Fortified Cities: European Defence and Urban Design PDF

Introductie Klassieke oudheid Middeleeuwen Renaissance Stedenbouw Theorie en geschiedenis DE RENAISSANCE  Materialisatie Alberti: de brug tussen theorie en praktijk Het perspectief _ de scène Vestingssteden DE RENAISSANCE Vestingssteden: Naast opkomend wetenschappelij...

Introductie Klassieke oudheid Middeleeuwen Renaissance Stedenbouw Theorie en geschiedenis DE RENAISSANCE  Materialisatie Alberti: de brug tussen theorie en praktijk Het perspectief _ de scène Vestingssteden DE RENAISSANCE Vestingssteden: Naast opkomend wetenschappelijk discours (harmonie, propoportie, geometrie, relatie kunst-ruimte  de utopie/ de ware stad) ook publicaties zoals: Machiavelli, Il Principe, 1513 _ over verkrijgen en behouden van macht _ de versterkte stad More Machiavell  Het eiland zelf That Which Concerns A Prince On Het beschikbare land is zo efficiënt The Subject Of The Art Of War over de steden verdeeld dat elke stad rondom minstens twintig mijl A prince ought to have no other aan bouwland heeft … Geen enkele aim or thought, nor select stad heeft de behoefte om zijn anything else for his study, than grondgebied uit te breiden want ze war and its rules and discipline; beschouwen zich meer als for this is the sole art that belongs rentemeesters dan als eigenaars to him who rules, and it is of such van het land. force that it not only upholds those who are born princes, but it often Oorlog enables men to rise from a private De Utopianen hebben een enorme station to that rank. And, on the afkeer van oorlog. Hoewel geen contrary, it is seen that when enkel ander dier zo vaak vecht als princes have thought more of ease de mens, vinden ze vechten alleen than of arms they have lost their iets voor dieren… Uiteraard states. And the first cause of your voeren ze nooit oorlog zonder losing it is to neglect this art; and goede reden: om hun grondgebied what enables you to acquire a te beschermen, een vijand te state is to be master of the art. verdrijven die het land van een Francesco Sforza, through being bevriende natie is binnengevallen martial, from a private person of een volk dat wordt onderdrukt became Duke of Milan; and the More uit medelijden van het juk van sons, through Machiavell avoiding the DE VERSTERKTE STAD Antonio Filarete, Sforzinda (1457-64) “Italian Renaissance theory began to see radial design as, or at least centrally-planned schemes, as the diagram of humanist perfection, and went furthur, in urban-political terms, to equate perfect social order with the humanist prince. … Filarete’s Sforzinda is first…diagram that interlocked the four elements and four Aristotlian qualities – dryness, humidity, cold and heat.” (Kostof) DE VERSTERKTE STAD Antonio Filarete, Sforzinda (1457-64) “It was designed in 1457-64 for Francesco Sforza, tyrant of Milan, and named after him, but was never built…Sforzinda is the archetype of the humanist city of the High Renaissance, where perfect form is the image of a perfect society. Sforzinda and its High Renaissance successors share that conflict between the ideal of a humanist view of life and the reality of despotism. Since their execution demands centralizd power and the resources it can command, the perfect society has to be moored to the concept of the good prince.” (Kostof) DE VERSTERKTE STAD “de opkomst van soevereine staten vanaf de 16de eeuw betekende dat naties zich sterker gingen organiseren en zelfbewuster werden. Dat leidde tot veroveringsdrang en imperialisme op grote schaal” (Rotier, Het verleden van steden) “ideal schemes like Filarete’s with a sociopolitical program were embraced after the mid-16th century with a defensive program in mind, where strategic considerations overweighed all others.” (Kostof, The city shaped)  Introductie Klassieke oudheid Middeleeuwen Renaissance De versterkte stad en koloniale steden Stedenbouw Theorie en geschiedenis DE VERSTERKTE STAD Militaire motieven geven mede vorm aan de stad; ondermeer: _ aanvalstrategieën: meerdere verdedigingsgordels _ rekening houden met traject projectiel en zicht/verdedigingslijnen _ vermijden van loodrechte inslag kanonnen: muren onder hoek geplaatst _ op afstand houden van kanonnen: open ruimtes (veld/gracht) _ inslag: dikke muren _centrale macht en efficiënte mobilisatie van troepen: centraal georiënteerd stadsplan (eerst radiaal plan voor effeciënte mobilisering van troepen naar bastions; later, wanner burchten buiten de stad worden aangelegd, zal grid terugkeren) _ heeft oorsprong in de ideale stad van de renaissance en wordt verder uitgewerkt in de 17de en 18de eeuw _ de ingenieurskunde geeft de steden vorm (17de-18de eeuw) DE VERSTERKTE STAD “…cities, old and new, were encased