AKAİD VE KELAM (2023) PDF

ANADOLU İMAM HATİP LİSELERİ AKAİD VE KELAM 12 YAZARLAR Yrd. Doç. Dr. U. Murat KILAVUZ Nihat MORGÜL Veli KARATAŞ Eba Müslim YAŞAROĞLU  EDİTÖR Prof. Dr. Ahmet Saim KILAVUZ Dil Uzmanı Ahmet P...

ANADOLU İMAM HATİP LİSELERİ AKAİD VE KELAM 12 YAZARLAR Yrd. Doç. Dr. U. Murat KILAVUZ Nihat MORGÜL Veli KARATAŞ Eba Müslim YAŞAROĞLU  EDİTÖR Prof. Dr. Ahmet Saim KILAVUZ Dil Uzmanı Ahmet POLAT Görsel Tasarım Uzmanı Barış CAN Ölçme Değerlendirme Uzmanı Mehmet Akif KARAKUŞ Program Geliştirme Uzmanı Hasan TOPAL Rehberlik Uzmanı Esra DEMİR  İÇİNDEKİLER 1. ÜNİTE:Kelam İlmi...........................................................................................................9 1. Kelam İlminin Tanımı, Konusu, Önemi ve Amacı........................................................................................10 2. Kelam İlminin Doğuşu ve Gelişmesi............................................................................................................13 3. Kelam İlminin İslami İlimlerle İlişkisi ve Önemi...........................................................................................17 4. Kelam İlminin Diğer İlimlerle İlişkisi...........................................................................................................20 4.1. Sosyal Bilimlerle İlişkisi.............................................................................................................................20 4.2. Tabiî Bilimlerle İlişkisi..............................................................................................................................20 5. Kelam İlminin Yöntemi................................................................................................................................21 Ünitemizi Değerlendirelim..............................................................................................................................25 2. ÜNİTE: Kelam İlminde Temel Sorunlar..........................................................................27 1. Varlık Sorunu...............................................................................................................................................28 1.1. Allah-Âlem İlişkisi.....................................................................................................................................29 1.2. Madde......................................................................................................................................................30 1.3. Hayat.........................................................................................................................................................32 1.4. İnsan.........................................................................................................................................................32 2. Bilgi Sorunu...............................................................................................................................................33 2.1. Bilginin Tanımı............................................................................................................................................34 2.2. Bilginin Kaynakları.....................................................................................................................................35 2.2.1. Akl-ı Selim............................................................................................................................................36 2.2.2. Vahiy.....................................................................................................................................................37 2.2.3. Duyular..................................................................................................................................................39 2.3. İman-Bilgi İlişkisi.....................................................................................................................................40 3. Delil.............................................................................................................................................................41 3.1. Nakli Delil..................................................................................................................................................41 3.2. Akli Delil...................................................................................................................................................42 4. Hüküm.............................................................................................................................................................42 4.1. Dini Hükümler..........................................................................................................................................42 4.2. Aklî Hükümler..........................................................................................................................................44 Ünitemizi Değerlendirelim.................................................................................................................................47 3. ÜNİTE: Dinin Anlaşılmasında Farklı Yorumlar..................................................................49 1. Yorum Farklılıklarının Sebepleri...................................................................................................................50 2. İtikadi ve Siyasi Yorumlar............................................................................................................................52 2.1. Haricilik....................................................................................................................................................53 2.2.Mürcie......................................................................................................................................................54 2.3. Şia.............................................................................................................................................................55 2.4. Mutezile....................................................................................................................................................59 2.5. Ehl-i Sünnet.................................................................................................................................................60 2.5.1. Ashabu’l-Hadis......................................................................................................................................61 2.5.2. Eş’arilik..................................................................................................................................................62 2.5.3. Maturidilik............................................................................................................................................63 2.5.4. Eş’arilik ile Maturidilik Arasındaki Görüş Farklılıkları..........................................................................63 Ünitemizi Değerlendirelim..............................................................................................................................66 4. ÜNİTE: Yeni İlm-i Kelam ve İnanç Problemleri..........................................................69 1. Yeni İlm-i Kelam..........................................................................................................................................70 2. Yeni İlm-i Kelam ve İnanç Problemleri.......................................................................................................71 2.1. Deizm (Yaradancılık).................................................................................................................................72 2.2. Politeizm (Çok Tanrıcılık)..........................................................................................................................74 2.3. Agnostisizm (Bilinmezcilik).........................................................................................................................76 2.4. Pozitivizm (Olguculuk)............................................................................................................................78 2.5. Ateizm (Tanrı Tanımazlık).........................................................................................................................80 2.6. Nihilizm (Hiççilik).......................................................................................................................................81 2.7. Sekülarizm.................................................................................................................................................86 2.8. Satanizm...................................................................................................................................................88 2.9. Tenasüh ve Reenkarnasyon........................................................................................................................90 2.10. Kötülük Problemi....................................................................................................................................92 2.11. Sahte Peygamberlik................................................................................................................................97 Ünitemizi Değerlendirelim...............................................................................................................................100 5. ÜNİTE: Din ve Vicdan Özgürlüğü.....................................................................................103 1. İslam Dininin Özgürlüğe Verdiği Önem........................................................................................................104 2. Din Seçme Özgürlüğü...................................................................................................................................109 3. Din İçinde Özgürlük......................................................................................................................................116 4. Çok Kültürlülük.............................................................................................................................................. 