دين و زندگى (2) - كتاب درسي - چاپ پنجم 1400

‫ــــم‬ ‫لـــی ُم َح َّمــــ ٍد َو آلِ ُم َح َّمــــ ٍد َو َع ِّج ْ‬ ‫ــــل َف َر َج ُه ْ‬ ‫ـــــل َع ٰ‬ ‫اَللّٰ ُه َّ‬ ‫ــــم َص ِّ‬ ‫دین و زندگی(‪)2‬...

‫ــــم‬ ‫لـــی ُم َح َّمــــ ٍد َو آلِ ُم َح َّمــــ ٍد َو َع ِّج ْ‬ ‫ــــل َف َر َج ُه ْ‬ ‫ـــــل َع ٰ‬ ‫اَللّٰ ُه َّ‬ ‫ــــم َص ِّ‬ ‫دین و زندگی(‪)2‬‬ ‫رشتههای علوم تجربی ـ ریاضی و فیزیک ـ فنی و حرفهای ـ کاردانش‬ ‫پایۀ یازدهم‬ ‫دورۀ دوم متوسطه‬  ‫وزارت آموزش و پرورش‬ ‫سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي‬ ‫دین و زندگی (‪ )2‬ـ پایۀ یازدهم دورۀ دوم متوسطه ـ ‪111204‬‬ ‫نام کتاب‪:‬‬ ‫سازمان پژوهش و برنامهریزی آموزشی‬ ‫پدیدآورنده‪:‬‬ ‫دفتر تألیف کتابهای درسی عمومی و متوسطه نظری‬ ‫مدیریت برنامهریزی درسی و تألیف‪:‬‬ ‫پرویز آزادی‪ ،‬عباس جوارشکیان‪ ،‬فضلاهلل خالقیان‪ ،‬انسیه جلیلی طهماسبی‪ ،‬حسین سوزنـچی‪،‬‬ ‫شناسه افزوده برنامهریزی و تألیف‪:‬‬ ‫سیدحمید طالبزاده‪ ،‬مصطفی فیض‪ ،‬علی لطیفی‪ ،‬محمود متوسلآرانی‪ ،‬معصومه ابراهیم و حمیدرضا‬ ‫هادیزاده (اعضای شورای برنامهریزی) ـ محمدحسن افخمی عقدا‪ ،‬محمدرضا خدایی و صدیقه‬ ‫عبدال ٰلّهی (همکاران شورای برنامهریزی)‬ ‫محمدمهدی اعتصامی‪ ،‬سیدمحمد دلبری و یاسین شکرانی (اعضای گروه تألیف)ـ محمدکاظم بهنیا‬ ‫(ویراستار)‬ ‫اداره ّ‬ ‫کل نظارت بر نشر و توزیع مواد آموزشی‬ ‫مدیریت آماده‌سازی هنری‪:‬‬ ‫احمدرضا امینی (مدیر امور فنی و چاپ) ـ جواد صفری (مدیر هنری) ـ مجتبی زند (طراح جلد)ـ سید‬ ‫شناسه افزوده آمادهسازی‪:‬‬ ‫بشیر حسینی (تصویرگر) ـ مریم نصرتی (صفحهآرا) ـ فاطمه باقریمهر‪ ،‬سوروش سعادتمندی‪ ،‬آذر‬ ‫روستاییفیروزآباد‪ ،‬حسین قاسمپوراقدم‪ ،‬فاطمه پزشکی‪ ،‬فاطمه رئیسیان فیروزآباد (امور آمادهسازی)‬ ‫تهران‪ :‬خیابان ایرانشهر شمالی ـ ساختمان شمارۀ ‪ ٤‬آموزش و پرورش  (شهید موسوی)‬ ‫نشانی سازمان‪:‬‬ ‫تلفن‪٩ :‬ـ‪ ،٨٨٨٣١١٦١‬دورنگار‪ ،٨٨٣٠٩٢٦٦ :‬کد پستی‪١٥٨٤٧٤٧٣٥٩ :‬‬ ‫وبگاه‪ www.chap.sch.ir :‬و ‪www.irtextbook.ir‬‬ ‫شرکتچاپونشرکتابهایدرسیایران‪ :‬تهرانـکیلومتر‪ ١٧‬جادۀمخصوصکرجـخیابان‪( ٦١‬داروپخش)‬ ‫ناشر‪:‬‬ ‫تلفن‪  ٥ :‬ـ ‪ ،٤٤٩٨٥١٦١‬دورنگار‪ ،44985160 :‬صندوق پستی‪١٣٩ :‬ـ  ‪٣٧٥١٥‬‬ ‫شرکت چاپ و نشر کتابهای درسی ایران «سهامی خاص»‬ ‫چاپخانه‪:‬‬ ‫چاپ پنجم ‪1400‬‬ ‫سال انتشار و نوبت چاپ‪:‬‬ ‫شابك‪3‬ـ‪2869‬ـ   ‪05‬ـ‪964‬ـ‪978‬‬ ‫‪ 3‬ـ ‪ 2869‬ـ ‪ 05‬ـ ‪ 964‬ـ ‪ISBN: 978‬‬ ‫بهترین و مؤثرترین راه مبارزه‪،‬‬ ‫مجهز شدن به سالح علمِ دین‬ ‫و دنیاست و خالی کردن این‬ ‫سنگر‪ ،‬خیانت به اسالم و‬ ‫مملکت اسالمی است‪.‬‬ ‫امام خمینی « ُق ّ ِد َس ِس ُّر ُه»‬ ‫کلیه حقوق مادی و معنوی این کتاب متعلق به سازمان پژوهش و برنامه ریزی‬ ‫آموزشی وزارت آموزش و پرورش است و هرگونه استفاده از کتاب و اجزای آن‬ ‫به صورت چاپی و الکترونیکی و ارائه در پایگاه های مجازی‪ ،‬نمایش‪ ،‬اقتباس‪،‬‬ ‫تلخیص‪ ،‬تبدیل‪ ،‬ترجمه‪ ،‬عکس برداری‪ ،‬نقاشی‪ ،‬تهیه فیلم و تکثیر به هر شکل‬ ‫و نوع‪ ،‬بدون کسب مجوز از این سازمان ممنوع است و متخلفان تحت پیگرد‬ ‫قانونی قرار می گیرند‪.‬‬ ‫محتوای این کتاب تا پایان سال تحصیلی ‪ 1401 - 1402‬تغییر نخواهد کرد‪.‬‬  ‫فهرست‬ ‫‪14‬‬ ‫بخش اول‪ :‬تفکر و اندیشه‪9.........................................‬‬ ‫درس اول‪ :‬هدایت الهی‪12...........................................‬‬ ‫درس دوم‪ :‬تداوم هدایت‪22..........................................‬‬ ‫درس سوم‪ :‬معجزه جاویدان ‪36.......................................‬‬ ‫‪48.............................‬‬ ‫درس چهارم‪ :‬مسئولیت های پیامبر‬ ‫درس پنجم‪ :‬امامت‪ ،‬تداوم رسالت‪٦٢..................................‬‬ ‫درس ششم‪ :‬پیشوایان اسوه ‪74.......................................‬‬ ‫درس هفتم‪ :‬وضعیت فرهنگی‪ ،‬اجتماعی و سیاسی‬ ‫‪88............................‬‬ ‫مسلمانان‪ ،‬پس از رحلت رسول خدا‬ ‫درس هشتم‪ :‬احیای ارزش های راستین‪98..............................‬‬ ‫درس نهم‪ :‬عصر غیبت ‪110............................................‬‬ ‫درس دهم‪ :‬مرجعیت و والیت فقیه ‪124..................................‬‬ ‫بخش دوم‪ :‬در مسیر ‪134..............................................‬‬ ‫‪52‬‬ ‫درس یازدهم‪ :‬ع ّزت نفس ‪138..........................................‬‬ ‫درس دوازدهم‪ :‬پیوند مقدس ‪148......................................‬‬  ‫مطالعه كتاب‪ ،‬حتماً این قسمت را بخوانید‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫پیش از‬ ‫سخنی با دبیران‬ ‫همکاران عزیز‪ ،‬سالم بر شما‬ ‫ترجمه آن‪ ،‬در ابتدای هر درس‬ ‫ٔ‬ ‫‪1‬ــ برای اُنس بیشتر دانش آموزان با قرائت قرآن كریم‪ ،‬آیاتی از قرآن كریم و‬ ‫دقیقه ابتدای كالس به قرائت اختصاص دارد‪.‬از آنجا كه آموزش صحیح‬ ‫ٔ‬ ‫آمده است‪.‬در هنگام تدریس‪10 ،‬‬ ‫قرائت در دوره های تحصیلی گذشته انجام شده و قواعد قرائت صحیح‪ ،‬آموزش داده شده است‪ ،‬انتظار می رود‬ ‫كه دانش آموزان بتوانند این قواعد را مراعات كنند و آیات را صحیح بخوانند‪.‬به همین جهت باید از دانش آموزان‬ ‫بخواهیم كه آیات هر درس را روز قبل‪ ،‬مرور و تمرین كنند و در فرصت كوتاه كالس‪ ،‬متن تمرین شده را بخوانند‪.‬‬ ‫عرصه حضور‪ ،‬فعالیت و خالقیت های فكری دانش آموزان باشد‬ ‫ٔ‬ ‫‪2‬ــ این درس‪ ،‬وقتی نتیجه بخش خواهد بود كه‬ ‫و به آنها شهامت اندیشیدن و ابتكار بدهد‪.