in an elaborate, often star-shaped, ring of pointed low-spreading bastions with an enormous physical reach. Within this ring, the vast majority of the new towns were straightforward grids; a few towns adopted radial-concentric street systems inspired by Renaissance projects of ideal cities like Filarete’s Sforzinda, as subsequently reinterpreted by military engineers for the artillery age.” (Kostof)  Ideale stad met militaire logica (16de-17de eeuw)  Militaire ingenieurs die ideale stad herinterpreteren (17 de- 18de eeuw) DE VERSTERKTE STAD Albrecht Dürer DE VERSTERKTE STAD Albrecht Dürer, 1527 _ centrale macht _ verschillende verdedigingsgordels DE VERSTERKTE STAD Daniel Speckle (Specklin), Architecture von Vestungen, 1589 _ meerdere verdedigingsgordels _ vermijden loodrechte inslag kanonnen DE VERSTERKTE STAD Adam Fritach _ radialen DE VERSTERKTE STAD Francesco de Marchi _ afbeelding zicht-en verdedigingslijnen: overlappende vuurlinies DE VERSTERKTE STAD Pietro Cataneo, L´Architettura, 1554 _ Ook militaire/disciplinaire principes aan de basis van het ontwerp DE VERSTERKTE STAD Scamozzi (1558-1616), Palmanova _ Ook militaire/disciplinaire principes aan de basis van het ontwerp DE VERSTERKTE STAD Scamozzi (1558-1616), Palmanova “It started life as a military outpost of the Venetian Republic… First laid out in 1593, its bastioned curtain was completed in 1623. It was reinforced by a second ring in 1667-90, and then again in 1806-9, during the French occupation , a mighty third ring with an elaborate system of outworks was put in place. At every stage of its history, Palmanova’s defense represented the state of the art.” DE VERSTERKTE STAD Scamozzi (1558-1616), Palmanova _ Uitbreiding verdedigingsgordels: opp stedelijk weefesel – opp vestingen DE VERSTERKTE STAD Scamozzi (1558-1616), Palmanova “Palmanova is the only complete radial plan to be built in Italy in the 16th century. In the choice of site and the initial conception of the city-fortress, several distinguished military engineers and planners, incluing Scamozzi, collaborated. The frame is a nine-sided polygon, but the central pizza is a hexagon…On the road just within the fortifications fronted the barracks of the mercenary troops – Greeks, Slavs, Germans – parade grounds, and arms depots. Mounted police on the outside, quartered at three stations, patrolled the perimeter against internal sabotage. The central piazza and the area around it was for the commanding officers and the native Venetian soldiers whose loyality could be counted on. The piazza could be isolated and defended from the outside by sealing of the six radial streets that converged upon it.” Scamozzi (1558-1616), Palmanova (1593-1623): “The Venetian commander and troops occupied the center, while barracks for foreign mercenaries ringed the city inside the original fortifications” (Kostof) DE VERSTERKTE STAD Willemstad, 1583 Scherpenheuvel Plan of Philippeville in the 17th century. DE VERSTERKTE STAD _ verdere uitwerking in 17de-18de eeuw Naarden _ Derde fortengordel, 1673-85 DE VERSTERKTE STAD _ verdere uitwerking in 17de-18de eeuw Damme _ ca 1620 DE VERSTERKTE STAD _ verdere uitwerking in 17de-18de eeuw Coevorden _ ca 1615 DE VERSTERKTE STAD _ verdere uitwerking in 17de-18de eeuw Charleroi _ 1666-1679 DE VERSTERKTE STAD _ verdere uitwerking in 17de-18de eeuw Antwerpen _ 1714-1715 DE VERSTERKTE STAD _ 17de-18de eeuw Vauban (1633-1707) _ Frans militair ingenieur _ Handboeken over aanval en verdediging van forten: ontwerp _ Aanpassing/verbetering van ca 300 fortificaties _ Ontwerp van meer dan 30 nieuwe forten en versterkte havens _ Ontwerp evolueert met aanvalstechnieken  Zijn bolwerken werden ook ver buiten Frankrijk klassieke modellen van militaire stedenbouw.  oorlogsvoering: geen veldslagen, maar korte hevige belegeringen van steden. De inname van steden bepaalden verloop van de strijd. Het bezit van een vestingstad bood onderdak van waaruit nieuwe aanvallen gepland konden worden.  Vestingswerken niet langer op kosten van de stad, maar van de staat (Frankrijk). DE VERSTERKTE STAD _ 17de-18de eeuw Vauban (1633-1707): Eerste systeem DE VERSTERKTE STAD _ 17de-18de eeuw Vauban (1633-1707): Tweede systeem DE VERSTERKTE STAD _ 17de-18de eeuw Vauban (1633-1707): Derde systeem Lille Lille Philippeville DE VERSTERKTE STAD _ Stedelijk netwerk Vauban: Pré Carré De idee van territorium als stad: enkel beschermen aan de randen DE VERSTERKTE STAD _ Stedelijk netwerk Vauban: Pré Carré De idee van territorium als stad: enkel beschermen aan de randen De randen worden opgevat zoals de versterkingswerken: verschillende linies DE VERSTERKTE STAD _ Stedelijk netwerk en stedelijkheid Vauban: Pré Carré ‘… les ingénieurs des