120 Ünitemizi Değerlendirelim..............................................................................................................................122 Sözlük........................................................................................................................................................125 Kaynakça..........................................................................................................................................................132  1. ÜNİTE KELAM İLMİ HAZIRLIK ÇALIŞMALARI 1. Kelam ilmine “Kelam” isminin verilmesinin nedenleri hakkında kelam kitaplarından bilgi toplayarak arkadaşlarınızla paylaşınız. 2. Kelam ilmine niçin ihtiyaç vardır? Araştırınız. 3. Kelam tarihi kitaplarından, kelam ilmine katkıda bulunmuş beş âlimi tespit ederek, haklarında bilgi toplayınız. 4. Kelam ilmine İslâm düşünce tarihi boyunca başka hangi isimler verilmiştir? Araştırınız. 5. Kelam ilmi ile felsefe arasındaki benzerlik ve farklılıkları değerlendiriniz.  Kelam İlmi 1. Kelam İlminin Tanımı, Konusu, Önemi ve Amacı: Kelam; sözlükte söz, lafız, ibare, konuşma gibi anlamlara gelmektedir. Kelam sözcüğü ile bir fikri, bir manayı BİLGİ KUTUSU tam olarak anlatan anlamlı bir söz “Kelam, İslam dininin inanca ve davranışlara ya da düşünerek, açık ve anlaşılır bir konuşma kastedilir. Bu sebeple dair ilkelerini nasslardan hareketle belirleyen Kur’an’ın bir ismi olarak söylenen ve aklî yöntemlerle temellendirip destekleyen “Kelamullah” ifadesinin anlamı bir ilim” diye de tarif edilebilir. da, Allah’ın sözü, O’nun konuşması (TDV İslam Ansiklopedisi, C 25, s. 196, demektir. ”Kelam” maddesi) Kelam biliminin terim olarak kelam alimleri tarafından hem konusu hem de amacı açısından farklı şekiller- de tarifleri yapılmıştır. Kelam’ın bilimsel bir disiplin olarak tanımını, konusuna ve amacına göre iki ayrı çerçevede yapmak onu daha iyi ve doğru anlamaya yardımcı olacaktır: Amacı açısından kelam, kesin NOT EDELİM deliller kullanarak ve karşıt görüşlü kişi ve grupların ortaya attığı şüphe ve Kelam ilminin diğer isimleri itirazları gidererek İslâm inanç esaslarını İslam düşünce tarihi boyunca kelam ilmine ispata güç kazandıran bir ilimdir. değişik isimler verilmişse de “Kelam” adı Konusuna göre kelam Allah’ın yaygınlık kazanmıştır. Kelam ilmi, zat ve sıfatlarından, peygamberlikle  Dinin itikat esaslarını konu edindiği için ilgili konulardan, başlangıç ve sonları Akaid bakımından varlıkların durumlarından  Dinin aslını oluşturan akideyi, temel inanç (yaratılış ve ahiretten) İslâm esaslarına ilkelerini kendisine konu edindiği için Usu- ve vahye bağlı kalarak bahseden bir lü’d-Din ilimdir.1  Konularının ağırlığını Allah’a iman, Allah’ın birlenmesi (tevhid) ve sıfatları oluşturdu- Allah’a, peygamberlere ve âhire- ğu için İlm-i tevhîd te iman İslam dininin temel inanç konu-  Fıkhın inançla ilgili yönlerini ele aldığı için larıdır. Kelam ilmi de bu konular hakkın- Fıkh-ı Ekber (en büyük fıkıh) da vahyin bildirdikleri çerçevesinde aklî  Yöntem olarak daha çok düşünme ve akıl açıklamalar yapar. Kelam âlimleri tara- yürütmeyi seçtiği için İlm-i istidlal ve nazar fından İslam dininin iman esasları altı gibi adlarla da anılmıştır. madde hâlinde ele alınmıştır. “Âmen- tü”de ifade edilen bu esaslar âlimler ta- rafından üç esasta birleştirilmiş ve bunlara da “usûl-i selâse” (tevhid, nübüvvet ve âhiret) denil- miştir: Allah’a, nübüvvet müessesesine ve âhirete iman. Bu sebeple âlimler yukarıdaki tarifte görüldüğü gibi kelam ilmini tanımlarken bu üç esası özellikle zikretmeye özen göstermişlerdir.2 1 bk. A. Saim Kılavuz,Anahatlarıyla İslâm Akaidi ve Kelama Giriş, s. 394-395. 2 Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi: Giriş, s. 47-48. 10  1. Ünite Gazzâlî’den (ö. 505/1111) sonraki kelamcılar Konusu döneminde kelam ilminin kapsam ve içeriği Kelam ilminin üç temel konusu daha da genişleyerek felsefenin konularıyla vardır: birlikte mantığın birçok temel konusu da kelamda yer almıştır. Bu dönemde kelam,  Tevhid bilinebilir (malum) olan hemen hemen tüm  Nübüvvet konularla ilgilenmeye başlamıştır.  Âhiret İslam düşünce tarihinde kelam ilminin yoğunlaştığı en önemli mesele Kelam öncelikle Allah’ın varlığının delillerini, tevhid inancı olmuştur. Bu sebeple Allah’ın birliğini, sıfatlarını ve fiillerini konu başlangıçta bu ilmin konusu Allah’ın edinir. zatı, birliği, eşi ve benzerinin olmaması, her türlü eksiklikten uzak ve yüce (münezzeh), başta yegâne tapınılan ve yaratıcı olmak üzere tüm kemal ve yetkinlik ifade eden sıfatlarla nitelenmiş olmasıdır. Kelam ilmi Allah’ın varlığını bazen Kur’an ayetlerinden hareketle, bazen de Allah’ın ayeti olarak kabul edilen tabiattan hareketle ispat etmeye çalışır. Bu anlamda Kur’an-ı Kerîm’de insanı evren hakkında düşünmeye çağıran birçok ayet vardır. Kâinatta var olan düzen ve uyum da, yaratıcı olarak Allah’ın varlığının ve birliğinin en büyük işareti olarak kabul edilmiştir. ‫ض َربَّنَا َما‬ ِ ۚ ِ ‫الس ٰم َوات َو ْال َْر‬ َ ‫وب ِ ْم َويَتَ َفك َُّر‬ َّ ‫ون ۪ف َخ ْل ِق‬ ِ ‫ودا َو َع ٰل ُج ُن‬ ً َ‫اللَ قِي‬ ً ‫اما َو ُق ُع‬ ّٰ ‫ون‬ َ ‫ك ُر‬ َ ‫اَل َّ۪ذ‬ ُ ‫ين ي َ ْذ‬ ﴾١٩١﴿ ِ‫اب النَّار‬ ِ َ َ ‫اطالۚ سب َحان‬ ِ َ َ‫ك فَقنَا َعذ‬ ْ ُ ً َ ‫ت ٰهذَا ب‬ َ ‫َخل َ ْق‬ “Onlar ayaktayken, otururken ve yanları üzerine yatarken Allah’ı anarlar. Göklerin ve yerin yaratılışı üzerinde düşünürler. ‘Rabbimiz! Bunu boş yere yaratmadın, seni eksikliklerden uzak tutarız. Bizi ateş azabından koru’ derler.”3 َ ‫اللِ َر ِّب ا ْلعَ ْر ِش َعمَّا ي َ ِص ُف‬ ِ ِ ۪ َ َ‫ل َ ْو ك‬ ﴾٢٢﴿ ‫ون‬ ّٰ ‫ان‬ ُ ّٰ ‫ان فيهِ َمٓا ٰالهَةٌ ا َّل‬ َ ‫الل ل َ َف َس َدتَا ۚ فَ ُس ْب َح‬ “Eğer göklerde ve yerde Allah’tan başka tanrılar olsaydı bu ikisinin düzeni bozulurdu. Demek ki Arş’ın Rabbi olan Allah, onların yakıştırdıkları sıfatlardan münezzehtir.”4 Bu ayetlerden hareketle kelam ilmi Allah’ın varlığı ve sıfatlarını yalnızca ifade etmekle kalmaz onlar üzerinde düşünmeyi, sorgulamayı da gerekli görür. Âlemdeki düzen ve varlıkların çeşitliliği, düşünen insan için Allah’ın varlık ve birliğinin en büyük kanıtı kabul edilmiştir. Bu nedenle, evrenin nasıl oluştuğunu düşünen kimse Allah’ı bulabilir. Kelam bu yönüyle benzer konuları ele alan akaid, tevhîd ve usûl-i din gibi ilimlerden ayrılır. Zira bu ilimlerde daha çok inanç esasları açıklanır. İnanç esaslarını aklî ve mantıkî yöntemlerle delillendirme ve ispat yoluna gidilmez. 3 Âl-i İmrân Suresi, 191. ayet. 4 Enbiyâ Suresi, 22. ayet. 11  Kelam İlmi Kelam âlimlerine göre iman, sadece sözle değil, kişinin düşünüp sorgulayarak ulaşabileceği kalbî tasdik ile ortaya çıkmalıdır. Çünkü Kur’an’da “Şüphesiz göklerde ve yerde inananlar için birçok ayetler vardır.” buyurularak inanan insanın evrendeki delillere bakarak Allah’ın varlığı ve birliği hakkında düşünmesi ve neye inandığının farkında olması istenmektedir. Kelam’ın ikinci temel konusu TARTIŞALIM nübüvvettir. Allah, mesajlarını insan- lara peygamberlerine gönderdiği va- Bir ilmin önemi, o ilmin konusuna ve hiyle ulaştırır. Buna göre nübüvvet; muhtevasına göre belirlenip değerlendirilir. peygamberliğin imkânını, diğer pey- Yine aynı şekilde o ilimle elde edilen bilginin gamberlerin risaletini, vahyi, kutsal ki- değeri de insana sağladığı fayda ile doğru tapları, Hz. Muhammed’in (s.a.v.) pey- orantılıdır. gamberliğinin ispatını kapsamaktadır. Siz de buradan hareketle kelam ilminin Kelam’ın bir diğer önemli konusunu ve muhtevasını göz önüne alarak konusu da âhiret inancıdır. Kur’an’da onun önemini arkadaşlarınızla tartışınız. insanların bu dünyadaki söz ve davranışlarından sorumlu oldukları dile getirilir. Âhiret inancı ile ilgili deliller ortaya konarak âhiretin varlığı ve aşamaları ispatlanmaya çalışılır. Allah, nübüvvet ve âhiret, kelam’ın temel konuları olmakla birlikte bu temel konuları açıklamada izlenen yol ve yöntemlerin değişmesi, felsefenin İslâm dünyasında yayılması, dönemin sosyal ve kültürel değişimlerine bağlı olarak ortaya çıkan problemler kelam’ın konularının da genişlemesine sebep olmuştur. Bundan dolayı Gazzâlî başta olmak üzere bazı kelamcılar, kelam’ın konusunun varlık (mevcud) olduğunu söylemişlerdir. Felsefe ile kelam’ın iç içe geçtiği daha sonraki dönemlerde ise kelamın konusunu -dinî esaslarla uzak veya yakın bir ilişkisi bulunmak şartıyla- bilinebilen her şey (malum) oluşturmuştur. Amacı İslam âlimlerine göre iman, Kişinin imanını bilgi temeli üzerine kurulur. Yanlış taklit düzeyinden bilgiler, hem tevhid ilkesinin kurtarıp sağlam bir iman derecesine zedelenmesine, hem de inanç Diğer İslam yükseltir. Doğru bilgi alanında birtakım sapmalara ilimleri için vererek sağlam bir inanç insanları yanlış yol açmaktadır. Bilgisizlikten temeli hazırlar. inançlardan ve cehaletten kaynaklanan bu korur. inanışların düzeltilmesi ancak Kelam ilmi, inanç alanında doğru bilgilenme dünya ve ahiret ile mümkündür. İşte kelam ilmi Amellerin bilinçli mutluluğunu Doğru yolu sağlamak ister. de ilâhî vahye dayanan doğru ve ihlaslı bir Bunun yanında; arayanları şekilde yerine aydınlatıp onlara bilgileri vererek insanları yanlış yol gösterir. getirilmesini inançlardan korumayı ve doğru sağlar. inancı bilgi ile temellendirmeyi amaçlamıştır. Böylece kelam, İslam’a yönelik Hurefe ve batıl şüphe ve itirazları bir bilim olarak insanların inanç aklî ve naklî inançlar konusunda delillerle çürütüp belirleyip, konusunda doğru bilgilenmesini onlara Müslümanları cevap verir. sağlamaktadır. Bu sebepledir ki bilinçlendirir. İslam âlimleri, imanın tasdik ve 12  1. Ünite ikrar boyutunun yanında bilgi boyutunun olduğuna da dikkat çekmişlerdir. Kelam ilminin temel amacı, diğer İslamî ilimlerde de olduğu gibi insanın dünya ve âhiret mutluluğunu elde etmesini sağlamaktır. Bununla beraber kelam âlimleri, bu temel gayenin dışında kelam ilminin gerçekleştirmeyi amaçladığı bazı hususları şu şekilde sıralamışlardır:  Aklî ve naklî delillerle desteklenmiş bir bilgiyle kişinin imanını taklit düzeyinden kurtarıp araştırma ile elde edilen gerçek ve sağlam (tahkikî) bir iman derecesine yükseltmek.  