesine aykırı bir durum ortaya çıkaracaktı. b. Bazı âyetlerde iman, amelin geçerli olabilmesi için şart kılınmıştır: “Her kim, mü’min olarak iyi işlerden yaparsa, artık o ne zulümden ne de hakkının çiğnenmesinden korkar.” (Tâhâ 20/112). Burada iman amelin şartı kılınmıştır. Eğer iman ile amel aynı şey veya amel imanın parçası olsaydı, o zaman iman ile amel ayrı ayrı zikredilmeyecekti. Yine Arapça kurala göre, şart ile meşrût ayrı şeylerdir. c. Bazı âyetlerde büyük günahın imanla bir arada bulunabileceği zikredilmiştir. Bunlardan birinde “Eğer mü’minlerden iki grup birbirleriyle vuruşurlarsa aralarını düzeltin.” (Hucurât 49/9) İMAN ve İMAN ESASLARI 47 buyurulmuş, büyük günah sayılan öldürme fiilini işleyerek ameli terk eden kişilerden “mü’minler” diye bahsolunmuştur. Eğer amel imanın parçası olsaydı bu kişilere mü’min denilmezdi. d. Peygamber Efendimiz döneminden itibaren büyük din âlimleri, kalbinde imanı bulunduğu ve bu imanını diliyle söylediği halde amelleri işlemeyen veya yasakları çiğneyen kimseleri mü’min saymış, onların Müslümanca bir hayat sürmelerine karşı çıkmamışlardır. Böyle kimselerin mü’min olduğunda icmâ etmişlerdir.21 2. AMELİN GEREKLİLİĞİ Amel ve ibadetlerde tembellik yapıp, ibadetten kaçmak bir mü’mini dinden çıkarmaz. Fakat imanın olgunluğuna ermek, imanı üstün bir dereceye getirmek ve böyle iman sahibi kimselere Allah’ın vadettiği sonsuz nimetlere kavuşmak için ibadet ve amel gereklidir. Düşünce ve kalpten eylem ve davranış alanına yansımamış olan iman meyvesiz bir ağaca benzer. Kalbimizde parlatmış olduğumuz iman ışığının hiç sönmeden sürekli parlaması ve bu ışığın her an kuvvetini bir kat daha artırması ve böylece çevresini aydınlatması için ibadete ihtiyaç vardır. İnsan sadece inanılması gereken şeyleri tasdik eder, fakat ibadet ve diğer kulluk görevlerini yerine getirmez, Allah’ın yasaklarını çiğnerse dine ve Allah’a olan bağlılığı yavaş yavaş zayıflar, günün birinde sönüp gider. Böylelikle Allah’ın azabını üzerine çeker. Bu sebeple ibadet ve amel, hem imanı kuvvetlendirir, hem de mü’minin cehennem azabından kurtularak çeşitli nimetlere ulaşmasına aracı olur. Kişi namaz, oruç gibi ibadetlerin farz olduğunu, şarap içme, zina etme, adam öldürme gibi yasakların haram olduğunu kesinlikle kabul ettiği halde, 21 Sâbûnî, age, vr. 87b; Cürcânî, Şerhu’l-mevâkıf, III, 248. 