‬میزان موفقیت ما در تدریس به میزان تفكر و اندیشه ورزی دانش آموزان‬ ‫بستگی دارد‪.‬روش تدریس و ارزشیابی ما نباید به گونه ای باشد كه دانش آموزان مجبور باشند كتاب را چندبار‬ ‫بخوانند و حفظ كنند‪.‬آن امتحان و آن ارزشیابی با اهداف این درس هماهنگ است كه امكان تحقیق‪ ،‬اظهارنظر‬ ‫و فكركردن را برای دانش آموزان فراهم می كند‪.‬با توجه به نكات فوق‪ ،‬ارزشیابی این درس در دو بخش انجام‬ ‫می گیرد‪.‬‬ ‫بخش اول‪.‬ارزشیابی مستمر؛ شامل‪:‬‬ ‫‪1‬ــ قرائت صحیح آیات شریفه‪ 4 :‬نمره‬ ‫‪2‬ــ انجام فعالیت های داخل درس (مانند ّتدبر در قرآن‪ ،‬فعالیت کالسی و …) و پرسش از متن‪ 8 :‬نمره‬ ‫‪3‬ــ حضور فعال در فرایند تدریس و مشارکت در گفت وگوهای کالسی‪ 5 :‬نمره‬ ‫‪4‬ــ پاسخ به سؤال های بخش اندیشه و تحقیق‪ 3 :‬نمره‬ ‫توجه‪:‬‬ ‫انجام پیشنهادها‪ ،‬نگارش مقاالت تحقیقی و انجام كارهای هنری و ادبی تا دو نمره به معدل نمره مستمر اضافه‬ ‫می كند‪.‬‬ ‫بخش دوم‪.‬ارزشیابی پایانی‪:‬‬ ‫این ارزشیابی در پایان هر نیم سال انجام می گیرد كه شامل دو بخش است‪1 :‬ــ آزمون كتبی؛ ‪2‬ــ قرائت آیات‪.‬‬ ‫در آزمون كتبی‪ ،‬سؤال ها باید بر اساس رویكرد كلی محتوای آموزشی؛ یعنی‪ ،‬فهمیدن‪ ،‬نه حفظ كردن‪ ،‬استوار‬ ‫باشد‪.‬باید محورهای كلیدی و اصلی محتوای كتاب‪ ،‬محور آزمون باشد و از نكات حاشیه ای و فرعی نباید برای‬ ‫طرح سؤال استفاده شود‪.‬‬  ‫آزمون كتبی‪ 16 ،‬نمره دارد‪ 4.‬نمره از ارزشیابی پایانی به قرائت صحیح دانش آموزان اختصاص دارد‪.‬‬ ‫توجه‪:‬‬ ‫‪1‬ــ آیات ابتدای هر درس برای قرائت در كالس است و صرفاً در ارزشیابی مستمر و پایانی به صورت شفاهی‬ ‫از دانش آموزان پرسیده می شود و نباید هیچ گونه سؤالی در امتحانات كتبی و آزمون های ورودی دانشگاه ها از این‬ ‫آیات طراحی شود‪.‬‬ ‫صفحه قرائت و قبل از شروع درس آمده‪ ،‬جزء محتوای آموزشی نیست و صرفاً‬ ‫ٔ‬ ‫ترجمه آیاتی که در مقابل‬ ‫ٔ‬ ‫‪2‬ــ‬ ‫جهت آشنایی دانش آموزانی كه تمایل به دانستن مفاهیم این آیات دارند‪ ،‬قرار داده شده است‪.‬از این قسمت در‬ ‫آزمون ها‪ ،‬اعم از آزمون های كتبی در نظام آموزشی آموزش و پرورش و آزمون های ورودی دانشگاه ها‪ ،‬نباید سؤالی‬ ‫طرح شود‪.‬‬ ‫‪3‬ــ قسمت های «بیشتر بدانیم» و«پاسخ سؤاالت شما» فقط برای توسعه اطالعات و كسب نمره تشویقی است‬ ‫و در امتحانات پایانی و آزمون های ورودی دانشگاه ها نباید از این قسمت ها سؤال طرح شود‪.‬‬ ‫‪4‬ــ فعالیت هایی كه با عالمت ‪ ‬مشخص شده اند‪ ،‬فعالیت های واگرا هستند و فقط در زمان تدریس و ارزشیابی‬ ‫مستمر از آنها استفاده می شود و در امتحانات پایانی و آزمون های ورودی دانشگاه ها نباید سؤالی از آنها طرح شود‪.‬‬ ‫‪  5‬ــ تمام قسمت هایی كه تحت عنوان «پیشنهاد»‪« ،‬پاورقی ها» و «دانش تکمیلی» در كتاب آمده است‪ ،‬صرفاً‬ ‫جهت توسعه اطالعات است و در ارزشیابی پایانی و آزمون های ورودی دانشگاه ها نباید مورد سؤال قرار گیرد‪.‬‬ ‫در سایت گروه درسی قرآن و معارف اسالمی قرارداده‬ ‫‪  6‬ــ به تناسب موضوعات درسها‪ ،‬فیلمهای کوتاهی‬ ‫مشاهده فیلمها به شما عزیزان توصیه میشود‪.‬چنانچه شما هم محتواهایی (فیلم‪ ،‬مقاله‪ ،‬کلیپ و ‪ )...‬متناسب با‬ ‫ٔ‬ ‫شده است‪.‬‬ ‫موضوعات درسی دارید میتوانید با ارسال آن برای گروه‪ ،‬در افزایش کیفیت این بخش ما را یاری کنید‪.‬‬ ‫‪7‬ــ آیاتی كه در درس ها ترجمه نشده اند آیاتی هستند كه در سال های پیشین معنا و مفهوم آنها به دانش آموزان‬ ‫آموزش داده شده است‪.‬‬ ‫مشخص شده برای آزمون پایانی و آزمون ورودی‬ ‫‪  8‬ــ فقط حفظ کردن آیات و روایاتی که با عالمت‬ ‫ترجمه آنها را از دانش آموزان پرسید‪.‬در سایر موارد‪،‬‬ ‫ٔ‬ ‫دانشگاه ها ضروری است و می توان عین آن آیات و روایات و‬ ‫حفظ کردن عین آیات و روایات ضروری نیست‪ ،‬بلکه برداشت و استنباط از آنها اهمیت دارد‪.‬‬ ‫شما می توانید برای ارتباط با مؤلفان‪ ،‬به آدرس ‪ quran-dept.talif.sch.ir‬مراجعه کنید و در بخش‬ ‫«پرسش و پاسخ» نظرات خود را بیان کنید‪.‬‬ ‫از خداوند برایتان آرزوی بهترین ها را داریم‪.‬‬ ‫گروه درسی قرآن و معارف اسالمی‬  ‫یادآوری‬ ‫در سال گذشته با «هدف زندگی» آشنا شدیم و دانستیم که مقصود‬ ‫همه خوبی ها و‬‫سرچشمه ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫و محبوب نهایی زندگی ما «خداست»‪.‬او‬ ‫زیبایی هاست و حرکت به سوی این خوبی ها به معنای نزدیکی به اوست‪.‬در‬ ‫تقرب به خداست‪.‬‬ ‫همه کمال ها و زیبایی ها ّ‬ ‫حقیقت‪ ،‬راه دستیابی به ٔ‬ ‫همچنین آموختیم که موجودات جهان‪ ،‬از ِآن خدایند و بازگشتشان هم به‬ ‫سوی اوست‪.‬در میان مخلوقات پیرامون ما‪ ،‬بازگشت انسان‪ ،‬یک بازگشت‬ ‫ویژه است‪.‬معاد هر انسانی از عمل اختیاری او شکل می گیرد‪.‬بنابراین‪،‬‬ ‫باید برای انجام بهترین عمل‪ ،‬به درستی برنامه ریزی کرد و عقاید‪ ،‬اخالق و‬ ‫اعمالی که موجب رستگاری در دنیا و آخرت می شود را شناخت و به آنها‬ ‫پایبند بود‪.‬‬ ‫امسال در این بخش از کتاب دین و زندگی‪ ،‬با روش هدایتی خداوند‬ ‫بیشتر آشنا می شویم تا با بهره مندی از هدایت های او‪ ،‬برای بهترین زندگی در‬ ‫دنیا و کسب خوشبختی جاویدان در آخرت‪ ،‬بهتر برنامه ریزی کنیم‪.‬‬ ‫‪8‬‬  ‫تفکر و اندیشه‬ ‫بخش ا ّول‬ ‫‪1‬‬ ‫فیلم‬ ‫جلوه زیبایی و طراوت‪،‬‬ ‫ٔ‬ ‫آب‪ ،‬نعمت بی نظیر خداوند‪،‬‬ ‫ادامه حیات است‪.‬در‬‫ٔ‬ ‫مظهر پاکی و زاللی و عامل‬ ‫نبود آب‪ ،‬از آواز دلنشین پرندگان‪ ،‬طراوت و سرسبزی‬ ‫تبسم گل های زیبا و رنگارنگ طبیعت اثری‬ ‫درختان و ّ‬ ‫نخواهد بود‪.