Doğru bilgi vererek insanları yanlış inançlardan koruyup doğru inancı bilgi ile temellendirmek.  Doğru yolu arayanları aydınlatıp onlara yol göstermek; şüpheleri ve itirazları ortadan kaldırarak inanmamakta inat edenleri susturmak.  Diğer İslamî ilimler için üzerinde hareket edebilecekleri sağlam bir inanç temeli oluşturmak.  Tevhid inancını gönüllere yerleştirerek kişinin inancını güçlendirmek ve böylece amellerin bilinçli ve ihlaslı bir şekilde yerine getirilmesini sağlamak.  Sapık düşünce sahiplerinin İslâm’a yönelik itirazlarını aklî ve naklî delillerle çürütüp onlara cevap vermek; iman esaslarını korumak ve savunmak.  Hurafe ve bâtıl inançların neler olduğunu belirleyip, Müslümanlar’ın bu konuda bilinçli olmalarını sağlamak.5 2. Kelam İlminin Doğuşu ve Gelişmesi Bilindiği gibi Kur’an’da birçok ayette insanlar, hem NOT EDELİM kendileri hem de diğer varlık ve olaylar üzerinde gözlem yapmaya, Kelam ilminin tarihi sürecini beş ayrı dönem bu gözlemlerden yararlanarak hâlinde incelemek doğru olur. Bunları şöyle varlıkları ve olayları yaratılış sıralamak mümkündür: açıdan yorumlamaya davet  Hz. Peygamber dönemi edilmiştir. Bu şekilde düşünüp  İlk fikrî hareketler ve ihtilaflar dönemi akıl yürütenlerin doğru bilgilere  Mutezile mezhebinin ortaya çıkışı ulaşacakları vurgulanmış, buna  Ehl-i sünnet mezheplerinin ortaya çıkışı karşılık atalarından öğrendikleri inançları taklit edenlerin hakikate  Yeni ilm-i kelam dönemi ulaşamayacakları, dolayısıyla sapıklıkta kalacakları belirtilmiştir. Ayrıca Kur’an’da başta Allah’ın varlığı, birliği ve üstün nitelikleri olmak üzere peygamberlik, kader, iman-günah, iyi-kötü davranışlar gibi birçok meselenin aklî delillerine temas edilmiş, bunlara yapılan itirazlara aklî ve mantıkî cevaplar verilmiş, değişik din mensuplarının bâtıl inanç ve davranışları açıklanarak eleştirilmiş, onlarla en uygun biçimde fikrî mücadelede bulunulması Peygamber’e (s.a.v.) ve dolayısıyla Müslümanlar’a emredilmiştir. Bu bir anlamda kelamı inşa etmeyi içeren bir emirdir.6 5 bk. A. Saim Kılavuz, Anahatlarıyla İslâm Akaidi ve Kelama Giriş, s. 398-399. 6 Yusuf Şevki Yavuz, “Kelam” , Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 25, s. 198. 13  Kelam İlmi Peygamber Efendimiz (s.a.v.) Allah’tan aldığı ilâhî mesajları insanla- ARAŞTIRALIM-BULALIM ra hem tebliğ etmiş hem de yaşayarak hayatıyla örnek olmuştur. Sahabîler de Aşağıda verilen ayetleri meallerden bularak anlamakta zorlandıkları konuları ya da okuyunuz, çıkardığınız neticeleri arkadaşlarınızla zihinlerinde oluşan şüphe ve tereddüt- paylaşınız. leri hemen Hz. Peygamber’e (s.a.v.) arz ediyorlardı. Peygamberimiz (s.a.v.) de Gâşiye suresi, bu soruları onların kalplerini rahatla- Bakara suresi, Gâşiye suresi, Nahl suresi, Rad suresi, tacak tarzda cevaplandırıp zihinlerinde 164. ayet. 17-20. ayetler. 79. ayet. 12. ayet. 3. ayet. oluşan şüphe ve tereddütleri gideriyor- du. O’nun emir ve tavsiyelerine uyan ashab da vahiy kaynağından gelen açık- lama ve yönlendirmelerle tatmin olu- yordu. Tam bir teslimiyet içerisinde itikadî tartışmalara girmekten kaçınıyor ve ihtilafa düş- mekten kendilerini koruyorlardı. Onun için de Peygamberimiz’in (s.a.v.) hayatta olduğu bu dönemde inanç alanında büyük bir problem ve ihtilaf ortaya çıkmamıştır. Ayrıca peygamberlik süresince, vahiy devam etmekte, ayetler beliren ihtiyaçlara (esbâb-ı nüzûl) göre inmektedir. Bu sebeple, Hz. Peygamber (s.a.v.) döneminde, bütün İslâmî ilimlerin olduğu gibi, kelam il- minin de bugünkü şekliyle tedvin edilmiş olmasından söz etmek mümkün değildir. Bununla birlikte Kur’an’ın en önemli konularını teşkil eden Allah-âlem ilişkisi, âhiret hayatı, cennet ve cehennem gibi itikadî konular bu dönemde de üzerinde en çok durulan konulardı. Örneğin Peygamberimiz (s.a.v.), göklerin ve yerin yaratılışında akıl sahipleri için Allah’ın varlığına ve yüceliğine ilişkin delillerin bulunduğunu bildiren ayeti (Âl-i İmrân Suresi, 190. ayet) okuyup muhtevası konusunda düşünmeyenleri kınamış, bunun yanında ashabdan bazılarının kader meselesini tartıştıklarına şahit olunca bu tür faydasız bir tartışmayı yasaklamıştır.7 Bir başka seferde de Ebû Hüreyre’nin rivayet ettiğine göre, ashabdan bir grup Peygamberimiz’e (s.a.v.) gelerek: — İçimizde öyle şeyler hissediyoruz ki herhangi birimiz bunu söylemeyi bile büyük günah sayıyor, demişlerdir. Peygamber Efendimiz (s.a.v.): — Hakikaten öyle bir şey hissetiniz mi? deyince — Evet, cevabını almış, bunun üzerine: — Bu imanın ta kendisidir, buyurmuşlardır.8 Bir başka hadislerinde de kendisine vesvese sorulmuş, O da “İmanın halis (katışıksız) olanıdır” diye cevap vermiştir.9 Resûlullah’a sorulan bu ve benzeri sorular, daha çok inancı kuvvetlendirmek ve dinî bilgilerini arttırmak içindi. Bu sebeple ashab, vahiyden başka kaynağa ihtiyaç duymuyor, Peygamberimiz’in (s.a.v.) cevabı ile yetiniyordu.10 7 Tirmizî, Kader, 1. 8 Müslim, İman, 209. 9 bk. Müslim, İman, 211. 10 A. Saim Kılavuz,Anahatlarıyla İslâm Akaidi ve Kelama Giriş, s. 408. 14  1. Ünite Hz. Peygamber’in (s.a.v.) vefatı ile birlikte yeni bir süreç başlamıştır. Artık Müslümanlar bu süreçte inançla ilgili sorunlarının çözümü için, Peygamberimiz’in (s.a.v.) sünnetini örnek alarak, Kur’an’a yönelip onun ayetlerini yorumlayarak sorunlarını ve problemlerini çözmeye çalışmışlardır. Hz. Peygamber’in (s.a.v.) vefatından hemen sonra gelişen fikrî ve siyasî olaylar, yeni anlayış ve yorumları da beraberinde getirmiştir. İlk dönem İslâm âlimleri, bu yeni anlayış ve yorumlara karşı İslam itikadını savunma ve açıklama ihtiyacını duymuşlardır. Özellikle Raşid Halifeler dönemi ve sonrasında İslâm coğrafyasının hızlı bir şekilde genişlemesi, Müslümanlar’ın farklı kültürlerle karşılaşmasını da kaçınılmaz hâle getirdi. Bunun yanında tercümeler yoluyla Yunan felsefesinin İslâm dünyasında yayılması Müslümanlar arasında birçok yeni düşüncenin de ortaya çıkmasına neden oldu. Böylece İslâm toplumunda yavaş yavaş ihtilaflar ortaya çıkmaya başladı. Hz. Peygamber’in (s.a.v.) vefatından sonra başlayıp hicrî birinci asrı içine alan bu süreç kelam ilminin doğmasına zemin hazırlayan İmam-ı Azam’ın Fıkh-ı Ekber “ilk fikrî hareketler” devri olarak isimlendirilir. Bu dönemde yaşanan adlı eseri siyasî olaylar ve ihtilaflar nedeniyle ortaya çıkan büyük günah işleyenin durumu, iman-amel ilişkisi, kader meselesi, insan fiilleri ve hilafet gibi meseleler, inançla ilgili bazı tartışmaları ve farklı yeni yorumları da beraberinde getirmiştir. Böylece başta kelam ilmi olmak üzere diğer dinî ilimlerin ortaya çıkış süreci de başlamıştır. Kelam’ın doğmasına zemin hazırlayan bu dönemin en önemli ismi, İmam-ı Azam Ebû Hanîfe’dir (ö. 150/767). Onun inançla ilgili konuları ele alan en önemli eseri ise Fıkh-ı Ekber adlı risalesidir. Ebû Hanîfe; fıkhı, “kişinin ebedî mutluluk yönünden lehinde ve aleyhinde olan şeyleri (hak ve görevlerini) bilmesi.” şeklinde tarif ederek, ibadet, amel ve ahlâk konularının yanında inanç konularını da fıkhın kapsamı içerisine almıştır. “Fıkh-ı Ekber” ise onun terminolojisinde inanç konularını içeren ilmin adı olmuş ve sonraki dönemlerde, usûlü’d-dîn ve kelam ilminin karşılığı olarak da anılmıştır. Hicrî I. asrın sonları ile II. asrın başlarından itibaren Müslümanlar arasında görüş ayrılıkları artmış, siyasî ve itikadî mezhepler ortaya İmam Mâtürîdî’nin Ebû çıkmaya başlamıştır. İslâm düşünce tarihinde inanç konuları üzerinde Hanîfe’nin çizgisinde oluştur- düşünme ve bu alanda ilk defa akla dayalı yöntemleri kullanma duğu düşünceleri ile vahyin ve aklın uyumunu gösteren Mutezile ile başlamıştır. Bir kelam ekolü olarak ortaya çıkan Mutezile, yorumları Kitâbü’t-Tevhîd İslam dininin aslî hükümlerinin temellendirilmesi, sistematik hâle adıyla yazdığı eserinde getirilmesi, izah ve ispat edilmesi, karşı fikirlerin cevaplandırılması savunulmuştur. gibi konularla meşgul olmuştur.11 Eski Yunan, İran ve Hint kültürlerinden yapılan felsefî eserlerin tercümelerinin de etkisiyle Mutezile, yabancı kültürlere karşı inanç esaslarının savunulmasında ve inançla ilgili problemlerin çözümünde vahyin yanında akla da başvurmuştur. İşte Mutezile’nin yaptığı ve inançla ilgili ayetlerin aklın ilkeleri ışığında yorumlanması faaliyetine kelam metodu adı verilmiştir. 11 İlyas Çelebi, “Mu’tezile”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. XXXI, s. 395. 