48 ANA HATLARIYLA İSLÂM AKÂİDİ ve KELÂM’A GİRİŞ farzları yapmaz, haramları işlerse imandan çıkmaz ama imanının kemalini kaybetmiş, nurunu zayıflatmış olur. Bir veya birkaç parmağı kesilmiş olan bir adam, yine insandır ama ne de olsa eksik bir insandır. Dalları budakları yok edilen bir ağaç yine ağaçtır, fakat güzelliğini kaybetmiş bir ağaçtır. Bu durumuyla günün birinde kuruyabilir. İşte amelsiz imanın durumu da böyledir. Bu sebeple “imanı korumak, kazanmaktan zordur” sözü meşhur olmuştur. C. İCMALÎ VE TAFSÎLÎ İMAN 1. İCMALÎ İMAN İnanılacak şeylere kısaca ve toptan inanmak demektir. Bu, imanın en özlü ve en kısa olanıdır ki, tevhîd ve şehâdet kelimelerinde özetlenmiştir. a. Kelime-i tevhîd: “Lâ ilâhe illâllah Muhammedün Resûlullâh - Allah’tan başka tanrı yoktur. Muhammed O’ nun elçisidir.” b. Kelime-i şehâdet: “Eşhedü en lâ ilâhe illâllah ve eşhedü enne Muhammeden abdühû ve Resûlüh - Ben Allah’tan başka ilâh olmadığına, Muhammed’in (a.s.) O’nun kulu ve elçisi bulunduğuna şahitlik ederim” demektir. Dinî bir düşünüşle imanın ilk derecesi ve İslâm Dini’nin ilk temel direği budur. Gerçekte Allah’ı yegâne ilâh tanıyan, Hz. Peygamber’i O’nun peygamberi olarak kabullenen kişi, diğer iman esaslarını ve Peygamberimiz’in getirdiği bütün şeyleri de toptan kabullenmiş demektir. Çünkü diğer iman esasları, Hz. Peygamber aracılığıyla bize bildirilmiş, onlara inanmanın gerekli olduğu o yüce peygamber kanalıyla bize ulaşmıştır. Öyleyse Allah Elçisi’ni tasdik, İMAN ve İMAN ESASLARI 49 getirdiği şeylerde O’na inanmak demektir. Tevhîd ve şehâdet kelimelerini inanarak söyleyen kimse, Hz. Muhammed’in haber verdiği ve bizlere bildirdiği şeylerin hepsine birden iman ettiğinden, inanılacak şeyleri ayrı ayrı söylemediğinden dolayı bu imana icmalî (toptan) iman denmektedir. Bir kimseye mü’min diyebilmek için, o kişinin, Cenab-ı Hakk’ın birliğine, sonsuz güç ve kudretine, Hz. Muhammed’in peygamberliğine tereddütsüz ve şüphesiz olarak inanması gerekir. Bir insan için ilk farz olan budur. İcmalî imandan sonra dinin diğer hükümlerini ve inanılması gerekli olan şeylerin her birini teker teker öğrenip, onlara da inanmak gerekir. 2. TAFSÎLÎ İMAN İnanılacak şeylerin her birine açık ve geniş bir şekilde, ayrıntılı olarak inanmaya tafsîlî iman denir. Tafsîlî iman, imanın en geniş şeklidir. Bu sebeple üç derecede incelenmektedir. a. Birinci Derece: Allah’a, Hz. Muhammed’in (s.a.v.) Allah’ın peygamberi ol duğuna ve ahiret gününe kesin olarak inanmaktır. Tafsîlî imanın birinci derecesi, icmalî imana göre daha açık ve daha geniştir. Çünkü burada, Allah’ın ve Hz. Peygamber’in varlığına inanmakla birlikte ahirete iman da vardır. b. İkinci Derece: Allah’a, Allah’ın meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine, ahiret gününe, öldükten sonra tekrar dirilmeye, cennet ve cehennemin varlığına, sevap ve azabın mevcudiyetine, kaza ve 50 ANA HATLARIYLA İSLÂM AKÂİDİ ve KELÂM’A GİRİŞ kadere ayrı ayrı inanmaktır. Peygamberimiz de imanı bu şekilde tarif etmiştir.22 Ehl-i Sünnet kelâmcılarına göre, bir şeyin iman esası olabilmesi için Kur’ân-ı Kerîm ve mütevatir hadîslerde zikredilmesi gerekir. Meşhûr ve âhâd rivayetler kesin bilgi