‬‬ ‫مایه حیات و اساس زندگی در جهان است‪.‬‬ ‫آری‪ ،‬آب ٔ‬ ‫‪2‬‬ ‫الماء ک َُّل َشیءٍ َح ّیٍ‬ ‫وجعلنا ِمن ِ‬ ‫َ‬ ‫َ ََ‬ ‫انسان با آب نیازهای طبیعی و جسمی اش را برطرف می سازد و به طورکلی آب‪ ،‬حیات بخش‬ ‫جهان مادی‪ ،‬از جمله ما انسان هاست‪.‬‬ ‫‪3‬‬ ‫ی بِه بَ َلد ًة َم ً‬ ‫یتا  ‬ ‫لِـنُحـ ِی‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫اما راستی حیات روح بشر وابسته به چیست؟ چه چیزی به روح و درون انسان شادابی و‬ ‫طراوت می بخشد؟ چگونه می توان به این اکسیر حیات دست یافت؟‬ ‫لـرسو ِل ِاذا َدعاکُم لِما ُیحییکُم‬ ‫‪4‬‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫آمنُوا استَجیبوا ل ّٰله َو ل َّ‬ ‫یا ا َُّی َها ا َّل َ‬ ‫ذین َ‬ ‫ای کسانی که ایمان آورده اید‪ ،‬دعوت خدا و پیامبر را بپذیرید؛ آنگاه که شما را به چیزی‬ ‫فرامی خواند که به شما زندگی حقیقی می بخشد‪.‬‬ ‫‪1‬ــ دبیران و دانش آموزان می توانند فیلم های کوتاهی را که متناسب با موضوع درس است‪ ،‬در سایت گروه قرآن و‬ ‫معارف‪ ،‬به آدرس ‪ quran-dept.talif.sch.ir‬در بخش «فیلم کوتاه» مشاهده کنند‪.‬‬ ‫آیه ‪.30‬‬ ‫سوره انبیاء‪ٔ ،‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪2‬ــ‬ ‫آیه ‪.49‬‬ ‫ٔ‬ ‫فرقان‪،‬‬ ‫سوره‬ ‫ٔ‬ ‫‪3‬ــ‬ ‫آیه ‪.24‬‬ ‫سوره انفال‪ٔ ،‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪4‬ــ‬ ‫‪9‬‬  ‫قرائت‬ ‫سوره غافر ‪40‬‬ ‫جزء ‪24‬‬ ‫رض فَمن‬ ‫نی ِف اال َ ِ‬ ‫وم ظاهِر َ‬ ‫ـكل ایل‬ ‫ُ‬ ‫ٰی َقوم لَکُم الـم‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫ون ما اُریکُم ِا ّال‬ ‫قال ِفر َع ُ‬ ‫الل ِان جآءَنا َ‬ ‫أس ّ ِ‬ ‫نصنا ِمن بَ ِ‬ ‫َ ُ ُ‬ ‫ی‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫قال الی‬ ‫ما اَ ٰ‬ ‫بیل الرشا ِد ‪َ 29‬و َ‬ ‫رى َو ما اَهدیکُم ِا ّال َس َ‬ ‫مثل یوم االحزا ب ‪30‬‬ ‫اخف َعلَیکُم ِ َ َ ِ َ‬ ‫ءام ٰ‬ ‫ِ‬ ‫ن ی َقوم ِ ِا ّن اَ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫عد ِه و‬ ‫أب قَوم نوح و عا ٍد و َثود و النی من ب‬ ‫ثل َد ِ‬ ‫ِم َ‬ ‫َ ِ َ ِ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ٍ َ‬ ‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫اخف َعلَیکُم یَوم‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫لما لِل ِعبا ِد ‪ 31‬و ٰی َقوم ِا ّن ا‬ ‫الل یرید ظ ً‬ ‫َما ُ ُ ُ ُ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫َّ‬ ‫عاص‬ ‫ِ‬ ‫الل ِمن‬ ‫نی ما لَکُم ِمن ّ ِ‬ ‫ر‬ ‫َ ُ ِ َ‬ ‫دب‬ ‫م‬ ‫ون‬ ‫ل‬ ‫ّ‬ ‫ـو‬ ‫ت‬ ‫وم‬ ‫ی‬ ‫اتلنا ِد ‪32‬‬ ‫ٍ‬ ‫َ‬ ‫َ َُ َ‬ ‫ٰ‬ ‫ف‬ ‫یوس ُ‬ ‫الل فَما َلو ِمن ها ٍد ‪ 33‬و لَ َقد جآءکُم‬ ‫و من یضلل‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ ِ ِ ُ‬ ‫ّ‬ ‫ٰ‬ ‫ٖ‬ ‫ك ِم ّما جآءکُم بِه ح ّت‬ ‫ٰ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ٍّ‬ ‫ش‬ ‫ف‬ ‫م‬ ‫بل بِابل َ ِ ّین َ ِ ُ‬ ‫تل‬ ‫ز‬ ‫ما‬ ‫ف‬ ‫ت‬ ‫ِ‬ ‫ِمن ق َ ُ‬ ‫ٰ‬ ‫ً‬ ‫ٰ‬ ‫ل‬ ‫کذ َِ‬ ‫عد ٰه َرسوال َ‬ ‫الل ُ ِمن بَ ِ‬ ‫ث ّ‬ ‫لت لَن یَبعَ َ‬ ‫كل ق ُ ُ‬ ‫ِاذا َه َ َ‬ ‫َّ‬ ‫فم ٌ‬ ‫ٌ‬ ‫ُّ ٰ‬ ‫لون ف‬ ‫د‬ ‫ِ‬ ‫ا‬ ‫ی‬ ‫َ ُ‬ ‫نی‬ ‫ل‬ ‫َ‬ ‫ا‬ ‫تاب ‪34‬‬ ‫رس‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫الل‬ ‫ضل‬ ‫یُ ِ‬ ‫َ‬ ‫ُ َٖ ُ ِ ُ‬ ‫ّ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫ٰ‬ ‫ٖ‬ ‫ٰ‬ ‫ٖ‬ ‫ً‬ ‫الل بغری‬ ‫ءایت ِ‬ ‫نی‬ ‫ند ال َ‬ ‫الل َو ِع َ‬ ‫ند ّ ِ‬ ‫ب َمقتا ِع َ‬ ‫ُ َُ‬ ‫ک‬ ‫ن اَتىه َ‬ ‫سلط ٍ‬ ‫ِ ّ َِ ِ ُ‬ ‫ٰ‬ ‫ٰ‬ ‫ب ج ّب ٍار ‪ 35‬و‬ ‫ٍ‬ ‫ّ‬ ‫ِ‬ ‫ک‬ ‫َ‬ ‫لب م َت‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫الل َع ٰىل ک ُ ّ ِل ق‬ ‫ّ‬ ‫ل یَطبع‬ ‫ک َ‬ ‫ِ‬ ‫ذ‬ ‫ءامنوا َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫قال ِفرعون یهامن ابن یل ص ً‬ ‫ٖ‬ ‫ٖ‬ ‫ح لع ّل ابلغ االسباب ‪36‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ِ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫‪10‬‬  ‫ترجمه‬ ‫[مردی با ایمان از خاندان فرعون رو به سوی آنان گفت‪ ]:‬اى قوم من‪[ ،‬امروز‬ ‫حکومت از ِآن شماست‪ ،‬و ] در این سرزمین چیره گشتهاید‪ ،‬ولى [با این همه‬ ‫قدرت] چهکسى ما را در رهایی از عذاب خدا ــ اگر به سراغمان آمد ــ یارى‬ ‫مىرساند؟! فرعون گفت‪ :‬من جز آنچه را مىبینم و به درستى آن اطمینان دارم به شما‬ ‫‪29‬‬ ‫ارائه نمی دهم‪ ،‬و شما را جز به راه درست راهنمایى نمىکنم‪.‬‬ ‫و آن کس که ایمان آورده بود گفت‪ :‬اى قوم من‪ ،‬حقیقتاً من بر شما از روزی همانند‬ ‫ِ‬ ‫روز [عذاب] امت هاى گذشته بیمناکم ‪30‬‬ ‫ّ‬ ‫من از نظیر آن س ّنتى که بر قوم نوح‪ ،‬عاد‪ ،‬ثمود و کسانى که پس از آنان بودند‪ ،‬جارى‬ ‫‪31‬‬ ‫شد بیم دارم‪ ،‬و خدا براى بندگان ظلم و ستم نخواسته است‪.‬‬ ‫و اى قوم من‪ ،‬به راستى من بر شما از روزی که مردم یکدیگر را [ به یاری هم] صدا‬ ‫‪32‬‬ ‫می زنند مىترسم؛‬ ‫روزى که روی می گردانید و می گریزید؛ در آن روز براى شما در برابر [عذاب]‬ ‫خدا هیچ حمایتگری نیست و خدا هرکه را [به خاطر اعمالش] در بیراهه قرار دهد‪،‬‬ ‫‪33‬‬ ‫هدایت کننده ای برای او نیست‪.‬‬ ‫و به راستى یوسف پیش از این‪ ،‬دالیل آشکار براى شما آورد‪ ،‬ولی شما همواره از‬ ‫آنچه آورده بود در تردید بودید‪ ،‬تا وقتی که از دنیا رفت‪ ،‬گفتید‪ :‬هرگز خداوند پس‬ ‫حد بگذرند و در شک‬ ‫از او رسولى برنمىانگیزد‪.