15  Kelam İlmi “Kelam’ın doğuşu” olarak adlandırılan bu dönemde Mutezile mezhebi naklin yanında akla daha çok yer vererek, akıl ile uyuşmayan ya da çelişen ayetleri aklın ışığında tevil ediyordu. Bu dönemde özellikle büyük günah işleyenin durumu, imamet meselesi, Kur’an’ın yaratılıp yaratılmadığı, Allah’ın görülmesi, Allah’ın sıfatları ve kader meselesi gibi hususlar temel tartışma konularını oluşturmuştur. Yaygın ve geleneksel görüşe göre Mutezile, Hasan el-Basrî’nin (ö.110/728) ders halkasından ayrılan Vâsıl b. Atâ’nın (ö. 131/748) öncülüğünde bir ekol hâline gelmiştir.12 Hicrî III. asırda inanç alanındaki ana ekoller ortaya çıkmış ve bu akımlar görüşlerini kendi metotlarıyla savunmaya başlamışlardır. Bu dönemde belirgin bir şekilde ekolleşen Ehl-i sünnet iki gruba ayrılarak gelişmiştir. Bunların ilki Ashabu’l-hadîs olarak isimlendirilen ve Ahmed b. Hanbel’in (ö. 241/855) temsil ettiği akımdır. Buhârî, Müslim, Ebû Dâvûd, Nesâî, Tirmizî gibi hadisçilerin de katkısıyla gelişen ve çoğunluğunu hadisçilerin oluşturduğu bu ekol, kelam ilmine tepki göstererek Kur’an ve sünnete bağlı kalmak gerektiğini savunmuş, dinin ana ilkelerini aklın ışığında yorumlamaya karşı çıkmışlardır. Ehl-i sünnet kelamının öncü hareketi olarak isimlendirebileceğimiz ve Müslümanlar’ın çoğunluğunu oluşturan ikinci grup ise Kur’an ve sünneti hareket noktası kabul etmekle birlikte dinî esasları aklî ilkelerle yorumlayıp temellendirme yöntemini benimsemiştir. İbn Küllâb (ö. 240/854) ve Hâris el-Muhâsibî’nin (ö. 243/857) öncülüğünde gelişen bu ekol daha sonra tamamen sistemleşecek olan Ehl-i sünnet düşüncesinin habercisi olarak kabul edilir. Hicrî IV. asır Ehl-i sünnet kelam ekolünün kuruluş dönemi olarak kabul edilir. Kelam ilmi alanındaki Mutezile egemenliği, daha önce Mutezile mezhebine mensup olan İmam Ebü’l- Hasan el- Eş’arî (ö. 324/936) ile sona erdi. Eş’arî, kelam anlayışını Basra ve Bağdat’ta yayarken, aynı zamanda Mâverâünnehir’de Ebû Mansûr el-Mâtürîdî (ö. 333/944) Ehl-i sünnet kelamının ikinci büyük ekolünün kurulmasını sağladı. Kurucularının adından hareketle Eş’ariyye ve Mâtürîdiyye olarak adlandırılan bu iki ekol, küçük farklarla Sünnî inanç esaslarını belirleyip sistemleştirmişlerdir. Böylece kelam âlimleri, itikadî meselelerde aklın rolünü kabul etmiş, gerektiğinde iman meselelerini aklî yollarla izah edip tevile başvurarak kelam metodunu tam olarak kullanır hâle gelmişlerdir. İmam Eş’arî’nin yorumlarını geliştiren Bâkıllâni (ö. 403/1013) ve Cüveynî (ö. 478/1085) ile İmam Mâtürîdî’nin yorumlarını geliştiren Ebü’l-Muîn en-Nesefî (ö. 508/1115) bu dönemin diğer meşhur kelam âlimleridir. Kelam ilmi İmam Gazzâlî (ö. 505/1111) ile birlikte yeni bir döneme girmiştir. Kelam ve felsefenin iç içe NOT EDELİM geçtiği bu dönemde İmam Gazzâlî bir Kelam ilminde dönüm noktası kabul edilen yandan İslâm akaidiyle uyuşmayan İmam Gazzâlî’den önceki kelamcılara felsefî görüşleri eleştirmek amacıyla mütekaddimîn (önceki dönem) kelamcıları, bu disipline ağırlık vermiş, diğer sonrakilere ise, müteahhirîn (sonraki dönem) yandan da mantığı kelama dâhil kelamcıları denir. etmiştir. Ayrıca tasavvufla kelamı uzlaştırmaya da çaba göstermiştir. 12 A. Saim Kılavuz,Anahatlarıyla İslâm Akaidi ve Kelama Giriş, s. 416. 16  1. Ünite Yaygın ve geleneksel anlayışa göre Gazzâlî öncesi döneme Mütekaddimîn Dönemi adı verilirken, Gazzâlî sonrası döneme Müteahhirîn Dönemi denmiştir.13 Gazzâlî’den sonra yaşamış Müteahhirîn Dönemi ünlü kelam âlimleri arasında Fahreddîn Râzî (ö. 606/1210), Beydâvî (ö. 685/1286), Teftâzânî (ö. 793/1391), Cürcânî (ö. 816/1413) , İbnü’l-Hümâm (ö. 861/1457) sayılabilir. XIX. yüzyıldan günümüze kadar geçen süre ise kaynaklarımızda Yeni İlm-i kelam dönemi olarak adlandırılmıştır. Bu dönemde kelam ilmi, felsefî bir görüş olarak materyalizmi bütün biçimleriyle reddeden, dine karşı yapılan biyolojik ve psikolojik eleştirileri cevaplayan, yeni felsefî akımları İslam esasları açısından eleştiren, tabiî bilimlerden yararlanarak Allah’ın varlığını kanıtlayan, İslâm’ın inanç ilkelerini açıklayan bir ilim durumuna gelmiştir.14 3. Kelam İlminin İslami İlimlerle İlişkisi ve Önemi İslam âlimlerinin çoğunluğu kelamı önemli görmüş, onu öğrenip geliştirmenin farz-ı kifaye türünden bir yükümlülük olduğunu belirtmişlerdir. Bu görüşü savunan âlimlerin temel gerekçeleri şöyle özetlenebilir: Kelam İslam’ın ana ilkelerini belirleyip temellendiren bir disiplin olduğuna göre dinî ilimlerin aslını oluşturur; diğer İslamî ilimler ise bu asıl ve temele dayanmaktadır. Çünkü Allah’ın varlığı ve birliği, peygamberliğin gerekliliği, âhiretin gerçekliği, ibadetlerin yanı sıra diğer dinî hükümlerin ispatı yapılmadan diğer İslamî esaslardan bahsetmek mümkün değildir. Kelam’ın üstlendiği rol Kur’an’da yapılan ve peygamberlere emredilen bir faaliyetten ibarettir. Bu açıdan düşünüldüğü takdirde kelamın öncülüğünü peygamberler yapmıştır. Müctehid âlimler de İslâm’ın temel ilkelerinin doğruluğunu kanıtlamaya çalışmış ve bir tür kelam faaliyeti yürütmüşlerdir. Kelam bugün de dinî hayatın gelişmesi için gerekli olan bir disiplindir. Zira gelişmenin sağlanması geçmişten intikal eden kültürün irdelemeye tâbi tutulması ve akıl yürütmekle mümkündür. Bunu sağlayacak İslâmî ilimlerin başında kelam gelir.15 Kelam ilmi, dinin inanç ilkeleri- DÜŞÜNELİM ni, vahiy ve akıl doğrultusunda temel- İmam Gazzâlî’nin İlim Tasnifi lendirip açıklarken aynı zamanda İslâm inançlarına yönelik içeriden ve dışarı- İlimler dan yapılabilecek olan itirazları, ortaya atılacak şüphe ve tereddütleri de çü- rütmeye çalışır. Dışarıdan İslâm inanç Dini İlimler Akli İlimler sistemini sarsmayı amaçlayan akımla- rı, içeride zamanla oluşacak hurafe ve bâtıl inançları tespit ederek bunlarla Külli İlim Cüz’i İlimler mücadele etme, gerçek İslâmî inanç ve Kelam Tefsir, Hadis, Fıkıh... prensipleri savunma görevi de kelam il- minin önemli bir görevidir. Kelam ilmi, konusu itibariyle çok geniş ve kapsamlı bir ilim dalıdır. Ele aldığı konular Allah’ın zatı ve sıfatları, peygamberlik ve âhiret gibi önemli ve değerli konulardır. Bu konuları 13 Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi: Giriş, s. 36. 14 A. Saim Kılavuz, Anahatlarıyla İslâm Akaidi ve Kelama Giriş, s. 428. 15 Yusuf Şevki Yavuz, “Kelam”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, s. 197-198. 17  Kelam İlmi işlerken, akıl ve duyu organlarının verilerinden yararlandığı gibi, ilâhî bilgi kaynağı olan vahyi esas almaktadır. Kullandığı deliller ve izlediği yöntem bakımından da sağlam ve tutarlı bir ilim özelliği ortaya koymaktadır. Dinin temelini oluşturan inanç esaslarının doğru bir şekilde anlaşılması ve aslını koruyarak mevcut şartlara göre yeni bir anlayışla ortaya konulması, fert ve toplum hayatında dinin ahlâkî ve amelî boyutunun da eksiksiz olarak uygulanmasının en önemli şartıdır. İşte kelam ilmi, bu yönüyle inananların, hayatın anlamı ve amacını kavramalarına her zaman katkı sağlamıştır. Hz. Peygamber’in (s.a.v.) vefatından sonra toplumsal şartların ve olayların değişmesiyle birlikte yeni problemlere cevap vermek için zamanla kelam ilmi gibi birçok ilim dalı ortaya çıkmıştır. Tefsir, Hadis, Fıkıh, Mezhepler Tarihi gibi ilimler bunlardan bazılarıdır. Aslında bütün bu İslâmî ilimlerin ortak amacı, İslam’ın evrensel hükümlerinin daha iyi anlaşılması ve yaşanmasını sağlamaktır. İslam dininin bütün hükümleri, İMAN tevhid inancı ekseninde iman, amel ve İnanç ve Düşünceler Alanı ahlâktan oluşan üç temel esas üzerine FIKIH bina edilir. Bu açıdan bakıldığında İbadet ve Uygulamalar İslâm’ın gerçekleştirmek istediği Alanı öncelikli hedef, sahih ve sağlam bir AHLAK imandır. Daha sonra ise bu sahih ve Davranışlar Alanı sağlam itikat üzerine inşa edilecek ve kişiyi dünya ve âhirette kurtuluşa götürecek diğer amelî ve ahlâkî hükümler İslam dininin muhtevasını oluşturan üç temel gelir. Bu anlamda kelam ilminin Allah’ın esas vardır: varlığı ve birliği, nübüvvet ve âhiret  İman gibi inanç esaslarını sağlam bir şekilde  Amel temellendirip açıklaması diğer İslâm  Ahlak ilimleri açısından da oldukça önemlidir. Zira başta ibadetler olmak üzere diğer tüm davranışlarımız sağlam bir inanca dayanmadan sadece şekilden öte bir anlam taşımayacaktır. Şu hâlde din, sağlam bir iman üzerine kurulmuş, bilinçli bir amel ve içten ve duyarlı bir ahlâkî davranış bütünlüğünün adıdır. Öyleyse din, bu üç esasın oluşturduğu bütünün adıdır. Kelam ilmi hem konusu hem de amacı itibariyle diğer dinî ilimlerin esas ve dayanağı konumundadır. Çünkü onun ana konusu olan inanç esasları sahih ve sağlam bir şekilde ortaya konmadan bunlar üzerine inşa edilebilecek fıkıh, tefsir, hadis ve benzeri ilimlerden söz edilemez. Zira dinin amelî ve ahlâkî boyutuyla ilgili diğer bütün ilke ve uygulamalar ancak Allah’ın varlığıyla anlam kazanır. Eğer Allah’ın varlığı ve birliği ile peygamberlik ve diğer iman esasları kabul edilmez ise, O’nun kitabının anlaşılması ve yorumunu konu edinen tefsir ilminin de bir anlamı olmaz. Ya da Hz. Peygamber’in (s.a.v.) söz ve fiillerini konu edinen ve dinin ikinci kaynağı olan hadis ilminin de bir anlamı olmaz. Dolayısıyla İslâm âlimlerimiz ilimleri sınıflandırırken kelam biliminin bu yönüne işaret etmişlerdir. Büyük İslâm bilginlerinden Teftâzânî kelamı, İslamî ilimler içerisinde, “eşrefü’l-ulûm” olarak yani en önemli, en şerefli ilim olarak saymış ve onu şer’î hükümlerin esası ve dinî ilimlerin başı olarak zikretmiştir.16 18 16 Teftâzânî, Kelam İlmi ve İslâm Akaidi (Şerhu’l-Akâid), s. 85.  