vermedikleri için delil kabul edilmezler. Bu esasa dayanan bazı bilginler, kadere imanın, açık bir şekilde Kur’ân-ı Kerîm’de ve mütevatir hadîslerde bir iman esası olarak zikredilmediğini, bu yoldaki hadîslerin ancak meşhûr seviyesine ulaşabildiğini, bu sebeple de kadere iman diye bir iman esasının konulmasında delil teşkil edemeyeceğini ileri sürmüşler, kadere imanın Allah’ın sıfatlarını ilgilendiren bir husus olduğunu savunmuşlardır.23 Buna karşılık Allah’ın sıfatlarına iman etmenin, kaza ve kadere inanmayı zorunlu kıldığı müdafaa edilmiştir.24 Çünkü kaza ve kadere iman, Allah’ın ilim, irade, kudret ve tekvîn sıfatlarını ilgilendiren bir husustur. Her ne kadar bu mesele, iman esaslarını bildiren âyetlerde ayrıca zikredilmemişse de bazı âyetlerde her şeyin Allah’ın takdirine, kaza ve kadere tâbi olduğuna işaretle yetinilmiştir (Kamer 54/49, Meryem 19/21, Furkân 25/2, Hicr 15/21). Ayrıca Hz. Peygamber bazı hadîslerinde de kaza ve kaderi bir iman esası olarak zikretmiştir.25 Kelâm ilmiyle ilgili eserler incelendiğinde görüleceği gibi, kader bahsi sübûtî sıfatlardan irade bahsinde genişçe incelenmekte, konunun önemi sebebiyle iman esaslarından altıncısı olarak da kısaca bilgi verilmektedir. 22 Müslim, “Îmân”, 1; Ebû Dâvûd, “Sünnet”, 15; Tirmizî, “Îmân”, 4; İbn Mâce, “Mukaddime”, 9. 23 Hüseyin Atay, Kur’ân’a Göre İman Esasları, 89-97, Ankara 1961. 24 Ali Arslan Aydın, İslâm İnançları ve Felsefesi, 123, D. İ. B. Yay., Ankara ts. 25 Müslim, “Îmân”, 1; Ebû Dâvûd, “Sünnet”, 15; İbn Mâce, “Mukaddime”, 9. İMAN ve İMAN ESASLARI 51 c. Üçüncü Derece: Hz. Muhammed’in Allah’tan aldığı ve bizlere bildirdiği kesin olarak (tevatüren) bilinen haberlerin ve hükümlerin, diğer bir ifadeyle âyet ve mütevatir hadîslerle sabit olan itikadî, amelî ve ahlâkî hükümlerin (zarûrât-ı dîniyyenin) hepsine ayrı ayrı, Allah ve Resûlü’nün bildirdiği ve emir buyurduğu şekilde bütün ayrıntıları ile inanmaktır. Meselâ, namaz, oruç, zekât, hac vb. farzları; helâl ve haram olan şeyleri öğrenip, bütün bunların farz, helâl, haram olduklarını yürekten tasdik etmek tafsîlî imanın üçüncü ve daha geniş derecesidir. Tevatüren sabit olmayan, meşhûr ve âhâd hadîsle sabit bir hükmü inkâr eden kimse iman dairesinden çıkmaz. D. TAKLÎDÎ ve TAHKÎKÎ İMAN Ana-babadan, hocadan veya çevresindeki insanlardan görerek ve öğrenerek iman etmeye taklîdî iman denir. Cumhura göre bu çeşit bir iman caizdir. Ancak kişi imanını aklî ve naklî delillerle kuvvetlendirme yönüne gitmediği için sorumlu kabul edilmiştir.26 Halkın çoğunun imanı bu şekildedir. Taklîdî iman, inkârcı ve sapık fikirli kişilerin ileri sürecekleri şüphelerle sarsıntıya uğrayabilir. Bunun için imanı, dinî ve aklî delillerle kuvvetlendirmek gerekir. Çünkü bu deliller, ileri sürülecek şüphelere karşı imanda direnç sağlar. Delillerle kuvvetlendirilen imana tahkîkî (istidlâlî) iman denir. E. İMANDA ARTMA-EKSİLME Ameli imanın parçası ve rüknü sayan Hâriciyye, Mu‘tezile, Zeydiyye ve Selefiyye’ye göre iman, hem kemiyet (nicelik) hem de 26 Sâbûnî, Mâtürîdiyye Akaidi (el-Bidâye fî usûli’d-dîn), 181, haz. ve trc. Bekir Topa- loğlu, D. İ. B. Yay., Ankara 1979. 