‬اینگونه‪ ،‬خداوند کسانى را که از ّ‬ ‫‪34‬‬ ‫و تردید به سر برند‪ ،‬به بیراهه مىافکند‪.‬‬ ‫درباره آیات خداوند بدون هیچ دلیل استواری مجادله مىکنند‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫همان کسانى که‬ ‫[این کارشان] خشم عظیمى نزد خداوند و نزد آنان که ایمان آوردهاند به بار مىآورد‪.‬‬ ‫‪35‬‬ ‫اینگونه خداوند بر دل هر متکبر زورگویى مهر مىزند‪.‬‬ ‫و فرعون گفت‪ :‬اى هامان‪ ،‬براى من بنایى مرتفع بساز [تا بر فراز آن بروم‪ ]،‬شاید به‬ ‫‪36‬‬ ‫اسباب[وسایل و راه هایی] دست بیابم‬ ‫‪11‬‬  ‫هدایت الهی‬ ‫احتیاج دائمی انسان به داشتن‬ ‫برنامه ای که پاسخگوی نیازهایش باشد‬ ‫و سعادت او را تضمین کند‪ ،‬سبب شده‬ ‫است که در طول تاریخ همواره شاهد‬ ‫ارائه برنامه های متفاوت و گاه متضاد از‬ ‫جانب مکاتب بشری باشیم‪.‬از این رو‬ ‫این سؤاالت در ذهن ایجاد می شود که‪:‬‬ ‫آیا می توان به مکاتب بشری اعتماد‬ ‫کرد و زندگی را بر اساس برنامه های آنان بنا نهاد؟‬ ‫برنامه کاملی برای سعادت خود ارائه دهد؟‬ ‫آیا انسان می تواند تنها با تکیه بر عقل‪ٔ ،‬‬ ‫برنامه مناسب برای سعادت انسان باید چه ویژگی هایی داشته باشد؟‬‫یک ٔ‬ ‫آیا برنامه ای که فقط سعادت دنیای انسان را در بر بگیرد‪ ،‬کامل است؟‬ ‫‪12‬‬  ‫نیاز های برتر‬ ‫انسان همچون سایر موجودات زنده‪ ،‬یک دسته نیازهای طبیعی و غریزی دارد؛ مانند نیاز به آب‪ ،‬هوا‪،‬‬ ‫غذا و مسکن‪.‬خداوند پاسخ به این نیازها را در عالم طبیعت آماده کرده و قدرت آگاه شدن از آنها را نیز‬ ‫به انسان داده است؛ برای مثال‪ ،‬در وقت نیاز به آب و غذا احساس تشنگی و گرسنگی می کند و سراغ‬ ‫آب و غذا می رود‪.‬هنگام سرما و گرما‪ ،‬از مصالح موجود در طبیعت بهره می برد و برای خود پوشاک‬ ‫و مسکن تهیه می کند‪.‬‬ ‫اما نیازهای انسان منحصر به نیازهای طبیعی و غریزی او نمی شود؛ زمانی که انسان‪ ،‬از سطح زندگی‬ ‫روزمره فراتر رود و در افق باالتری بیندیشد‪ ،‬خود را با نیازهای مهم تری نیز روبه رو می بیند؛ نیازهایی‬ ‫ّ‬ ‫که برآمده از سرمایه های ویژه ای است که خداوند به او عطا کرده است‪.1‬پاسخ صحیح به این نیاز های‬ ‫اساسی است که سعادت انسان را تضمین می کند‪.‬‬ ‫این نیازها به تدریج به دل مشغولی‪ ،‬دغدغه و باالخره به سؤال هایی تبدیل می شوند که انسان تا پاسخ‬ ‫آنها را نیابد‪ ،‬آرام نمی گیرد‪.‬برخی از این نیازها عبارت اند از‪:‬‬ ‫‪1‬ــ شناخت هدف زندگی‪ :‬انسان می خواهد بداند «برای چه زندگی می کند؟» و کدام هدف است‬ ‫که می تواند با اطمینان خاطر‪ ،‬زندگی اش را صرف آن نماید؟ او می داند که اگر هدف حقیقی خود را‬ ‫نشناسد یا در شناخت آن دچار خطا شود‪ ،‬عمر خود را از دست داده است‪.‬‬ ‫به همین خاطر‪ ،‬امام سجاد پیوسته این دعا را می خواند که‪:‬‬ ‫‪2‬‬ ‫«خدایا ایام زندگانی مرا به آن چیزی اختصاص بده که مرا برای آن آفریده ای»‬ ‫‪2‬ــ درک آیندۀ خویش‪ :‬انسان با این سؤال مهم و اساسی نیز روبه روست که‪« :‬آینده او چگونه‬ ‫است؟»؛ «آیا زندگی او با مرگ تمام می شود یا دفتر حیات او به شکل دیگری گشوده می گردد؟»‪« ،‬اگر‬ ‫نحوه‬ ‫حیات‪ ،‬به شکل دیگری ادامه می یابد و انسان زندگی ابدی را پس از مرگ آغاز خواهد کرد‪ٔ ،‬‬ ‫توشه سفر به جهان دیگر چیست؟» و «خوشبختی وی‬ ‫زندگی او پس از مرگ چگونه است؟»‪« ،‬زاد و ٔ‬ ‫در آن سرا در گرو انجام چه کارهایی است؟»‬ ‫ ی ش ‬ ‫ک‬ ‫س‬ ‫ک‬ ‫ ه چ را غ ا ف ل زا احوال دل خو ت ن م‬ ‫ خ ن م‬ ‫رو اه ف ر م ن یا ن اس ت‬ ‫ و همه ش ب‬ ‫ز‬ ‫ک‬ ‫ک‬ ‫ط ن ‪3‬‬ ‫ به جا می روم آ خ ر ن ن یما ی و م‬ ‫زا جا آ مده ام آ مد ن م ب هر چ ه ب ود‬ ‫پایه دهم با عنوان «پر پرواز» آشنا شده اید‪.‬‬ ‫‪1‬ــ با این سرمایه ها در درس دوم کتاب دین و زندگی ٔ‬ ‫‪2‬ــ َو اس َت ِفرغ َا ّیامی فی ما َخلَق َتنی لَهو‪.‬دعای مکارم االخالق‪.‬‬ ‫‪٣‬ــ دیوان شمس‪ ،‬مولوی‪.‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪3‬ــ کشف راه درست زندگی‪ :‬راه زندگی یا «چگونه زیستن» که ارتباط دقیقی با دو نیاز قبلی‬ ‫دغدغه دیگر انسان های فکور و خردمند است‪.‬این دغدغه از آن جهت جدی است که انسان‬ ‫ٔ‬ ‫دارد‪،‬‬ ‫فقط یک بار به دنیا می آید و یک بار زندگی در دنیا را تجربه می کند‪.‬بنابراین در این فرصت تکرارنشدنی‪،‬‬ ‫همه راه هایی که پیش روی اوست‪ ،‬راهی را برای زندگی انتخاب کند که به آن مطمئن باشد‬ ‫باید از بین ٔ‬ ‫تا بتواند با بهره مندی از سرمایه های خدادادی به هدف خلقت برسد‪.‬بنابراین‪ ،‬یکی از سؤاالت اساسی‬ ‫انسان این است که راه درست زندگی کدام است؟ و چگونه می توان به آن دست یافت؟‬ ‫تدبر در قرآن‬ ‫ّ‬ ‫سوره عصر تدبر کنید و با کمک دوستان‬ ‫ٔ‬ ‫در آیات‬ ‫خود‪ ،‬به سؤاالت پاسخ دهید‪:‬‬ ‫ِٰ‬ ‫حم ِن َّ‬ ‫الـرحی ِم‬ ‫بِس ِم ال ّله َّ‬ ‫الـر ٰ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫آمنوا‬ ‫العص ِر‪ ،‬ا َّن النسا َن لَفی ُخسرٍ‪ ،‬ا َّل ا َّل َ‬ ‫ذین َ‬ ‫َو َ‬ ‫و َع ِملُوا ّ ِ ِ‬ ‫الصب ِر‬ ‫الح ِّق َو تَ َ‬ ‫واصوا بِ َّ‬ ‫واصوا بِ َ‬ ‫الصالحات َو تَ َ‬ ‫َ‬ ‫‪1‬ــ خداوند در این سوره به چه چیزی سوگند خورده است؟ چرا؟‬ ‫‪2‬ــ چه خسارتی انسان را تهدید می کند؟‬ ‫‪3‬ــ چه کسانی دچار خسران نمی شوند؟‬ ‫پاسخ به این نیازها و سؤال های اساسی باید حداقل دو ویژگی داشته باشد‪:‬‬ ‫الف) کامال ً درست و قابل اعتماد باشد؛ زیرا هر پاسخ احتمالی و مشکوک نیازمند تجربه و آزمون‬ ‫است‪.‬در حالی که عمر محدود آدمی برای چنین تجربه ای کافی نیست‪ ،‬به خصوص که راه های‬ ‫پیشنهادی هم بسیار زیاد و گوناگون اند‪.