1. Ünite İmam Gazzâlî de el-Mustasfâ adlı eserinde “Dinî ilimler içinde küllî olan kelamdır. Fıkıh, usûl-i fıkıh, hadis ve tefsir gibi diğer ilimler ise cüzî ilimlerdir.”17 diyerek kelam ilminin diğer bütün bu ilimlerin teorik ve temel çerçevesini belirleyen en kapsamlı ilim dalı olduğunu belirtmiştir. Aslında İslâmî ilimler birbirle- YORUMLAYALIM rinden bağımsız birer disiplin değil- lerdir. Her biri kendi alanı içerisinde “Dinî ilimler içinde küllî olan kelamdır. Fıkıh, faaliyet gösterirken, gerek konu ve usûl-i fıkıh, hadis ve tefsir gibi diğer ilimler yöntem gerekse elde edilen veriler ise cüzî ilimlerdir... müfessir, kelamcının açısından birbirlerinden karşılıklı isti- inceleme alanına giren şeyler arasından özel fade ederler. Örneğin, kelam ilminde yapılan tartışma ve açıklamalar hem birini yani Kitab’ı alır ve onun tefsiriyle uğraşır. tefsir ilminde inançla ilgili Kur’an ayet- Muhaddis, kelamcının inceleme alanına giren lerinin yorumlanmasında ve hem de şeyler arasından özel birini yani sünneti alır ve hadis ilminde itikatla ilgili hadislerin bunun sübût yollarını araştırır. Fakih bunlar anlaşılmasında belirleyici olmuştur. arasından özel birini, yani mükellefin fiilini alır Ama aynı şekilde kelam ilmi de, iman ve hükümlerini belirtir … Öyleyse kelam ilmi esaslarını izah ederken de hem tefsir bütün dinî ilimlerin ilkelerini ispat görevini ilminin Kur’an ayetleriyle ilgili açıkla- yüklenmiş olmaktadır.” malarından hem de hadis ilminin veri- Gazzâlî, el-Mustasfâ, c. I, s. 5-7. lerinden faydalanır. Metne göre, kelam ilminin diğer ilimlerle ilişkisini arkadaşlarınızla birlikte yorumlayınız. BULALIM Fıkıh ile kelam biliminin ilişkisi daha çok Kur’an’daki hükümlerin sebep Öğrendiklerinizden hareketle kelam ve ve hikmetleri, neden ve niçinlerinin akıl felsefe arasındaki fark ve benzerlikleri bularak ile yorumlanıp yorumlanamayacakları aşağıdaki boşluklara yazınız. şeklindeki konulara bağlıdır. Ayrıca Farklar: fıkıh âlimi, mükellefin davranışlarını  …………………………………………………....................... ve bu davranışlara ait hükümleri  ……………………………………………….................. delillendirip açıklarken kelam âlimi...... aynı davranışları kişinin hür iradesi ile  ……………………………………………….................. gerçekleştirdiği eylemler olarak ispat etmeye çalışır.......  ……………………………………………….................. Kelam’la bağlantılı olan ilim...... dallarından biri de mezhepler tarihi- Benzerlikler: dir. Kelam, daha çok inançla ilgili fikir ...........…………………………………………………............. ve problemlerle ilgilenirken, mezhep- ler tarihi ise bunların tarihî süreçlerini,  ……………………………………................................... hangi fikrin nasıl bir ortamda doğdu-  ………………………………………………........................ ğunu konu edinir ve bu alanda kela-  ………………………………………………........................ mın sağlıklı verilere ulaşmasına yar- dımcı olur. 17 Gazzâlî, el-Mustasfâ, c. I, s. 5. 19  Kelam İlmi Sonuç olarak din, iman ve amelden yani pratik hayatta gerçekleştirdiğimiz eylemlerden oluşan bir kurallar bütünüdür. Bu bakımdan dinin bütün hükümleri, başlangıçta iman ilkeleri üzerine oturur. Ancak ondan sonra fiilî hayat bir anlam ve değer kazanır. Bu sebeple kelam, İslâm ilimlerinin aslını oluşturmaktadır. Bununla birlikte bütün ilimler önemlidir ve hepsinin fonksiyonu farklıdır. Bir bütün olarak ele alındığında İslâm ilimlerinin hepsi Allah’ın mesajının anlaşılması, yorumlanması ve uygulanmasında belli bir görev üstlenir. 4. Kelam İlminin Diğer İlimlerle İlişkisi 4.1. Sosyal Bilimlerle İlişkisi Felsefe varlık, bilgi ve değer alanlarıyla ilgili problemleri, akılcı ve eleştirel yöntemlerle inceleyip temellendiren sistemli bilgi faaliyeti olarak tanımlanabilir. Buradan hareketle kelamın konusu ile felsefenin konusu aynıdır. Her ikisi de varlık, bilgi ve değerler konusuyla ilgilenir. Ancak bu iki ilim dalının amaçları ve takip ettikleri metot birbirinden farklıdır. Felsefe de kelam gibi varlıkların başlangıç ve sonlarından (yaratılış ve âhiret) bahseder. Ancak bunu yaparken sadece aklın verileri ile hareket eder, kendisini din ve vahiy ile bağımlı hissetmez. Kelam ise İslâm kanununa bağlı kalır. Her şeyde vahyi eksene alır. Ayrıca felsefeye göre insan için bilgi kaynakları sadece beş duyu ve akıldır. Kelam’da ise insan bilgiyi üç kaynaktan elde eder: Doğru haber (haber-i sadık), duyu organlarının verileri (havass-ı selime) ve akıl (selim akıl). Doğrudan doğruya dinî esas ve meselelerin belirlenmesinde yegâne bilgi aracı vahiydir. Duyu organlarının verileri de akıl da kendi başlarına bir dinî esas belirleyemezler. Ancak Kelam ilmi, bu esas ve meselelerin açıklanıp ispat edilmesinde naklin yanında aklın ilkelerini de dikkate alır, İslam inancına aykırı düşmeyen felsefî verilerden de yararlanır. Netice olarak, Kelam ilmi nakli ve aklı bir arada tutan, her birine yerine ve durumuna göre değer veren metoduyla, meseleleri sadece akılla çözmeye çalışan felsefeden ayrılmaktadır. Kelam metodu genel olarak vahiy ile aklı bir arada tutmayı temel almaktadır. Onun için o, her ne kadar aklî delillere dayanmış olsa da sonuçta bu delillerin doğruluğuna dair dinden bir şahidin bulunmasına önem verir. 4.2. Tabîî Bilimlerle İlişkisi Allah’ın mutlak varlığı ve birliğiyle O’nun varlık âlemiyle ilişkisinden bahseden Kelam ilmi, varlık âlemiyle ilgilenen fizik, kimya, biyoloji, coğrafya gibi diğer tabiî ilimlerle ilişkilidir. Söz konusu bu ilimler de tıpkı Kelam ilmi gibi temelde varlık âlemini ve bu âlemde meydana gelen olgu ve olayları konu edinirler. Bu sebeple Kelam ilmi tabiî ilimlerin elde ettiği sonuç ve verilerden de istifade ederek o alana asla ilgisiz kalmaz. Ancak bu ilimler varlık âlemiyle ilgilenirken varlıkları başlangıç (yaratılış) ve sonuçları itibariyle ele almazlar. Ayrıca onlar, sadece bu âlemde bilinen ve duyu organlarıyla anlaşılabilen varlıkları konu edinirler. Ama onları var eden bir ilk sebebin bulunup bulunmadığını ve fizikötesi dediğimiz bir âlemin Kader ilmi Allah’ın varlığının olup olmadığını araştırmazlar. Dolayısıyla onlar, bu varlıkların delillerini bazen insanın özelliklerinden hareketle ispat eder. yaratılmalarındaki maksat ve hikmeti sorgulamadıkları gibi, 20  1. Ünite varlıklarını yitirdikten ya da öldükten sonra ne olacakları sorularına cevap aramazlar. Hâlbuki Kelam ilmi bu sorulara cevap vermeye ve varlığın nedenini ve niçinini araştırmaya çalışır.18 Tabiî bilimler de âlemi konu edinerek onun nasıl var olduğunu, âlemi oluşturan unsurları ve özelliklerini farklı açılardan ele almıştır. Örneğin fizik, âlemdeki maddeyi ve maddeler arası ilişkileri ele alırken, coğrafya, insanlar ve yer (mekân) ile bunlar arasındaki ilişkiyi neden-sonuç ilkesine bağlı olarak inceleyen bir bilim dalıdır. Biyoloji insanın fiziksel yapısı, bitkiler ve hayvanlar hakkındaki araştırmalarıyla tüm canlıları inceler. Kelam ise bütün bu ilimlerin ilgi alanına giren tüm âlemi, yaratılışı ve Yaratıcı’yı göstermesi açısından ele almaktadır. Daha önce de belirtildiği gibi Kelam öncelikle Allah’ın varlığının delillerini, bazen Kur’an ayetlerinden hareketle, bazen insanın özelliklerinden hareketle, bazen de Allah’ın ayeti olarak kabul edilen tabiattan hareketle ispat eder. Bu anlamda Kelam ilmi, alt konularını oluşturan varlığın niceliği ve niteliği ile ilgili bilgilere ulaşmak için zaman zaman fizik, kimya, coğrafya, biyoloji gibi tabiat bilimlerinin elde ettiği verilerden de faydalanır. 5. Kelam İlminin Yöntemi Kelam ilmi tarihî süreç içerisinde iki temel bilgi kaynağına dayanarak yöntemini geliştirmiştir. Bunlardan birincisi vahiy, diğeri de selim akıldır. Kelam ilminin ele aldığı iman esasları vahiy ile belirlendiği için bu aşamada aklın bir rolü yoktur. Ancak vahyin anlaşılması ve inanç esaslarının temellendirilmesinde Kelam ilmine göre insanın aklından ve duyularından başka kullanabileceği bir araç da yoktur. Bu nedenle Kelam ilmi, ele aldığı konuları mantık kanunlarına uygun olarak aklî bir yöntemle açıklar. Kur’an baştan sona hep akla hitap etmekte, sürekli aklın çalıştırılmasını ve onun verilerinden yararlanılmasını istemektedir. Yine şöyle derler: “Eğer kulak vermiş veya aklımızı kullanmış olsaydık, şu alevli ateştekilerden olmazdık.”19 ayetinde de olduğu gibi aklın, doğruya ve gerçeğe ulaşmanın bir aracı olduğunu ifade eden Kur’an, onun verilerinden yararlanmamanın da akılsızlık olduğunu söylemektedir. Bu sebepledir ki selim akıl, Kelam ilminin belirlemiş olduğu yöntemin ikinci ana hareket noktasıdır. Kelam ilmi fizikî âlemle ile ilgili olarak duyu organlarının verilerini, aklî konularda aklın ilkelerini, gayb âlemi ve inanç alanı ile ilgili konularda ise vahyi esas almaktadır. Ancak daha önce de belirtildiği gibi inanç esaslarının ispat edilmesinde ve açıklanmasında ise Kelam ilmi aklı ön planda tutar. Böylece vahiy ile aklın uyumu sağlanarak itikat esasları açıklanıp ispat edilir. Kelam âlimleri, vahyin ve aklın uyumunun önemine dikkat çekerek sahih Kelam alimleri, evrendeki düzenden hareketle Allah’ın birliğini nakil ile selim aklın birbiriyle çatışmayacağını delillendirir. 18 Cağfer Karadaş, v.dğr., Kelama Giriş, s. 4. 19 Mülk Suresi, 10. ayet. 21  Kelam İlmi belirtmişlerdir. Zira akıl, insanın her türlü dinî emir ve yasaklara uymakla mükellef tutulmasının temel şartıdır. Bu nedenle İslâm Dini akıldan yoksun bulunanlara hiçbir dinî, ahlâkî ya da hukukî sorumluluk yüklememiştir. Kelam ilmi, genellikle tümevarım ve temsil yöntemlerini kullanır. Tümevarım, tek tek olgulardan, genel önermelere varan, bilinen olgu ve olaylardan hareketle genel bir kurala ya da sonuca ulaşan akıl yürütmedir. Temsil ise, iki farklı şey arasındaki ortak bir özelliği bularak bunlardan birinin sahip olduğu özelliğin diğerinde de bulunduğu sonucuna ulaşmaktır. Görünene dayanarak görünmeyeni dillendirmek ya da bilinenden hareketle bilinmeyenin bilgisine ulaşmak şeklinde de ifade edilen bu yöntem, Kelam âlimlerinin en fazla başvurduğu akıl yürütme yöntemlerinden biridir. Kelam âlimleri kullandıkları bu yöntemlerle, görünene dayanarak görünmeyeni dillendirmeye ya da bilinenden hareketle bilinmeyeni tanımlamaya çalışırlar. Böylece varlıkların yaratılışlarındaki mükemmellikten hareketle evrenin düzenine ve Allah’ın varlığına ulaşırlar. Kur’an’da birçok yerde Allah’ın yaratmasını konu edinen ayetler bizleri tek tek olgu ve olaylardan hareket ederek genel sonuçlara ulaşmaya yönlendirir. Örneğin Kur’an’da, “Bir de kendi yaratılışını unutarak bize bir örnek getirdi. Dedi ki: ‘Çürümüşlerken kemikleri kim diriltecek.”20 diye Allah’ın insanı âhirette nasıl yeniden dirilteceğini soran müşriklere hitaben Hz. Peygamber’in (s.a.v.) şöyle demesi buyurularak cevap verilir: “De ki: ‘Onları ilk defa var eden diriltecektir. O, her yaratılmışı hakkıyla bilendir.” “O, sizin için yeşil ağaçtan ateş yaratandır. Şimdi siz ondan yakıp duruyorsunuz. Gökleri ve yeri yaratan Allah’ın, onların benzerini yaratmaya gücü yetmez mi? Evet yeter. O, hakkıyla yaratandır, hakkıyla bilendir.”21 “Gökleri, yeri ve bu ikisi içinde yaydığı canlıları yaratması, O’nun varlığının delillerindendir. O, dilediği zaman, onları bir araya getirmeye de gücü yetendir.”22 Bu ayette de Yüce Allah gökleri, yeri ve bu ikisi arasındaki canlıları yaratmasını kendi varlığının delilleri olarak zikretmiştir. Allah’ın her şeyin yaratıcısı olması O’nun varlığının en önemli delilidir. Aynı şekilde ayetteki “gücü yetendir” ifadesiyle de Yüce Allah kâinat ve tüm canlılar üzerindeki mutlak gücünü ve tasarrufunu vurgulamaktadır. Netice olarak Kur’an, Allah’ın insanı yaratmış olmasını ve kâinatta kur- duğu düzeni, âlemde var olan her şeyi O’nun yegâne yaratıcı olduğuna bir de- lil, ayet ve işaret olarak getirir. Bunun yanında Kur’an’ın Allah tarafından vahye- dilmiş olması hakikati de Allah’ın varlığı konusunda en büyük bir ayet ve delildir. 