52 ANA HATLARIYLA İSLÂM AKÂİDİ ve KELÂM’A GİRİŞ keyfiyet (nitelik) yönüyle artar ve eksilir. Bu durumda, işlenen iyi fiillerle iman artar, günahlarla eksilir. Zira Kur’ân-ı Kerîm’ de geçen bir kısım âyetler imanın artıp eksildiğini göstermektedir. “İman edenlere gelince (her inen sûre) onların imanını artırır.” (Tevbe 9/124). “İmanlarını bir kat daha artırsınlar diye mü’minlerin kalplerine güven indiren O’dur.” (Feth 48/4). “Mü’minler ancak, Allah anıldığı zaman yürekleri titreyen, kendilerine Allah’ın âyetleri okunduğunda imanlarını artıran ve yalnız Rableri’ne dayanıp güvenen kimselerdir.” (Enfâl 8/2). Ehl-i Sünnet kelâmcılarına göre, imanın artıp-eksilmesi konusuna iki yönden bakmak gerekir. 1. İman, inanılması gereken hususlar (mü’menün bih-iman esasları) yönünden artmaz ve eksilmez. Çünkü bir kimse, iman esaslarından Allah’a, kitaplarına, peygamberlerine, ahirete inanıp da meselâ, meleklere inanmasa iman etmiş sayılmaz, iman esaslarından birini kabul etmeme durumunda iman gerçekleşmemiştir ki, artıp eksilmesi söz konusu olsun. Herkes aynı şeylere iman etmekle yükümlüdür. İnanılacak esaslar konusunda âlimle câhil, peygamberle alelâde bir mü’min, kadınla erkek arasında hiçbir fark yoktur. İmanın inanılacak şeyler (kemiyet) açısından artması ancak Asr-ı Saadet’te söz konusu edilebilir. İmam Ebû Hanîfe (v. 150/767) bu konuda şu güzel açıklamayı yapar: “İman artmaz eksilmez. Çünkü imanın artması, ancak küfrün eksilmesi ile, imanın eksilmesi de, ancak küfrün artmasıyla mümkün olabilir. Bir şahsın aynı anda hem mü’min, hem de kâfir olması ise yanlış bir düşünce şeklidir.”27 27 Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasan Nureddîn Ali b. Sultan Muhammed, Şerhu’l-fıkhi’l-ek- ber, 79, Mısır 1373. İMAN ve İMAN ESASLARI 53 2. İman nitelik (keyfiyet) yönüyle artma eksilme gösterir. Kiminin imanı kuvvetli, kiminin zayıftır. Kiminin kâmil, kiminin noksandır. Kimininki ilme’l-yakîn seviyesindedir, kiminin de ayne’l-yakîn veya hakka’l-yakîn seviyesindedir. Yukarıda anılan âyetlerde bu çeşit bir artma ve eksilmeden bahsedilmektedir. Meselâ, İbrahim (a.s.) ölüleri nasıl dirilttiğini göstermesini Allah’tan istemiş, âyet-i kerîmede buyurulduğu gibi Allah Teâlâ’nın “inanmadın mı?” sorusuna, Hz. İbrahim “(Gözümle de görerek) kalbim tam yatışsın (mutmain olsun) diye” (Bakara 2/260) cevabını vermiştir. Böylece O’nun ayne’l-yakîn