‬‬ ‫ب) همه جانبه باشد؛ به طوری که به نیازهای مختلف انسان به صورت هماهنگ پاسخ دهد؛ زیرا ابعاد‬ ‫جسمی و روحی‪ ،‬فردی و اجتماعی و دنیوی و اخروی وی‪ ،‬پیوند و ارتباط کامل و تنگاتنگی با هم دارند‬ ‫و نمی توان برای هر بُعدی جداگانه برنامه ریزی کرد‪.‬‬ ‫با توجه به این دو ویژگی کسی می تواند پاسخ صحیح این سؤال ها را بدهد که‪:‬‬ ‫‪1‬ــ آگاهی کاملی از خلقت انسان‪ ،‬جایگاه او در نظام هستی‪ ،‬ابعاد دقیق و ظریف روحی و جسمی و‬ ‫نیز فردی و اجتماعی او داشته باشد‪.‬‬ ‫‪2‬ــ همچنین بداند که انسان ها‪ ،‬پس از مرگ‪ ،‬چه سرنوشتی دارند و دقیقاً چه عاقبتی در انتظار‬ ‫آنهاست‪.‬‬ ‫‪14‬‬  ‫فعالیتکالسی‬ ‫با توجه به توضیحات‪ ،‬بررسی کنید که‬ ‫الف) آیا عقل انسان به تنهایی می تواند به این سؤال های اساسی پاسخ کامل و جامع دهد ؟ چرا؟‬ ‫ب) آیا انسان به تنهایی می تواند مسیر سعادت را طراحی کند؟ چرا؟‬ ‫فیلم‪ :‬تواناییهای عقل من تا چه اندازه است؟‬ ‫دانش تکمیلی‬ ‫برای آشنایی با برخی از مکتب هایی که بر اساس عقل و دانش بشری به سؤاالت اساسی انسان‬ ‫پاسخ داده اند و نتایج ناگواری در زندگی انسان ها به جای گذاشته اند‪ ،‬به سایت گروه قرآن و معارف‬ ‫بخش «دانش تکمیلی» مراجعه کنید‪.‬برای ورود به سایت گروه قرآن و معارف کافی است به آدرس‬ ‫‪1‬‬ ‫‪ http://quran - dept.talif.sch.ir‬مراجعه کنید‪.‬‬ ‫شیوۀ هدایت خداوند‬ ‫خداوند هر دسته از مخلوقات را متناسب با ویژگی هایی که در وجودشان قرار داده است هدایت‬ ‫شیوه‬ ‫می کند‪.‬انسان ویژگی هایی دارد که او را از سایر مخلوقات متمایز می کند و همین امر سبب شده ٔ‬ ‫‪2‬‬ ‫هدایت او متفاوت باشد‪.‬‬ ‫یکی از این ویژگی ها‪ ،‬توانایی ّتعقل و تفکر و ویژگی دیگر قدرت اختیار و انتخاب اوست؛ انسان‪ ،‬ابتدا‬ ‫درباره هرکاری تفکر می کند‪ ،‬اگر تشخیص داد که آن کار مفید است و او را به هدفش می رساند‪ ،‬آن را‬ ‫ٔ‬ ‫انتخاب می کند و انجام می دهد‪.‬‬ ‫برگیرنده‬ ‫ٔ‬ ‫برنامه هدایت انسان را که در‬ ‫هدایت خداوند نیز از مسیر این دو ویژگی می گذرد؛ یعنی خداوند ٔ‬ ‫پاسخ به سؤاالت بنیادین است‪ ،‬از طریق پیامبران می فرستد‪ ،‬تا انسان با تفکر در این برنامه و پی بردن به‬ ‫ویژگی ها و امتیازات آن‪ ،‬با اختیار خود این برنامه را انتخاب کند و در زندگی به کار بندد و به هدفی که‬ ‫خداوند در خلقت او قرار داده است‪ ،‬برسد‪.‬‬ ‫انسان با عقل خود در پیام الهی تفکر می کند و با کسب معرفت و تشخیص بایدها و نبایدها‪ ،‬راه‬ ‫توسعه اطالعات دانش آموزان عالقه مند بوده و در آزمون های پایانی و یا آزمون های‬ ‫ٔ‬ ‫‪1‬ــ مطالب بخش «دانش تکمیلی» صرف ًا جهت‬ ‫سراسری‪ ،‬سؤالی از آن طراحی نخواهد شد‪.‬‬ ‫‪2‬ــ به طور مثال‪ ،‬زنبور عسل که ساختمان بدنی ویژه ای دارد و برای تولید عسل باید مکان مخصوصی را تهیه کند‪ ،‬خداوند او را هدایت‬ ‫آیه ‪.)68‬‬ ‫(سوره نحل‪ٔ ،‬‬ ‫ٔ‬ ‫می کند تا آن کندوی مخصوص را بسازد‬ ‫‪15‬‬  ‫صحیح زندگی را می یابد و پیش می رود‪.‬‬ ‫امام کاظم به شاگرد برجسته خود‪ ،‬هشام بن حکم‪ ،‬فرمود‪:‬‬ ‫«ای هشام‪ ،‬خداوند رسوالنش را به سوی بندگان نفرستاد‪ ،‬جز برای آنکه بندگان در پیام الهی تعقل‬ ‫کنند‪.‬کسانی این پیام را بهتر می پذیرند که از معرفت برتری برخوردار باشند و آنان که در تعقل و تفکر‬ ‫برترند‪ ،‬نسبت به فرمان های الهی داناترند و آن کس که عقلش کامل تر است‪ ،‬رتبه اش در دنیا و آخرت‬ ‫‪1‬‬ ‫باالتر است‪».‬‬ ‫بنابراین با کنار هم قرار گرفتن عقل و وحی می توان به پاسخ سؤال های اساسی دست یافت‪.‬البته‬ ‫انسان به علت دارا بودن اختیار می تواند راه های دیگری را نیز برگزیند‪.‬اما چنان که گفته شد‪ ،‬چون هر‬ ‫برنامه خداوند نمی تواند پاسخ درستی به آن نیازها بدهد‪ ،‬انسان زیان خواهد کرد و‬ ‫برنامه دیگری غیر از ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫با دست خالی به دیار آخرت خواهد شتافت‪.‬‬ ‫تکمیل کنید‬ ‫اگر خداوند به سؤال های اساسی انسان پاسخ ندهد و او را رها کند‪ ،‬انسان در قیامت می تواند‬ ‫بگوید‪....................................................................................... :‬‬ ‫‪...............................................................................................‬‬ ‫درباره تمام و کامل شدن حجت الهی با فرستادن انبیا فرموده است‪:‬‬ ‫ٔ‬ ‫خداوند‪ ،‬در قرآن کریم‬ ‫‪2‬‬ ‫الر ُس ِل ‪....‬‬ ‫عد ُّ‬ ‫رین لِئ َّال َیکو َن لِل ّنا ِ‬ ‫س َعلَی ال ّلٰ ِه ُح َّج ٌة بَ َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ُر ُس ًال ُمبَ ّش َ‬ ‫رین َو ُمنذ َ‬ ‫رسوالنی (را فرستاد که) بشارت دهنده و بیم دهنده باشند‪ ،‬تا بعد از آمدن پیامبران‪ ،‬برای مردم در‬ ‫مقابل خداوند‪ ،‬دستاویز و دلیلی نباشد‪...‬‬ ‫راه ‪.................................‬‬ ‫خداوند با ‪ِ.............................................‬‬ ‫را بسته است و حجت را بر بندگان تمام کرده است‪.‬‬ ‫‪1‬ــ اصول کافی‪ ،‬کلینی‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.19‬‬ ‫آیه ‪.165‬‬ ‫سوره نساء‪ٔ ،‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪2‬ــ‬ ‫‪16‬‬  ‫‪١‬‬ ‫پاسخ سؤالت شما‬ ‫شاید این سؤال پیش بیاید که‪ :‬انسان امروزی چقدر به دین و پیام آسمانی نیازمند‬ ‫است؟ به عبارت دیگر‪ :‬آیا آن نیازهایی که انسان های گذشته را به سوی خدا و دین الهی‬ ‫می کشاند‪ ،‬همچنان پابرجاست؟