20 Yâsîn suresi, 78. ayet. 21 Yâsîn Suresi, 79, 81. ayetler. 22 Şûrâ Suresi, 29. ayet. 22  1. Ünite OKUMA PARÇASI Kelam’a Niçin Gerek Var? Talebe şöyle dedi: Ey âlim, faziletine inandığım ve birlikte bulunmaktan istifade edeceğim için sana geldim. Allah’ın beni senden faydalandırmasını niyaz ederim. Allah sana iyilik versin, eğer sana sual sorarsam bana cevabını ver ki Allah’ın sevabına nail olasın. Karşılaştığım bazı kimse- ler, bana birtakım şeyler sordular, sorularına cevap veremedim. Ama cevap veremediğim için de hak bildiğim şeyi terk etmedim. Hakkı açıklayacak bir kimsenin mevcut olduğuna inandım. Birtakım kimseler gördüm. Onlar “Bu meselelere asla girme, zira Hz. Peygamber’in (s.a.v.) ashabı bu konulara girmediler, onlar için kâfi olan şey senin için de kâfidir” diyorlardı. Böyle söyleyenler benim üzüntümü arttırdılar. Onların hâlini, büyük ve suyu bol bir nehirde çıkış yerini bilmediği için boğulacak olan kimseye, bir başkasının “Yerinde dur, sakın çıkış yerini arama” demesine benzettim. Âlim: (Allah rahmet etsin) şöyle dedi: Senin onların bazı kusurlarını ve onlara karşı bazı delil- leri bulduğunu görüyorum. Fakat onlar sana “Hz. Peygamber’in (s.a.v.) ashabı için kâfi olan senin için de kâfi değil midir?” dediklerinde, “Evet, ben onların durumunda olsaydım, onlar için mümkün olan benim için de mümkün olurdu.” şeklinde cevap ver. Oysa ki onların şartları ile bizim şartlarımız birbirinin aynı değildir. Biz, bize ta’neden, kanımızın dökülmesini helal sayan kimselerle karşı karşıyayız. O hâlde aramızda isabetlinin ve hatalının kim olduğunu bil- mememiz, canımızı ve ırzımızı müdafaa etmememiz caiz değildir. Hz. Peygamber’in (s.a.v.) ashabının hâli, kendileriyle vuruşan olmayan, silah taşımaya ihtiyaç duymayan bir kavmin hâ- lidir. Hâlbuki biz, bizi vuran ve kanımızı helal sayanlarla karşı karşıyayız. Kaldı ki kişi, insanların ihtilaf ettikleri konuda lisanını muhafaza etse bile, işittiği hususlarda kalbindeki hislere engel olamayacaktır. Zira kalp iki şeyden birini yahut her ikisini de kötü görecektir. Kalbin birbirinden farklı iki hususu da sevmesi ise zaten mümkün değildir. İmam-ı Azam Ebû Hanîfe el-Âlim ve’l-Müteallim’den Kelam İlmine Yönelmenin Güzelliği Âlemlerin Rabbi olan Allah’a hamdolsun. O’nun selamı Nebî Muhammed’e (s.a.v.), tertemiz yakınlarına, ashabına ve seçilmiş önderlerine olsun. İnsanlardan bir grup bilgisizliği kendilerine sermaye yaptılar. Dinî konuda araştırmak ve düşün- mek kendilerine ağır geldi. Taklide ve basitliğe yöneldiler. Dinin temel ilkelerini araştıranları ayıpladılar, onları sapıklıkla nitelediler. Sandılar ki hareket, sükûn, cisim, araz, renkler, oluşlar, cüz, tafra ve Allah’ın sıfatları konularında konuşmak bid’at ve sapıklıktır. Kelam ilmini eleştirenler: “Bu konuları konuşmakla hidayet ve irşad yapılmış olsaydı Hz. Pey- gamber (s.a.v.), halifeleri ve ilk takipçileri mutlaka konuşurlardı. Zira Nebî (s.a.v.) dinî konular- 23  Kelam İlmi da ihtiyaç duyulan her şeyi rihletinden önce mutlaka konuşmuş, yeterince ve açık şekilde be- lirtmiştir. O, Müslümanlar’ın ihtiyaç hissettikleri, kendilerini Allah’a yaklaştıracak ve buğzundan uzaklaştıracak hiçbir sözü terk etmemiştir.” derler. Ayrıca derler ki: “Kelam’la ilgili söylediğimiz meseleler hakkında bir rivayet bulunmamasın- dan anlıyoruz ki, bu konularda konuşmak bid’at, araştırmak ise dalalettir. Eğer iyi olsaydı Nebî (s.a.v.), yakınları ve ashabı bu konuları boş bırakmaz ve mutlaka konuşurlardı. Onların konuş- mamaları şu iki durumdan biri sebebiyledir: Ya bildikleri hâlde o konuda susmuşlardır. Ya da bilgileri yoktu, aksine onlar bu konuda cahillerdi. Şayet bilip bu konuda konuşmamışlarsa bize düşen de onlar gibi konuşmamaktır. Kelamî konuları terk ettikleri gibi bize de düşen aynı şekil- de terk etmektir. Eğer Kelam dinle ilgili olsaydı, onlar konuşmamayı seçmezlerdi. Şayet onlar bu konuda bilgisizseler bizim de onlar gibi bilgisiz olmamız gerekir. Şayet dinden olsaydı bu konuda bilgisiz olmazlardı. O hâlde her iki durumda da Kelamî konularda konuşmak bid’at, bu konularla uğraşmak da sapıklıktır.” İşte bunlar, usûl-i dîn konusunda görüş belirtmeyi terk edenlerin getirdikleri delillerin tümüdür. Eleştirileri üç şekilde cevaplayabiliriz: 1. Hz. Peygamber’in (s.a.v.) “bu konuları araştıran ve konuşan kişiyi bid’atçi ve sapık kabul edin” de demediğini hatırlatarak soruyu geri çevirmektir. Size göre Peygamber’in (s.a.v.) konuşmadığı şey hakkında konuşmanız, bid’atçi ve sapık olmanızı gerektirir. Üstelik onun sapık görmediği kişiyi sapık görmektesiniz. 2. Onlara Nebî’nin (s.a.v.) cisim, araz, hareket, sükûn, cüz, tafra konularında -bunların her biri hakkında tek tek konuşmasa da- Kelam’ın konusu olarak söylediğimiz bu hususlarda cahil ol- madığının belirtilmesidir. Sahabenin fakih ve bilginleri de böyledir. Ayrıca sınırlı bir şekilde söy- lediğimiz bu meselelerin hepsinin asılları -kökleri- detaylara girmeksizin Kur’an ve sünnette bulunmaktadır. 3. Hareket, sükûn: Bu ikisi hakkında söylenenlerin aslı Kur’an’da bulunmaktadır. O ikisi tevhidin göstergeleridirler. Toplanma ve ayrılma da böyledir. Yüce Allah, dostu İbrahim’in (a.s.) kıssasın- da bu hususu bildirmektedir. Kıssada Ay’ın, Güneş’in ve yıldızların yok olması, bir yerden bir yere hareket ettirilmesi olayında Allah hakkında hareket ve sükûnun mümkün olmadığına iliş- kin delil bulunmaktadır. Bir yerden bir yere geçişi ve yok olması caiz olan bir varlığın ilah olması mümkün değildir. Kelamî konuların Kur’anî ve nebevî dayanakları bulunmaktadır. Tevhidin asılları hakkındaki söz Kur’an’dan alınmıştır. Zira Allah: “Eğer gökte ve yerde Allah’tan başka ilahlar olsaydı, elbette ikisi de bozulup giderdi.” (Enbiyâ Sûresi, 22. ayet) buyurmaktadır. İşte bu, Allah’ın bir olduğu ve ortağı olmadığı delilini belirten sözün özüdür. Ebü’l-Hasan el-Eş’arî Risâle fî İstihsâni’l-Havz fî İlmi’l-Kelam’dan 24  1. Ünite DEĞERLENDİRME SORULARI A. Aşağıdaki soruları cevaplayınız. 1. Kelam ilmini, amacı ve konusu açısından tanımlayınız. 2. Kelam ilminin önemini kısaca açıklayınız. 3. Ehl-i sünnet ekolleri hangi aşamalardan geçerek mezhep hâline gelmiştir? Belirtiniz. 4. Kelam ilmi ile diğer İslami ilimler arasındaki ilişki nasıldır? Açıklayınız. B. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruları cevaplayınız. 1. Aşağıdakilerden hangisi Kelam ilminin amaçlarından biri değildir? A) İnsanı dünya ve âhiret mutluluğuna ulaştırmak B) Kişinin imanını taklitten kurtarmak C) İslâm inanç esaslarını eleştirilere karşı savunmak D) İslâm inançları ile ilgili ayetleri yorumlamak E) İbadetlerin nasıl yerine getirileceğini açıklayıp göstermek 2. Aşağıdakilerden hangisi Kelam ilminin ana konularından biri değildir? A) Âhiret B)Risalet C) Nübüvvet D) Tevhid E) İbadetler 3. Aşağıdakilerden hangisi Kelam ilmine verilen isimlerden biri değildir? A) Nazar ve istidlal ilmi B) Usûlü’d-dîn C) Usûlü’l-fıkh D) Akâid E)Tevhîd ilmi 4. Aşağıdakilerden hangisi Gazzâlî’den sonra yaşamış müteahhirîn dönemi Kelam âlimle- rinden birisi değildir. A) Fahreddîn er-Râzî B) Hâris el-Muhâsibî C) Beydâvî D) Teftâzânî E) Cürcânî 25  Kelam İlmi C. Aşağıdaki cümleleri verilen kelimelerle tamamlayınız. (Fıkh-ı Ekber, vahiy, malum, kelamullah, mütekaddimîn) 1. Kelam ilmine göre insanın bilgi kaynakları duyular, akıl ve ……….…den oluşur. 2. Kur’an’ın bir ismi olarak söylenen …………….. ifadesinin anlamı da “Allah’ın sözü, O’nun konuşması” demektir. 3. Kaynaklarımızda Gazzâlî’den önceki Kelam ilmine …………….. dönemi denmiştir. 4. Bazı kelamcılar, Kelam’ın bilinebilen her şeyi, yani ………….. u edindiğini belirtmişlerdir. 5. İmam-ı Azam Ebû Hanîfe’nin inançla ilgili konuları ele alan en önemli eseri ………….. adlı risaledir. D. Aşağıdaki cümlelerden doğru olanların başına (D), yanlış olanların başına(Y) yazınız. 1. 19. yüzyıldan günümüze kadar geçen süre kaynaklarımızda Yeni İlm-i Kelam dönemi olarak adlandırılmıştır. 2. Hicri II. asır Ehl-i sünnet Kelam ekolünün kuruluş dönemi olarak ka- bul edilir. 3. Mutezile, Hasan Basrî’nin ders halkasından ayrılan Ebü’l-Hasan el- Eş’arî’nin öncülüğünde bir ekol hâline gelmiştir. 4. Kelam ilmi doğru bilgi vererek insanları yanlış inançlardan korumayı ve doğru inancı bilgi ile temellendirmeyi amaçlamıştır. 5. Allah, nübüvvet ve âhiret, Kelam’ın temel konularını oluşturur. 26  2. ÜNİTE KELAM İLMİNDE TEMEL SORUNLAR HAZIRLIK ÇALIŞMALARI 1. Özünde inanç esaslarını konu alan bir ilim olmasına rağmen kelamın niçin varlık ve bilgi gibi konularla ilgilendiğini düşününüz. 2. İman esaslarının hangi bilgi kaynaklarına dayanarak belirlendiğini ailenizle müzakere ediniz.  