derecesindeki imanının ilme’l-yakîn seviyesindeki önceki imanından daha kuvvetli olduğu haber verilmiştir. F. İMAN-İSLÂM MÜNASEBETİ İslâm sözlükte, itaat etmek, boyun eğmek, bağlanmak, bir şeye teslim olmak, esenlikte kalmak manâlarına gelir. Terim olarak ise, Yüce Allah’a itaat etmek, Peygamberimiz Hz. Muhammed’in din adına bildirmiş olduğu şeylerin hepsini benimsediğini göstermektir. Kur’ân-ı Kerîm’de iman ile islâm, bazen aynı manâda kullanılmış, bazen de farklı kavramlar olarak ele alınmıştır. İman ile islâm, aynı manâda kullanılırsa bu durumda islâm deyince İslâm’ın gerekleri olan hükümlerin dinden olduğuna inanmak, İslâm’ı bir din olarak benimsemek ve O’na boyun eğmek manâsı anlaşılır. İslâm çok geniş bir kavramdır ve teslimiyet demektir. Teslimiyet ise üç türlü olur: Ya kalben olur ki, bu kesin inanç demektir. Ya dille olur ki, bu da ikrardır. Ya da organlarla olur. Bunlar da ibadetlerdir. Bu üç şeklin en üstünü kalple olanıdır, işte İslâm’ın, üç şeklinden biri olan kalbin teslimiyetine ve bağlılığına iman denilir. Mâtürîdîler bu 54 ANA HATLARIYLA İSLÂM AKÂİDİ ve KELÂM’A GİRİŞ anlayıştan hareketle, imanla İslâm’ı bir telâkkî etmişlerdir.28 İman ile İslâm’ın aynı kavramlar olduğunu gösteren âyetler vardır: “Musa (a.s.) dedi ki: ‘Ey kavmim, eğer Allah’a inandıysanız ve O’na teslim olduysanız sadece O’na güvenip dayanın” (Yûnus 10/84). “Sen körleri sapıklıklarından çevirip doğru yola getiremezsin. Ancak âyetlerimize inanıp da teslim olanlara duyurabilirsin.” (Neml 27/81). “Bunun üzerine orada bulunan mü’minleri çıkardık. Zaten orada Müslümanlar’dan, bir ev halkından başka kimse bulmadık.” (Zâriyât 51/35-36). Peygamber Efendimiz de bir hadîslerinde “İslâm beş şey üzerine bina olundu. (Bu beş şey): ‘Allah’tan başka tanrı yoktur. Hz. Muhammed O’nun elçisidir’ demek, namaz kılmak, zekât vermek, haccetmek, ramazan orucunu tutmaktır.”29 buyurmuş, kelime-i tevhîdi İslâm içinde zikretmiştir. Eğer iman ile İslâm aynı manada kullanılırsa yani İslâm, İslâmî hükümleri kalbin kabullenişi, İslâm’ın bir din olarak benimsenişi anlamında ele alınırsa, o zaman her mü’min müslimdir, her müslim de mü’mindir. Eş‘arîler ile Mâtürîdîler’den Ebü’l-Mu‘în en-Nesefî’ye (v. 508/1115) göre, iman ile İslâm ayrı ayrı şeylerdir.30 Bu anlayışa göre, her mü’min müslim olmakta fakat her müslim mü’min özelliğini 28 Mâtürîdî, age, 898; Sâbûnî, el-Kifâye, vr. 90a. 29 Buhârî, “Îmân”, l, 3; Müslim, “Îmân”, 5; Tirmizî, “Îmân”, 3; Nesâî, “Îmân”, 13. 