‬ ‫با نگاهی به سرنوشت انسان معاصر و شرایط کنونی او درمی یابیم که نه تنها آن نیازهای بنیادین‬ ‫قوی تر و جدی تر از گذشته پابرجاست‪ ،‬بلکه اگر انسان امروز به خدا و پیام الهی روی نیاورد‪،‬‬ ‫سرنوشت خطرناکی در انتظار اوست‪.‬‬ ‫در قرن های هفدهم‪ ،‬هجدهم و نوزدهم که علوم تجربی در غرب پیشرفت کرد‪ ،‬چنین تصور‬ ‫می شد که می توان با کمک این علوم به نیازهای برتر انسان پاسخ گفت‪.‬اما هر قدر که علم‬ ‫پیش می رفت انسان احساس می کرد که نیازهای بنیادینش همچنان بی پاسخ مانده است‪.‬انسان‬ ‫امروز می بیند که آرامش درونی اش کاهش یافته‪ ،‬هدف متعالی زندگی وی گم شده‪ ،‬ظلم و‬ ‫بی عدالتی گسترش یافته‪ ،‬دانش و تکنولوژی در خدمت اهداف ضدانسانی صاحبان زر و زور‬ ‫قرار گرفته‪ ،‬جهان به دو قطب محروم (با جمعیتی بسیار زیاد) و ثروتمند (با جمعیتی اندک)‬ ‫تقسیم شده است‪ ،‬سالح های مخرب با قدرت تخریبی فوق العاده جان انسان های مظلوم و‬ ‫بی دفاع را به راحتی می گیرد‪ ،‬انواع مواد مخدر در شکل های مختلف در دسترس افراد قرار‬ ‫گرفته‪ ،‬فسادهای گوناگون اخالقی رواج یافته و استفاده ابزاری از زن‪ ،‬ارزش انسانی زنان را‬ ‫تنزل داده است‪.‬‬ ‫اگر از ظاهر تزیین شده زندگی انسان امروز عبور کنیم و به واقعیت درونی آن برسیم‪ ،‬رنج بزرگ‬ ‫او را مشاهده می کنیم‪.‬انسان امروزی دریافته است که علم با همه فایده ها و خوبی هایش‪ ،‬به تنهایی‬ ‫نمی تواند او را از بحران های بزرگ رهایی بخشد و به نیازهای اساسی اش پاسخی مناسب دهد‪.‬‬ ‫همین امر‪ ،‬انسان را برانگیخته است تا بار دیگر به خدا و دین روی آورد و رهایی از سرگردانی را‬ ‫در بازگشت به دین جست وجو کند‪.‬در نتیجه‪ ،‬انسان امروز بیش از گذشته به پیام الهی احساس‬ ‫نیاز می کند‪.‬‬ ‫خوب است بدانیم که اکنون ترجمه قرآن کریم به زبان انگلیسی از پرطرفدارترین کتاب هاست و‬ ‫‪2‬‬ ‫شمار کسانی که در اروپا به دین اسالم می گروند‪ ،‬بیش از سایر ادیان است‪.‬‬ ‫‪1‬ــ این قسمت صرف ًا جهت توسعه اطالعات دانش آموز بوده و در امتحانات پایانی و آزمون های ورودی دانشگاه سؤالی از آن طرح‬ ‫نمی شود‪.‬‬ ‫‪2‬ــ ‪www.yjc.ir/fa/news/4405531‬‬ ‫‪17‬‬  ‫اندیشه و تحقیق‬ ‫‪1‬ــ آیا انسان می تواند پاسخ دادن به نیازهای برتر را نادیده بگیرد و براساس ضرب المثل «هرچه‬ ‫پیش آید خوش آید» رفتار کند؟ چرا؟‬ ‫‪2‬ــ آیا می توانیم پاسخ به نیازهای برتر را به احساسات شخصی و سلیقه فردی واگذار کنیم؟ چرا؟‬ ‫‪3‬ــ شعر زیر با کدام یک از نیازهای برتر انسان مرتبط است؟ چرا؟‬ ‫ رد یا ن ن‬ ‫رو گار‬ ‫عمر دو ب ا یس ت‬ ‫مرد ن ردم ن د ه ن ر چ ی شه‪ 1‬را‬ ‫گ‬ ‫ک‬ ‫‪2‬‬ ‫ب ا د ری ت ب ر به ب ردن به کار‬ ‫ت ا به ی ی ت ب ر به آ مو ن ت ن‬ ‫‪1‬ــ هنرپیشه‪ :‬کاردان و با فرهنگ‪.‬‬ ‫‪2‬ــ سعدی‪.‬‬ ‫‪18‬‬ 19  ‫قرائت‬ ‫سوره آل عمرا ن ‪3‬‬ ‫جزء ‪3‬‬ ‫َّ‬ ‫ٰ‬ ‫یـۦن لَما ءا تَیتُك ُم ِمن‬ ‫ب‬ ‫الـن‬ ‫میثاق‬ ‫الل‬ ‫و ِاذ اخذ‬ ‫ّ َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ُ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫ٌ‬ ‫ب و ِحكم ٍة ُثَّجآءكُم رسول مص ِّدق لِما معَكُم‬ ‫ٍ‬ ‫كـ ِ ٰت‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ذت‬ ‫خ ُ‬ ‫قرر ُت َو اَ َ‬ ‫لَـتُؤ ِمنُن بِه و َتلَنصـرنهو قال ء ا‬ ‫َ َ َج َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫ٰ َ‬ ‫ـاشهدوا و‬ ‫ف‬ ‫قال‬ ‫نا‬ ‫ر‬‫ـر‬ ‫ق‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫قالـ‬ ‫ز‬ ‫صي‬ ‫ا‬ ‫ِ‬ ‫ـم‬ ‫ك‬ ‫ل‬ ‫ل ٰ‬ ‫ذ‬ ‫ع ٰ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫الش ِهدنی ‪ 81‬فَمن تـو ّ ٰ‬ ‫ٰ‬ ‫ل‬ ‫عد ذ َِ‬ ‫َ َ‬ ‫ب‬ ‫یل‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ا َ نَـا معَكُـم ِمـن‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫فـاولـئـك هـم ٰ‬ ‫بـغون‬ ‫قون ‪ 82‬ا فـغری دنی الل‬ ‫َ َ َ َ ِ ّ ِ یَ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫الف ِس‬ ‫َ ُ‬ ‫َ ُ ُ‬ ‫عـا و‬ ‫االرض طو ً‬ ‫و‬ ‫ت‬ ‫و‬ ‫الس ٰم ٰ‬ ‫و لـه َ اسلم من ف َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫َ َ و َ ََ َ ِ‬ ‫ٰ‬ ‫ك ً‬ ‫الل و ما‬ ‫ـعون ‪ 83‬قُل ءامـنّا ب ِ ّ ِ‬ ‫َ‬ ‫ـرهـا و ِا َیل ِه یـرج‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫عیل‬ ‫ٰ‬ ‫ل ِا ٰ‬ ‫نز َل ع ٰ‬ ‫بر هی َم َو ِا سم َ‬ ‫َ‬ ‫نز َل َعلَینا َو ما ا ُ ِ‬ ‫اُ ِ‬ ‫مويس‬ ‫ٰ‬ ‫اوت‬ ‫سباط َو ما ِ‬ ‫ِ‬ ‫سح َق و یَعقوب و اال‬ ‫و ِا ٰ‬ ‫ص َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ق‬ ‫ـف ِّر ُ‬ ‫ون ِمن َر ِّبِـم ال ن ُ َ‬ ‫عيسي َو الـن ِب ّی َ‬ ‫ٰ‬ ‫و‬ ‫َ‬ ‫مون‬ ‫نـهـم و َنن لَـهو مسـ ِل‬ ‫ـد ِم ُ‬ ‫ح ٍ‬ ‫بیـن ا‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫‪84‬‬ ‫َ‬ ‫ـل‬ ‫ً‬ ‫قـب َ‬‫السالم ِ دینـا فَـلَن ی ُ َ‬ ‫غریَ ا ِ‬ ‫ـغ َ‬ ‫َ َ ِ‬ ‫و من یبـت‬ ‫َ َ‬ ‫ـسـریـن ‪85‬‬ ‫ٰ‬ ‫الـخ‬ ‫ااءلخـرة ِ ِمن‬ ‫ـو ِف‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ِمنـهُ َو ُه َ‬ ‫‪20‬‬  ‫ترجمه‬ ‫و [به یاد آرید] هنگامی که خداوند از پیامبران [و پیروان آنها] پیمان گرفت که‬ ‫هر گاه به شما کتاب و حکمت دادم سپس [در آینده] فرستادهای برای شما آمد‬ ‫که آنچه را در نزد شماست تصدیق نمود‪ ،‬حتماً باید به او ایمان آورید و او را‬ ‫یاری دهید‪.‬آنگاه[ به پیامبران] فرمود‪ :‬آیا اقرار کردید و در این باره پیمان مرا‬ ‫پذیرفتید؟ گفتند‪ :‬آری‪ ،‬اقرار کردیم‪.‬فرمود‪ :‬پس گواه و شاهد باشید و من نیز با‬ ‫‪81‬‬ ‫شما از شاهدانم‪.‬‬ ‫‪82‬‬ ‫پس کسانیکه بعد از این روی برتابند‪ ،‬آنان فاسقان اند‪.