Kelam İlminde Temel Sorunlar 1. Varlık Sorunu Kelam ilminin esas ilgi alanı, doğrudan doğruya inanç konusu olan, dinî esasları oluş- turan, ayet ve hadislerde a çık biçimde ortaya konulmuş altı iman ilkesidir. Dolayısıyla Kelam özünde Allah’a ve kadere imanı içeren ilâhiyyât (ulûhiyetle ilgili meseleler), peygamberler ve kitaplara imanı kapsayan nübüvvât (peygamberlikle ilgili meseleler) ve melekler ve ahirete imanı ifade eden sem’iyyât (gayb konusu olan ve hakkında ancak nassa dayanarak bilgi sahibi olunabilen meseleler) şeklinde üç başlık altındaki hususlarla ilgilenir; bu ana konulara mesâil (temel meseleler) ya da makâsıd (amaçlar) adı verilir. Hâl böyle olunca, Kelam’ın, aslında bir iman konusu olmayan varlık ve bilgi gibi konularla ilgilenmesi ilk bakışta garip görünebilir. An- cak Kelam, bu ana konuların yanında onların anlaşılması, açıklanması ve ispatına temel teşkil edeceği ve yardımcı olacağı düşüncesiyle varlık ve bilgi gibi başka alanlara ilişkin bilgileri de konu edinir ki bunlara da vesâil (ana konuları incelemeye, hedeflere ulaşmaya yardımcı ve aracı konular) ya da mebâdi’ (ana konuların incelenmesine temel teşkil eden meseleler) denir. Kelamcıların varlık konusu ile ilgilenmelerinin en temel sebebi, “var BİLGİ KUTUSU olarak bilinen şeylerin aslında vehim Hanefî fakihi ve Mâtürîdî kelamcısı olan ve zandan ibaret olduğu, dolayısıy- Ebû Hafs Necmeddîn Ömer en-Nesefî (ö. la aslında gerçekliği olmayan, bir an- 537/1142), Sünnî itikadı çok özlü biçimde or- lamda sanal bir dünyada yaşadığımız” şeklindeki iddialara karşı koymaktır. taya koyduğu risalesi el-Akâidü’n-Nesefiyye’ye Hâlbuki bir Müslüman için inanılacak Sofistler’in görüşlerini reddeden şu cümleler- hususlar büyük ölçüde gaybe ait me- le giriş yapar: selelerdir, bu da öncelikle içindeki her “Ehl-i Hakk’a göre, Sofistler’in iddia ettiğinin şeyle birlikte âlemin hakiki bir varlık aksine varlıklar gerçekten mevcuttur ve bun- olarak mevcudiyetini kabullenmeyi gerektirir. Çünkü insanın gayb hakkın- lar hakkında ulaşılan bilgi de mümkün ve ger- da bütün bildikleri, müşahede âlemi çektir. İnsanın bilgi edinme vasıtaları da üçtür: olarak isimlendirilen duyularla algı- Sağlıklı duyu organları, doğru haber ve selim ladığımız âlemden edinilen bilgilere akıl... İlham ise Ehl-i Hakk’a göre bir şeyin ger- dayanır. Onun gaybe dair bilgi edine- çekliği ve doğruluğu hususunda bir bilgi kay- bilmesinin tek yolu, mevcut varlıklar- nağı değildir.” dan ve kavramlardan hareketle, duyu- ları ile birtakım veriler elde etmesi ve Nesefî, bir akaid metnine niçin varlıkların ger- bunları değerlendirmesidir. çekliği ve bilgi elde etmenin mümkün oluşunu ifade ederek başlamıştır? Metni de göz önün- Selim akıl açısından bu durum de bulundurarak tartışınız. açık olduğu gibi, vahiy de bunu temel alır. Nitekim Kur’an-ı Kerîm, Allah’ın varlığı ve sıfatlarını, yeniden yaratılmayı ve diğer bütün inanç esaslarını daima duyular yoluyla idrak edilebilen bu âlemdeki varlıklardan veya tarihî hadiselerden, beşerî tecrübelerden hare- ketle temellendirme yolunu tutar. Şu hâlde hem aklıselime hem de Kur’an’ın metoduna uygun ve gerekli olan, varlıkların hakiki anlamda ve insandan bağımsız olarak, göreceliliğe mahal vermeyecek tarzda mevcut olduklarını kabul etmektir. 28  2. Ünite Varlıkların gerçekten mevcut olduğu gösterildikten sonra, kelamcıları varlık konusu ile ilgilenmeye sevk eden ikinci gaye devreye girer. O da önce Allah ile âlem arasında var oluş tarzı açısından temel ayrımı ortaya koyabilmek, sonraki adımda da, ikincisinden hareketle birinci- nin varlığını ispata zemin hazırlamaktır. Bu hususlar ışığında kelamcılar, soyut bir kavram olan varlık “vücûd” yerine daha ziyade var olan (mevcûd) üzerine fikir yürütmüşler ve varlıkları sınıflandırarak özellikleri hakkında konuşmuşlardır. Onlara göre varlık, “varlığının bir başlan- gıç noktası olmaksızın diğer şeylerden önce mevcut olan ve yokluğu mümkün olmayan şey” anlamında “kadîm / ezelî” ve bunun tam aksine “varlığının başlangıcı olan ve yoktan varlık sahasına çıkan veya yoktan var edilen, yokluğu düşünülebilen şey” anlamında “hâdis / yaratıl- mış” olmak üzere iki kategoriye ayrılır. Kelam’ın kadîm - hâdis şeklindeki ikili varlık tasnifinde birincisi Allah Teâlâ ile O’nun sıfatlarını, ikincisi ise âlemi ifade eder. Kelamcıların Varlık Tasnifi Varlık/Var olan (Mevcûd) Kadîm (Ezelî) Hâdis (Yaratılmış) Allah ve Allah’ın Sıfatları Âlem (Kendiliğinden kadîm) 1.1. Allah-Âlem İlişkisi Kur’an-ı Kerîm’de âlem ve barındırdığı varlıklar hakkında pek çok bilgiye rastlanır, an- cak bunların hiçbirisi bir evren görüşü sunmaya veya birtakım bilimsel gerçekleri bildirmeye yönelik değildir. Bunların tamamı belli itikadî veya ahlâkî amaçları gerçekleştirmeye yönelik vasıtalardır. Kur’an’da âleme ilişkin ayetlerde, özellikle onun bir düzen ve yasaya bağlı olarak işle- diği belirtilir ve insanlardan bu bilinçli tasarımın araştırılması talep edilir.1 Göklerin ve yerin yaratılışında, gece ile gündüzün birbiri ardınca gelip gitmesinde akılları tam olanlar için ibret- ler olduğu2, gece, gündüz, Ay ve Güneş’in Allah’ın ayetleri (delilleri, göstergeleri) oldukları3, bunun da bir hikmet eseri olduğu vurgulanır. Yeryüzü ile gökyüzünün akıllara durgunluk veren yaratılışına, insanın ve diğer canlıların var edilişine dikkat çekilir4; bitkilerden, onların çeşitle- rinden, renk, tat ve kokularının değişikliğinden söz edilir. Bunların aynı toprak üzerinde, aynı su ile sulanmış ve aynı iklimde yetişmiş oldukları hâlde türlü ürünler vermelerinin inananlar için Allah’ın varlığına delil teşkil eden ayetler olduğu dile getirilir. 1 bk. Furkân Suresi, 2. ayet; Kamer Suresi, 49. ayet; Rahmân Suresi, 5-7. ayetler; Mülk Suresi, 3. ayet. 2 bk. Âl-i İmrân Suresi, 190. ayet. 3 bk. Fussilet Suresi, 37. ayet. 4 bk. Câsiye Suresi, 3-4. ayetler. 29  Kelam İlminde Temel Sorunlar Dolayısıyla, âlemdeki varlıkların yaratılışı ile işleyişindeki eşsiz ahengi ve düzeni gören herkes, mükemmel bir yaratıcı fikrine ulaşabilecektir. Tersinden bakıldığında, bu ahenk ve dengenin bozulması durumunda Allah dışında kimin böyle bir yaratma fiilini yeniden gerçek- leştirebileceğinin düşünülmesi de Allah’a götüren bir yol olarak kavranabilir. Nitekim birçok ayette bu noktaya da vurgu vardır.5 Kur’an insana bu gerçekleri görebilecek idrak kabiliyetleri (basâir) verildiğini6, insanın önyargılı, inatçı olmaması hâlinde bunları görebileceğini söyler.7 Bütün bunlardan hareketle denilebilir ki, Kur’an-ı Kerîm âlemden bahsederken özellikle iki hu- susa vurgu yapmaktadır. Birincisi, içinde barındırdığı her şeyle birlikte bir bütün olarak âlemin yaratılmış olduğudur ki bu da mutlaka bir Yaratıcı varlığın var olmasını gerekli kılar. İkincisi ise duyularla algılayabildiğimiz âlemin, Yaratıcı’sının varlığına ulaştıran bir vasıta olmasıdır. Nite- kim Allah Teâlâ buyurur ki: “İnsanlara dış dünyada ve kendi varlıklarında ayetlerimizi (varlı- ğımızın delillerini) göstereceğiz.”8 OKUYALIM-DÜŞÜNELİM Hz. İbrahim’in âlemin unsurları olan yıldız, Güneş ve Ay’ın yaratılmışlığından hareketle, kendisi yaratılmamış, varlığı zorunlu ve her şeyin yaratıcısı olan Allah’ın varlık ve birliğini kavmine ispat için örneklediği kıssayı (En’âm Suresi, 75-79. ayetler) Kur’an mealinden bulup okuyalım; anlamı üzerine düşünelim. Kelamcıların âleme bakış ve değerlendirme biçimleri de işte Kur’an’ın belirlediği bu çer- çeveye uygundur. Onlar âlemi “Allah ve sıfatları dışında kalan her şey (küllü mâ sivallâh/mâ- sivâ) olarak tanımlarlar ve âleme “âlem” isminin verilmesini de şöyle açıklarlar: Âlem, hayat, ilim, kudret gibi bütün yetkinlik sıfatlarına sahip, âlemdeki yaratılmışlık özellikleri ve eksiklik belirtilerinden uzak, Kur’an’da “...O’nun benzeri hiçbir şey yoktur...”9 ifadesiyle açık biçimde belirtildiği gibi âleme veya âlemi oluşturan unsurlardan hiçbirine hiçbir şekilde benzemeyen Yaratıcı’sının varlığına bir delil, bir alâmet (alem) teşkil ettiği için böyle isimlendirilmiştir. BİLGİ KUTUSU Büyük İslâm âlimi ve Eş’arî kelamcısı Gazzâlî der ki: “Biz âleme; âlem, cisim, gök ve yer olarak bakmıyoruz, bilakis onu Allah’ın yarattığı bir varlık (sun’ullâh) olarak değerlendirmeye alıyoruz.” (İtikadda Orta Yol, s. 17) 1.2. Madde Varlık ve özelde madde sorunu felsefe ve Kelam’ın ortak bir konusudur. Özellikle erken dönem Grek felsefesinde, âleme genel bir bakış vardır. Âlemin nasıl meydana geldiği sorusu- nun cevabı aranır. Dış dünyada görülen değişikliklerin, hâlden hâle dönüşmelerin arkasında 5 bk. Kıyâme Suresi, 8-9. ayetler; İnsân Suresi, 8-10. ayetler; Tekvîr Suresi, 1-14. ayetler; İnfitâr Suresi, 1-9. ayetler; İnşikâk Suresi, 1-5. ayetler. 