30 Eş‘arî, el-İbâne ‘an usûli’d-diyâne, 10, Medine 1975; Bâkıllânî, Kitâbü’t-temhîd, 347; Şehristânî, el-Milel ve’n-nihal, I, 40; Nesefî, Ebü’l-Mu‘în Meymûn b. Muhammed b. Muhammed el-Hanefî, Tebsıratü’l-edille, II, 817, nşr. Claude Salame, Institut Français de Damas, Dımaşk 1993. İMAN ve İMAN ESASLARI 55 kazanamamaktadır. Çünkü bu manâda İslâm, kalbin bağlanışı ve teslimiyeti değil, dilin veya organların teslimiyeti, belli amellerin işlenmesi demektir. Bu durumda İslâm daha genel, iman daha özel bir kavram olmaktadır. Meselâ münafık diliyle Müslüman olduğunu söyler, ibadetleri yerine getiriyormuş gibi davranır fakat kalbiyle inanmaz. Münafık hakikatte inanmadığı halde dünyada Müslüman’mış gibi gözükebilir. Kur’ân-ı Kerîm’de iman ile İslâm’ın ayrı şeyler olduğunu gösteren bir âyette şöyle buyurulur: “Bedevîler ‘inandık’ dediler. De ki: Siz iman etmediniz. Ama ‘boyun eğdik’ deyin. Henüz iman kalplerinize yerleşmedi.” (Hucurât 49/14). Peygamberimiz de Cibrîl hadîsi diye meşhur olmuş bir hadîste, iman, İslâm ve ihsanın üç ayrı kavram olduğunu söylemiştir. Ebû Hüreyre (v. 59/679) şunları anlatır: Allah elçisi bir gün insanlarla beraberken, bir adam (bu şahsın Cebrâîl (a.s.) olduğu hadîsin sonunda Peygamberimiz tarafından açıklanmıştır) kendisine gelerek, - İman nedir? diye sordu. Resûlullah da: - İman, Allah’a, meleklerine, Allah’a kavuşmaya, peygamberlerine, öldükten sonra dirilmeye inanmak demektir, cevabını verdi. Bunun üzerine o şahıs: - İslâm nedir? dedi. Resûl-i Ekrem de karşılık olarak: - Allah’a ibadet etmen, O’na ortak koşmaman, namazı kılman, farz olan zekâtı vermen, ramazan ayında oruç tutman ve Kâbe’ yi haccetmendir, dedi. Aynı kişi: - İhsan nedir? diye bir soru yöneltti. Hz. Peygamber de, - Allah’a, O’nu görüyormuş gibi ibadet etmendir. Çünkü sen O’nu görmüyor olsan da O seni görüyor buyurdu.31 Bu hadîsten 31 Buhârî, “Îmân”, 37; “Tefsîru sûre 31”; Müslim, “Îmân”, 1; Ebû Dâvûd, “Sün- net”, 15. 56 ANA HATLARIYLA İSLÂM AKÂİDİ ve KELÂM’A GİRİŞ imanın, kalbin tasdik ve kabullenişi, İslâm’ın da, içteki bu inanca dayalı olan belli amelleri yapmak olduğu anlaşılmaktadır. Görüldüğü üzere iman-İslâm münasebeti konusundaki görüşler özde beraberlik arz etmekte, ihtilâf lâfızda kalmaktadır. G. İMANIN GEÇERLİ OLMASININ ŞARTLARI Bir imanın geçerli (sahîh) olabilmesi ve sahibini ahirette ebedî kurtuluşa erdirebilmesi için şu şartların kendisinde bulunması gerekir: 1. İman ye’s (ümitsizlik) halinde olmamalıdır. Müslüman olmayan bir kişi, son nefesinde, uğrayacağı azabı görür ve ondan sonra iman etmeye kalkarsa imanı geçerli olmaz. Bir âyet-i kerîmede “Artık o çetin azabımızı gördükleri zaman ‘Allah’a inandık ve O’na ortak koştuğumuz şeyleri inkâr ettik’ derler. Fakat azabımızı gördükleri zaman imanları kendilerine bir fayda vermeyecektir. Allah’ın kulları hakkında süregelen âdeti budur. İşte o zaman kâfirler hüsrana uğrayacaklardır.” (Mü’min 40/84-85) buyurularak ümitsizlik halindeki imanın geçerli olmayacağı ortaya konulmaktadır. Çünkü imanda önemli olan gayba imandır. Azabı gördükten sonra gayba iman diye bir şey kalmaz. 