‬‬ ‫همه کسانیکه در آسمانها و زمین اند‪ ،‬خواه‬ ‫آیا غیر از دین خدا میجویند؟ و ٔ‬ ‫‪83‬‬ ‫و ناخواه در برابر او تسلیم اند‪.‬و همه به سوی او بازگردانده میشوند‪.‬‬ ‫[ای پیامبر‪ ]،‬بگو‪ :‬من و پیروانم به خدا و آنچه بر ما نازل شده و آنچه بر ابراهیم‬ ‫و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط [پیامبرانی از نسل یعقوب]فروفرستاده‬ ‫شده‪ ،‬و آنچه به موسی و عیسی و دیگر پیامبران از جانب پروردگارشان عطا‬ ‫شده است ایمان آوردهایم و میان هیچ یک از پیامبران فرقی نمیگذاریم و ما‬ ‫‪84‬‬ ‫تسلیم و فرمانبردار خداییم‪.‬‬ ‫و هرکس دینی جز اسالم اختیار کند‪ ،‬هرگز از او پذیرفته نخواهد شد و در‬ ‫‪85‬‬ ‫آخرت از زیانکاران خواهد بود‪.‬‬ ‫‪21‬‬  ‫تداوم هدایت‬ ‫خداوند با لطف و رحمت خود‪ ،‬ما انسان ها را تنها نگذاشت و هدایت ما را بر عهده گرفت و‬ ‫راهی را در اختیارمان قرار داد‪ ،‬که همان راه مستقیم خوشبختی است‪.‬‬ ‫در این درس می خواهیم به این سؤال ها بپردازیم که‪:‬‬ ‫آیا خداوند یک راه و یک دین برای ما فرستاده‪ ،‬یا راه ها و ادیان متعددی در اختیارمان قرار‬ ‫داده است؟‬ ‫چرا خداوند پیامبران متعددی برای هدایت انسان فرستاده است؟‬ ‫علت پایان یافتن ارسال پیامبران از سوی خداوند چیست؟‬ ‫‪22‬‬  ‫تدبر در قرآن‬ ‫ّ‬ ‫به ترجمه آیات توجه کنید‪:‬‬ ‫‪1‬ــ «خداوند از دین همان را برایتان بیان کرد که نوح را بدان سفارش نمود‪.‬و آنچه را ما به تو‬ ‫وحى کردیم و به ابراهیم و موسى و عیسى توصیه نمودیم‪ ،‬این بود که دین را به پا دارید‪ ،‬و در آن‬ ‫‪1‬‬ ‫تفرقه نکنید‪».‬‬ ‫‪2‬ــ «قطعاً دین نزد خداوند‪ ،‬اسالم است و اهل کتاب در آن‪ ،‬راه مخالفت نپیمودند مگر پس از‬ ‫‪2‬‬ ‫حقانیت آن آگاه شدند‪ ،‬آن هم به دلیل رشک و حسدی که میان آنان وجود داشت‪».‬‬ ‫آنکه به ّ‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬ــ «[این دین] آیین پدرتان ابراهیم است و او شما را از پیش مسلمان نامید‪».‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬ــ «ابراهیم نه یهودى بود و نه مسیحى؛ بلکه یکتاپرست (حق گرا) و مسلمان بود‪».‬‬ ‫اکنون به این سؤاالت پاسخ دهید‪:‬‬ ‫الف) خداوند از پیامبران می‌خواهد تا در چه چیز تفرقه نکنند؟‬ ‫‪.........................................................................................‬‬ ‫ب) دین مورد قبول نزد خداوند کدام است؟ …………………………………………‬ ‫ج) اهل کتاب (یهودیان و مسیحیان) با چه چیزی مخالفت کردند؟ علت مخالفت آنها چه بود؟‬ ‫‪..........................................................................................‬‬ ‫د) حضرت ابراهیم چه آیینی داشت؟………………………………………………‬ ‫هـ) مسیحیان و یهودیان او را پیرو چه آیینی می‌دانستند؟ ………………………………‬ ‫دین به معنای «راه» و «روش» است‪.‬دین اسالم راه و روشی است که خداوند برای زندگی انسان ها‬ ‫برگزیده است‪.‬بر اساس آیات قرآن کریم‪ ،‬خداوند یک دین برای انسان‌ها فرستاده و به همه پیامبران‬ ‫فرمان داده است تا همان دین را در میان مردم تبلیغ کنند و راه تفرقه در پیش نگیرند‪.‬انبیا هم این فرمان‬ ‫را اطاعت کرده و مأموریت خود را با شایستگی انجام داده‌اند‪.‬‬ ‫حال شایسته است بدانیم‪:‬‬ ‫‪1‬ــ چرا خداوند فقط یک دین برای هدایت بشر فرستاده است؟‬ ‫‪2‬ــ با وجود یکی بودن دین‪ ،‬چرا خداوند پیامبران متعدد فرستاده است؟‬ ‫پیامبر جدیدی نمی آید و پیامبری به ایشان ختم می شود؟‬ ‫‪3‬ــ چرا بعد از پیامبر اکرم‬ ‫آیه ‪.19‬‬ ‫سوره آل عمران‪ٔ ،‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪2‬ــ‬ ‫ ‬‫آیه ‪.13‬‬ ‫سوره شوری‪ٔ ،‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪1‬ــ‬ ‫آیه ‪.67‬‬ ‫ٔ‬ ‫عمران‪،‬‬ ‫آل‬ ‫سوره‬ ‫ٔ‬ ‫‪4‬ــ‬ ‫ ‬ ‫آیه ‪.78‬‬ ‫ٔ‬ ‫حج‪،‬‬ ‫سوره‬ ‫ٔ‬ ‫‪3‬ــ‬ ‫‪23‬‬  ‫فطرت مشترک‪ ،‬منشأ دین واحد‬ ‫فیلم (‪ :)١‬فطرت چیست؟‬ ‫فطرت به معنای نوع خاص آفرینش‬ ‫است‪.‬وقتی از فطرت انسان سخن‬ ‫می گوییم‪ ،‬منظور آفرینش خاص انسان‬ ‫و ویژگی هایی است که خداوند در اصل‬ ‫آفرینش وی قرار داده است و انسان ها با‬ ‫این ویژگی های خاص شناخته می شوند‪.‬‬ ‫از ابتدای آفرینش انسان تاکنون‪ ،‬اقوام‬ ‫مختلفی روی زمین زندگی کرده‌اند؛ این‬ ‫افراد با اینکه در برخی خصوصیات‪ ،‬مانند نژاد‪ ،‬زبان‪ ،‬و آداب و رسوم با یکدیگر تفاوت هایی دارند‪ ،‬ولی‬ ‫همه انسان‌ها‪:‬‬ ‫همگان ویژگی‌های فطری مشترکی دارند؛ به طور مثال‪ٔ ،‬‬ ‫سرمایه تفکر و قدرت اختیار برخوردارند‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪ ‬از‬ ‫‪ ‬فضیلت‌های اخالقی مانند عدالت و خیرخواهی را دوست دارند و از رذائل اخالقی مانند ظلم‪،‬‬ ‫حسادت و دروغ بیزارند‪.‬‬ ‫‪ ‬به دنبال زیبایی‌ها‪ ،‬خوبی‌ها و کماالت نامحدودند‪.‬‬ ‫‪ ‬از فنا و نابودی گریزان و در جست وجوی زندگی جاودانه هستند‪.‬‬ ‫به سبب این ویژگی‌های مشترک (فطرت)‪ ،‬خداوند یک برنامه کلی به انسان ها ارزانی داشته‪ ،‬تا آنان‬ ‫را به هدف مشترکی که در خلقتشان قرار داده است‪ ،‬برساند‪.‬همان طور که گفته شد‪،‬این برنامه‪ ،‬اسالم‬ ‫نام دارد که به معنای تسلیم بودن در برابر خداوند است‪.‬‬ ‫در این برنامه از انسان خواسته می شود تا با اندیشه در خود و جهان هستی‪ ،‬به ایمان قلبی دست‬ ‫یابد‪.‬ایمان به‪:‬‬ ‫خدای یگانه و دوری از شرک‬ ‫فرستادگان الهی و راهنمایان دین‬ ‫سرای آخرت‪ ،‬و پاداش و حسابرسی عادالنه‬ ‫عادالنه بودن نظام هستی‬ ‫عرصه عمل نیز از انسان می خواهند با ایمانی که کسب کرده است‪ ،‬تالش نماید تا‪:‬‬ ‫ٔ‬ ‫و در‬ ‫‪24‬‬  ‫با انجام واجبات دین و ترک حرام‌های آن‪ ،‬خداوند را عبادت و بندگی کند‪.