6 bk. En’âm Suresi, 104. ayet. 7 bk. Müddessir Suresi, 16. ayet. 8 bk. Fussilet Suresi, 53. ayet. 9 Şûrâ Suresi, 11. ayet. 30  2. Ünite temel bir kanun olup olmadığı, varlığı oluşturan ana maddenin ne olduğu sorusu sorulur ve su, ateş, hava, toprak gibi cevaplar verilir. Eski Yunan filozoflarından Demokritos ise varlığın bölünemez en küçük yapıtaşları olan maddî atomlardan oluştuğunu ileri sürmüştür. Varlığı sırf maddeye dayanarak açıklamanın yetersizliğini gören Eflatun, Aristo ve İbn Sînâ gibi filozoflar ise madde dışında varlığı “ide, form, ruh ve gaye” gibi kavramları da temel alarak açıklamaya çalışmışlardır. Kelamcılar da Kur’an’ın ısrarla vurguladığı şekliyle Al- lah’tan ayrı ve farklı, aynı za- DÜŞÜNELİM - DEĞERLENDİRELİM manda O’nun yaratma fiiliyle İbn Haldûn’un (ö. 808/1406) şu ifadelerini kelamın var olan bir âlem anlayışını or- âleme yönelik ilgisi açısından değerlendiriniz: taya koymaya en elverişli mal- Bilinsin ki, geneli itibariyle kelamcılar, kâinat ve zeme olarak atomcu âlem an- onda gerçekleşen hâllerden hareketle yaratıcı olan layışını, maddenin atomlardan oluştuğu fikrini benimsemişler- Allah’ın varlığı ve sıfatlarına ulaşmakta idiler. Onların dir. Ancak Demokritos’un varlığı kullandığı akıl yürütme biçimi çoğunlukla budur. ezelî ve kendinden, hepsi cisim- Filozof ise söz konusu kâinatın bir parçası olan tabiî sel olan, sadece hareket özelliği varlıkları fizik ilminde inceler. Ancak filozofun kâinata bulunan ama hareket etmek için bakışı, kelamcının ona bakışından farklıdır. Filozof, dışarıdan başka bir varlığın mü- hareketli veya durağan olması açısından cismi tetkik dahalesine ihtiyaç duymayan, ederken, kelamcı Yaratıcı’ya (Allah’a) delil olması tamamen zorunlu, mekanik ve yönüyle onu inceler. determinist (gerekirci) biçimde (İbn Haldûn, Mukaddime, c. 2, s. 1087) işleyen atomlardan bahseden, ruhu ve ruhun düşünme gibi fa- aliyetlerini bile atomlarla açık- layan materyalist (maddeci) atom anlayışını kelamcılar kökten değiştirmişlerdir. Onlara göre madde, sonlu ve sınırlı olan, her biri Allah tarafından yaratılmış bulunan, maddenin temelini teşkil eden atomlardan (başka bir deyişle cevher veya cüz) oluşur. Bu atomların, hareket, renk, şekil, tat, koku vb. akla gelebilecek her türlü niteliği ise araz adını alır. Arazlar devamlılığı olan nitelikler olmayıp her an Allah tarafından yaratılırlar. Nitelikleri olmayan bir atom ve dola- yısıyla madde düşünülemeyeceğinden, atomlar ve bunların oluşturduğu maddenin de Allah tarafından yaratıldığı ve varlığını sürdürmek için mutlaka Allah’a muhtaç olduğu ortadadır. Nitekim Kur’an-ı Kerîm “...O, her an bir yaratma hâlindedir.”10 ifadesiyle bu gerçeğe işaret etmektedir. Görüldüğü üzere daha önceki kültürlerde de var olan atom teorisi kelamcılar elinde tamamen yeni bir renge büründürülmüş ve mekanik bir işleyiş fikrinden tamamen arındırıla- rak ısrarla yaratma olgusuna vurgu yapılmıştır. Bu durum, kelamcıların atom teorisini benim- semesinin, tamamen dinî bir temele dayandığını göstermektedir. Onlar ne salt fizikçi ne de felsefecidirler. Gayeleri bir teori geliştirmek veya var olan teoriyi işleyerek farklı bir form ka- zandırmak değil, ulaştıkları verilerle dinî düşünceyi pekiştirmek ve aklî bir izaha kavuşturmak- tır. Başka bir deyişle, temel kaygıları Kur’an’ın sunduğu kuşatıcı mutlak irade ve kudret sahibi, yaratıcı Allah tasavvurunu, O’na tamamen zıt olarak sonlu, sınırlı ve yaratılmış olan maddeden oluşan âlemden hareketle ortaya koymaktır. 10 Rahmân Suresi, 29. ayet. 31  Kelam İlminde Temel Sorunlar 1.3. Hayat Âlemdeki varlıkları birbirinden ayıran temel özelliklerden birisi hayattır. Bitkiler, hayvanlar ve insanlar hayat sahibi iken, top- rak, taş ve madenler canlı değildir. Bu farklılık, insanların ilgi konusu olmuş, bilim kadar din- ler de hayatın kaynağı hakkında açıklamada bulunmuşlardır. Tüm varlıkları madde ile açıklayan ve maddenin ötesinde, gözle görülmeyen bir ma- nevî öğenin ya da ruhun varlığını inkâr eden materyalist (maddeci) anlayış, hayatın kayna- Allah bir şeye ol deyince oluverir. ğını da madde olarak göstermiştir. Buna karşılık, İslâm hayatın kaynağı ve sebebinin Allah Teâlâ olduğunu bildirmiştir. Kur’an-ı Kerîm Yüce Allah’ı “kendisi için ölüm söz konusu olmayan, ezelî ve ebedî hayat sahibi, diri” anlamında Hayy11 ve “hayat ve can veren” anlamında Muhyî12 olarak niteler. Allah Teâlâ yağmur indirmek suretiyle ölü toprağı diriltip yeryüzünü bitkiyle donattığı gibi13 cansız iken insana da can verip yaratılışını tamamlamıştır.14 Hz. Âdem ve Hz. İsa’nın yaratılışında görül- düğü üzere insanın bedenini düzenlemiş ve ona ilâhî bir soluk vererek hayat sahibi kılmıştır.15 Öldükten sonra insanı yeniden hayat bahşedip diriltecek olan da O’dur.16 Dolayısıyla, Hayy ve Muhyî isimleriyle can verme ve diriltme fiillerinin gerçek faili Allah’tır. 1.4. İnsan Yaratılmış varlıklar içerisinde melekler, cinler ve insanlar; akıl, idrak ve irade sahibi varlık kategorisini oluştururlar. Melekler diğerleri gibi sorumlu olmakla birlikte Allah tarafından ken- dilerine verilen görevleri eksiksiz yerine getirmekle yükümlü olup günah işlemeleri söz konusu olmayan, şerefli ve değerli kılınmış kullar olarak söz ve fiilde Allah’ı aşmayan ve sadece O’nun emirleriyle hareket eden varlıklardır. İnsan ise onlardan farklı olarak kendi iradesiyle düşünüp düşüncelerini eyleme dönüştürebilmekte ve bunların sonuçlarından sorumlu olmaktadır. Kur’an’ın ifadesiyle Allah Teâlâ insanı en güzel bir yaradılışla yaratmış17, göklere, yere ve dağlara teklif ettiği emaneti onlar yüklenmekten kaçınmışlar, insan ise bunu kabul etmiştir.18 Bunun neticesinde insan yeryüzünde Allah adına eylemde bulunacak ve ahlâkî bir düzen tesis edecek halife kılınmıştır.19 Yaratılışının bireysel gayesi olan Allah’a kulluk etme20 ve bunun bir parçası ve toplumsal gayesi olarak ahlâkî düzen kurma vazifelerini yerine getirebilmesi için tabiatı ve tabiattaki her şeyi onun hayatını sürdürmesine uygun biçimde yaratarak kullanımına 11 bk. Bakara Suresi, 255. ayet; Âl-i İmrân Suresi, 2. ayet; Tâhâ Suresi, 111. ayet vd. 12 bk. Rûm Suresi, 50. ayet; Fussilet Suresi, 39. ayet. 13 bk. Zuhruf Suresi, 11. ayet; Kâf Suresi, 11. ayet. 14 bk. Furkan suresi, 54. ayet.Alak suresi, 2. ayet. 15 bk. Hicr Suresi, 29. ayet; Secde Suresi, 9. ayet; Sâd Suresi, 72. ayet; Nisâ Suresi, 171. ayet; Enbiyâ Suresi, 91. ayet; Tahrîm Suresi, 12. ayet. 16 bk. Hac Suresi, 66. ayet. 17 bk. Tîn Suresi 4. ayet; Teğâbün Suresi, 3. ayet. 18 bk. Ahzâb Suresi, 72. ayet. 19 bk. Bakara Suresi, 30. ayet; En’âm Suresi, 165. ayet; Fâtır Suresi, 39. ayet 20 bk. Zâriyât Suresi, 56. ayet; 32  2. Ünite sunmuştur.21 Ancak insan, özgür irade sahibi olmakla, iyilik kadar kötülük yapması da müm- kün, nankörlük, acelecilik, zayıf yaradılışlı olmak gibi olumsuz özellikleri bulunan bir varlıktır.22 Allah’ın vahyi ve yol göstermesi, fıtratı- na koyduğu doğruyu bulma potansiyeli, sahip olduğu akıl, özgür iradesi ve ahlâk duygusu ile manevî açıdan yükselebilen ve sorumluluğunu yerine getiren, bu imkân ve nimetler karşısın- da Allah’a kulluk eden, ibadet ve dua ile şük- rünü gösteren ve takva sahibi olan insan nihaî olarak dünya ve ahiret mutluluğuna ulaşır. Aksi istikamette davranarak Yaratıcı’sını inkâr eden veya O’na ortak koşan, Şeytan başta olmak üzere her türlü saptırıcının yolundan giden, yeryüzünde bozgunculuk yapıp toplumsal ve ahlâkî vazifelerini yerine getirmeyen insan ise özgür iradesiyle yaptıklarının sorumluluğunu üstlenir ve karşılığını görür. Kelam’ın insana ilişkin konulara değin- Allah insanı en güzel şekilde yaratmış, ona akıl ve irade mesinin gerekçesi işte bu noktada ortaya çıkar. vererek onu sorumlu tutmuştur. Bir yandan Allah’a karşı ahlâkî duruşun ve so- rumluluklarının temeli olan imanı tanımlayarak bunun ne şekilde sağlanacağı ve muhafaza edileceğini ortaya koyar. Öte yandan, başta varlığı olmak üzere kendisine sunulan tüm imkân- ların Allah tarafından sağlandığını gösterir. Bu çerçeve içerisinde bir yönüyle insanın özgürlü- ğüne vurgu yaparak sorumluluğunun dayandığı zemini bildirirken, diğer taraftan özgürlüğün mutlak ve sınırsız olmadığını, Allah’ın mutlak kudret ve iradesi ile kuşatıldığını vurgular. Özgür- lük verilen insanın, Kur’an’ın ifadesiyle başıboş bırakılmadığını23 bildirir, özgürlüğün amacının doğru tercihler yapmak olduğunu, doğru ya da yanlış tercihleri sonucunda karşılaşacağı olum- lu ya da olumsuz durumları tasvir eder. Bu şekilde Allah-insan ilişkisine dair sağlıklı bir zemin oluşturmaya çalışır. 2. Bilgi Sorunu Kelam’ın bilgi konusuyla ilgilenmesi de inanca ilişkin esasları temellendirme, açıkla- ma ve savunma amacına yöneliktir. Çünkü gerek temel meseleler, yani mesâil üzerine söz söyleyebilmek, gerekse bunlar üzerine konuşurken vasıta olarak kullanılacak hususları ortaya koyabilmek için önce bir şeyleri bilmenin mutlak anlamda mümkün olduğu ispatlanmalıdır. kelamcılara göre, varlıkların gerçekten var olduğu, reddedilmesi imkânsız temel bir ilke olarak ortaya çıkınca insanın bu varlıklara dair bilgi sahibi olmasının mümkün olduğunu da zorunlu olarak kabul etmek gerekir. Bu kabulden sonra da bilgiye ne şekilde ve hangi vasıtalarla ulaşı- labileceği doğru biçimde gösterilmelidir. 21 bk. Mesela bk. Bakara Suresi, 164. ayet; İbrahim Suresi, 32-33. ayetler; Nahl Suresi, 79. ayet; Hac Suresi, 65. ayet. 22 bk. Sâd Suresi, 71. ayet; Fâtır Suresi, 1. ayet; Şems Suresi, 8. ayet; İsrâ Suresi, 11, 67. ayetler; Zuhruf Suresi, 15. ayet; Abese Suresi, 17. ayet; Enbiyâ Suresi, 37. ayet; Nisâ Suresi, 28. ayet. 23 bk. Mü’minûn Suresi, 115. ayet; Kıyâme Suresi, 36. ayet. 33  Kelam İlminde Temel Sorunlar BİLGİ KUTUSU Kelamcılar, evrenin sanal ve bir yanılsamadan ibaret olduğu ve ayrıca varlıklar gerçekten var olmadığı için doğru bilgiye ulaşmanın da imkânsız olduğu iddiasını abes ve saçma bulur ve bunu oldukça ilginç farazî örneklerle ortaya koyar. Buna göre, varlıkların gerçekliğini ve bunlara dair bilgiye ulaşmanın mümkün oluşunu reddeden kimselere, varsayalım vurulduğu veya bir şekilde acı verildiğinde, onlar buna dair kendilerinde bir bilgi oluştuğunu ve bunu diğer insanlara bildirmelerinin mümkün olduğunu kabul etmek durumunda kalacaklardır. Çünkü bu durumdan şikayet etmeleri, bir varlığı, bir vakıayı haber vermek anlamına gelir; bu da doğrudan doğruya hem vakıanın gerçek olmasını, hem de onunla ilgili bir bilginin varlığını ortaya koymaktadır. (Mâtürîdî, Kitâbü’t-Tevhîd Tercümesi, s. 193) Bilgi meselesinin kelamcılar tarafından ele alınması, bir yandan da onların konuları sis- temli ve metodik biçimde ortaya koyma gayretlerinin tabiî sonucudur. Zira Kelam, bir anlamda inanç esaslarının sistemleştirilmesidir. Sağlam ve eksiksiz bir sistemden söz edilecekse, bunun bir bilgi temelinin yanı sıra kendine özgü bir metodunun olması da gereklidir. Zikredilen gerekçelerle bilgi konusunu ele alan ve öncelikle bilginin imkânı üzerinde du- ran kelamcılar, daha sonra bilgiyi tanımlamaya ve bilgi elde etme vasıtalarının neler olduğunu tespite yönelmişlerdir. 2.1. Bilginin Tanımı Kelamcılar bilgiyi “tereddüdün zihinde oluşturduğu belirsizli?