2. Mü’min, inkâra ve dini yalanlamaya alâmet sayılan şeylerden birini yapmamalıdır. Meselâ, Allah Teâlâ’yı ve bütün peygamberleri tasdik edip de, Hz. Muhammed’in peygamberliğine inanmayan yahut farz olduğu kesin olarak bilinen bir hükmü (namazın farz, şarap içmenin haram olduğunu) kendi iradesiyle inkâr eden, puta ve haça tapan bir kimseye mü’min denilemez. 3. İslâmî hükümlerin hepsini bir bütün kabul edip, hiçbirinin yerine getirilmesinden çekinmemeli, inatçılık yapmamalıdır. Meselâ İMAN ve İMAN ESASLARI 57 bir adam, namaz ve oruç gibi ibadetlerden birini güzel görmez, bu ibadetlerle alay eder yahut sırf Allah’ın buyruğu olduğu için ibadetleri terk ederse, Allah’ın yasak ettiğini bildiği halde inkâr kastıyla bir haramı işlerse o kişi imanını kaybeder. 4. Mü’min Allah’ın rahmetinden ümitsiz, azabından da emin olmamalıdır. Korku ile ümit arasında bulunmalıdır. Mü’minin “nasıl olsa imanım var, bu sebeple muhakkak cennete girerim” düşüncesiyle Allah’ın azabından emin olması, güven duygusu içinde bulunması veya “çok günah işledim, ben muhakkak cehennemliğim” diye Allah’ın rahmetinden ümit kesmesi imanını kaybetmesine sebep olabilir. Allah Teâlâ iki ayrı âyette şöyle buyuruyor:“Çünkü kâfirler topluluğundan başkası Allah’ın rahmetinden ümit kesmez.” (Yûsuf 12/87). “Allah’ın azabından emin mi oldular? Fakat ziyana uğrayan topluluktan başkası, Allah’ın (böyle) mühlet vermesinden emin olamaz.” (A‘râf 7/99). H. KÜFÜR, ŞİRK, İRTİDÂD, NİFAK 1. KÜFÜR Sözlükte örtmek demektir. Terim olarak ise, Hz. Peygamber’i Allah Teâlâ’dan getirdiği kesinlikle sabit olan şeylerde yalanlayıp, tevatüren bize ulaşmış bulunan esaslardan birini veya birkaçını inkâr etmek demektir. İmanın mahiyeti ve kapsamı konusunda görüş açıklayanlar, küfrü de bu görüşlerine göre tarif etmişlerdir. Doğru ve gerçek inancı örten ve iman etmeyen manâsına gelen kâfir kelimesinin çoğulu “küffâr” ve “kefere”dir. Kadın için kâfire 58 ANA HATLARIYLA İSLÂM AKÂİDİ ve KELÂM’A GİRİŞ kullanılır. İkfâr ve tekfîr de kişiyi küfre nispet etmek ve kâfir saymak manâlarına gelir.32 Bir insan kâfir olarak ölürse cehennemde ebedî azaba uğrayacaktır. Kur’ân-ı Kerîm’de şöyle buyurulmuştur: “(Âyetlerimizi) inkâr etmiş ve kâfir olarak ölmüşlere gelince, işte Allah’ın, meleklerin ve tüm insanların lâneti onların üzerinedir. Onlar ebediyen lânet içinde kalırlar. Artık ne azapları hafifletilir ne de onların yüzlerine bakılır.” (Bakara 2/161-162). “Şüphesiz âyetlerimizi inkâr edenleri gün gelecek bir ateşe sokacağız; onların derileri pişip acı duymaz hale geldikçe, derilerini başka derilerle değiştiririz ki acıyı duysunlar! Allah daima üstün ve hakîmdir.” (Nisâ 4/56). “Cehennem, kâfirleri mutlaka kuşatacaktır.” (Tev