‬‬ ‫فضایل اخالقی مانند عفت‪ ،‬راستگویی و امانت داری را کسب نماید و از رذائل اخالقی‪ ،‬مانند‬ ‫ظلم‪ ،‬نفاق‪ ،‬دروغ و ریا دوری کند‪.‬‬ ‫جامعه ای دینی بر اساس عدالت بنا نماید‪.‬‬ ‫همه پیامبران الهی‪ ،‬مردم را به این امور فراخواندهاند‪.‬به همین دلیل‪ ،‬محتوای اصلی دعوت پیامبران یکسان‬ ‫همه آنها یک دین آوردهاند‪.‬با این وجود‪ ،‬تعالیم انبیا در برخی احکام فرعی‪ ،‬متناسب با زمان و سطح‬ ‫است‪.‬درواقع ٔ‬ ‫همه پیامبران‪ ،‬امتهای خود را به نماز دعوت‬ ‫آگاهی مردم و نیازهای هر دوره تفاوتهایی با یکدیگر داشته است؛ مثال ً ٔ‬ ‫کرده‌اند‪ ،‬اما در شکل و تعداد آن تفاوت‌هایی بوده است؛ البته این قبیل تفاوت‌ها سبب تفاوت در اصل دین نشده است‪.‬‬ ‫علل فرستادن پیامبران متعدد‬ ‫در پاسخ به سؤال دوم می‌توان گفت فرستادن پیامبران متعدد به این دالیل بوده است‪:‬‬ ‫مستمر آن است‪.‬‬ ‫ّ‬ ‫الف) استمرار و پیوستگی در دعوت‪ٔ :‬‬ ‫الزمه ماندگاری یک پیام‪ ،‬تبلیغ دائمی و‬ ‫پیامبران الهی با ایمان استوار و تالش بی‌مانند‪ ،‬در طول زمانهای مختلف دین الهی را تبلیغ می‌کردند‪.‬آنان‬ ‫سختی‌ها را تحمل می‌کردند تا خداپرستی‪ ،‬عدالت طلبی و کرامتهای اخالقی میان انسان‌ها جاودان بماند‬ ‫و گسترش یابد و شرک‪ ،‬ظلم و رذائل اخالقی از بین برود‪.‬این تداوم سبب شد تا تعالیم الهی جزء سبک‬ ‫زندگی و آداب و فرهنگ مردم شود و دشمنان دین نتوانند آن را به راحتی کنار بگذارند‪.‬‬ ‫ب) رشد تدریجی سطح فکر مردم‪ :‬علت دیگر فرستادن پیامبران متعدد‪ ،‬رشد تدریجی فکر و‬ ‫اندیشه و امور مربوط به آن‪ ،‬مانند دانش و فرهنگ می باشد‪.‬‬ ‫از این رو‪ ،‬الزم بود تا در هر عصر و دوره ای پیامبران جدیدی مبعوث شوند‪ ،‬تا همان اصول ثابت دین‬ ‫اندیشه انسان‌های دوران خود بیان کنند و متناسب با درک آنان سخن گویند‪.‬در‬ ‫ٔ‬ ‫الهی را در خور فهم و‬ ‫درباره توحید‪ ،‬معاد‪ ،‬عدالت‪ ،‬عبادت خداوند و مانند آن سخن‬ ‫ٔ‬ ‫حقیقت‪ ،‬هر پیامبری که مبعوث می شد‪،‬‬ ‫گفته‪ ،‬اما بیان او در سطح فهم و درک مردم زمان خود بوده است‪.‬‬ ‫می فرماید‪:‬‬ ‫پیامبر اکرم‬ ‫ما پیامبران مأمور شده‌ایم‬ ‫عاش َر اال َ ِنب ِیاء ا ُِمرنا‬‫ِانّا م ِ‬ ‫َ‬ ‫که با مردم به اندازه عقل‌شان سخن بگوییم‬ ‫ِ ِ ‪1‬‬ ‫ِ‬ ‫لی‏ َقدر ُعقولهم‬ ‫ِ‬ ‫اس َع ٰ‬‫َان نُـ َکل َ‏ّم ال ّن َ ‏‬ ‫ج) تحریف تعلیمات پیامبر پیشین‪ :‬به علت ابتدایی بودن سطح فرهنگ و زندگی اجتماعی و عدم‬ ‫توسعه کتابت‪ ،‬تعلیمات انبیا به تدریج فراموش می‌شد‪ ،‬یا به گونه‌ای تغییر می‌یافت که با اصل آن متفاوت می‌شد؛‬ ‫ٔ‬ ‫بر این اساس‪ ،‬پیامبران بعدی می آمدند و تعلیمات اصیل و صحیح را بار دیگر برای مردم بیان می‌کردند‪.‬‬ ‫فیلم (‪ :)٢‬نمونههایی از تحریفات صورت گرفته در انجیل از زبان یک تازه مسلمان‬ ‫‪1‬ــ کافی‪ ،‬کلینی‪ ،‬ج ‪ ،8‬ص ‪.268‬‬ ‫‪25‬‬  ‫بیشتربدانیم‬ ‫نگاهی به تورات و انجیل و تحریفات آنها‬ ‫شما احتماال ً نام کتاب مقدس را شنیده اید‪.‬این کتاب مشتمل بر دو قسمت عهد عتیق (تورات و چند‬ ‫بخش دیگر) و عهد جدید (انجیل) است و به همین دلیل این کتاب به عهدین معروف است‪.‬عهد عتیق‬ ‫فقط کتاب مقدس یهودیان است ولی مسیحیان تورات و انجیل را با هم به عنوان کتاب مقدس قبول دارند‪.‬‬ ‫وجود تعلیمات متناقض با عقل و علم نشان می دهد بخش های زیادی از عهدین تحریف شده است‪.‬‬ ‫یهودیان‪ ،‬توراتی را که از حضرت موسی باقی مانده بود‪ ،‬در تابوت مقدس نگهداری می کردند اما‬ ‫در سال ‪ 586‬قبل از میالد مسیح‪ ،‬این تابوت و تورات داخل آن در حمله بخت النصر نابود شد‪.‬یهودیان‬ ‫در سال ‪ 475‬قبل از میالد مجدد ًا تورات را جمع آوری کردند‪.‬یعنی ‪ 111‬سال خبری از تورات نبود و‬ ‫همین امر سبب تغییر و دگرگونی در تورات شد‪.‬‬ ‫درباره کتاب انجیل نیز خود مورخان غربی نوشتهاند که پس از عروج حضرت عیسی ‪ ،‬هیچ اثری‬ ‫از کتاب انجیل میان مردم نبود‪.‬پس از گذشت مدتی برخی از یاران حضرت عیسی یا شاگردان‬ ‫آنها برداشت ها و خاطرات خود را از آن حضرت نوشتند و نام انجیل بر آن نهادند‪ ،‬به گونه ای که‬ ‫ده ها انجیل تألیف شد‪.‬تا اینکه چند قرن بعد‪ ،‬شورای مرکزی مسیحیان تصمیم گرفت تنها چهار‬ ‫‪1‬‬ ‫انجیل را تأیید کند و اجازه نشر و گسترش سایر انجیل ها را ندهد‪.‬‬ ‫به نمونه هایی از تحریفات صورت گرفته در کتاب مقدس توجه کنید‪:‬‬ ‫همه حیوانات صحرا که خداوند ساخته بود‪ ،‬هُشیارتر بود‪.‬به زن [حوا] گفت‪ :‬آیا خدا‬ ‫‪ ‬و مار از ٔ‬ ‫همه درختان باغ نخورید؟‬‫حقیقتاً گفته است که از ٔ‬ ‫میوه درختی که در وسط باغ است‪ ،‬خدا گفت‬ ‫میوه درختان باغ می خوریم‪ ،‬لکن از ٔ‬ ‫زن به مار گفت‪ :‬از ٔ‬ ‫از آن مخورید و آن را لمس مکنید‪ ،‬مبادا بمیرید‪.‬‬ ‫مار به زن گفت‪ :‬هر آینه نخواهید مرد‪ ،‬بلکه خدا می داند در روزی که از آن بخورید‪ ،‬چشمان شما باز‬ ‫شود و مانند خدا‪ ،‬عارف نیک و بد خواهید بود‪.‬‬ ‫کتاب مقدس‪ ،‬عهد عتیق‪ ،‬سفر پیدایش ‪ ،‬باب ‪  5 :3‬ــ‪1‬‬ ‫میوه ممنوعه توسط آدم و حوا] خداوند گفت‪ :‬همانا انسان مثل یکی از ما شده‬ ‫‪[ ‬پس از خوردن ٔ‬ ‫است‪ ،‬که عارف نیک و بد گردیده‪.‬اینک مبادا دست خود را دراز کند و از درخت حیات نیز بخورد‪،‬‬ ‫و تا ابد زنده ماند‪.‬‬ ‫پس خداوند آدم را بیرون کرد و در طرف شرقی باغ عدن‪ ،‬فرشتگان را قرارداد و [همچنین] شمشیر‬ ‫آتشباری را که به هر سو گردش می کرد تا از درخت حیات محافظ