fortifications du XVIIe siècles vont jouer un rôle essentiel dans l’émergence de la notion moderne de territoire. Ils ne conçoivent pas en effet leurs places fortes comme des infrastructures isolées, mais bien comme les éléments d’un véritable système destiné à structurer l’espace. La question de la frontière joue un rôle fondamental dans cette démarche. Des premières fortresses royales du Nord-Est de la France à la ‘ceinture de fer’ de Vauban, les ingénieurs des fortificantions contribuent à organiser les limites du royaume … un intéieur et un extérieur clairement identifiés… le démantèlement de toute une série d’enceintes urbaines à l’intétieur du royaume va dans le même sens que la construction de fortifications aux frontières.’  Moderne notie territorium= binnen-buiten  Versterken van de territoriale grenzen  Ontmantelen vesten en nieuwe uitbreidingen.  Open systeem binnen de grenzen: territoriale inrichting omas Hobbes, Leviathan, 1651 DE VERSTERKTE STAD _ Stedelijk netwerk en stedelijkheid Foucault (2007 (2004) over Alexandre Le Maître, Le Métropolité (1682) ‘Le Maître’s analysis is the following: The state, he says, actually comprises three elements, three orders, three estates even; the paesants, the artisans, and what he calls the third order, or the third estate, which is, oddly, the sovereign and the officers in his service. The state must be like an edifice in relation to these three elements… On the basis of this architectural metaphor, the territory must also comprise foundations, common parts, and noble parts. The foundations will be the countryside … Second … the small towns. Finally, the sovereign, his officers, and those artisans and tradesmen who are indispensable to the functioning of the court … must live in the capital. Le Maître sees the relationship between the capital and the rest of the territory in different ways. It must be a geometrical relationship…a good country is on that, in short, must have the form of a circle, and the capital must be right at the center of the circle….a political relationship… the decrees and laws must be implanted in the territory in such a DE VERSTERKTE STAD _ Stedelijk netwerk en stedelijkheid Foucault (2007 (2004) over Alexandre Le Maître, Le Métropolité (1682) ‘…the interesting thing is that Le Maître dreams of connecting the political effectiveness of sovereignty to a spatial distribution. A good sovereign … is someone well placed within a territory, and a territory that is well policed in terms of its obedience to the sovereign is a territory that has a good spatial layout. All of this, this idea of political effectiveness of sovereignty, is linked to the idea of an intensity of circulation: circulation of ideas, of wills, and of orders, and also commercial circulation… both an old idea, since it is a matter of sovereignty, and a modern idea, since it involves ciculation … the superimposition of the state of sovereignty, the territorial state, and the commercial state…how to ensure maximum economic development through commerce whithin a rigid system of sovereignty.’ DE VERSTERKTE STAD _ Stedelijk netwerk en stedelijkheid Soevereiniteit en kolonisatie: terwijl in Europe de natiestaat werd gevormd en territoria versterkt, breidde ‘mondiale economie’ ongebreideld uit. _ soevereiniteit (statisch) en economsiche circulatie (dynamisch) _ Europese stedelijke modellen en lokale cultuur  Introductie Klassieke oudheid Middeleeuwen Renaissance De versterkte stad en koloniale steden Stedenbouw Theorie en geschiedenis CONFRONTATIE MET (tussen) DE WERELD ‘Tot het einde van de 15de eeuw reikte de geografische horizon van Europa niet verder dan de Oeral, het Midden-Oosten en de Noord-Afrikaanse kustgebieden. Op 3 augustus 1492 zeilde Christoffel Columbus … de Spaanse haven Palos uit… Enkele decennia na Columbus’ tocht was al een groot deel van Amerika in kaart gebracht, de Afrikaanse kust omzeild en lagen het Verre Oosten en India binnen bereik… Op de heroïsche periode van de eerste tochten volgde de bezetting en kolonisatie van de de gewonnen gebieden. Humane overwegingen telden daarbij niet, het ging uitsluitend om winstbejag en een snelle toegang tot de overzeese rijkdommen. Vervolgens stichtten Spanjaarden, Portugezen, Fransen, Engelsen en Nederlanders over de hele wereld steden. In de eerste fase kunnen we daarin twee typen onderscheiden: enerzijds volledig nieuwe steden als havens, handelsnederzettingen of militaire steunpunten en anderzijds plaatsen die groeiden op of rond inheemse nederzettingen.’ CONFRONTATIE MET (tussen) DE WERELD DE EERSTE EUROPESE HULPBRONNEN IN OVERZEESE GEBIEDEN ‘Al deze steden … waren het product van een weinig specifieke esprit géométrie. Middeleeuwse traditie en een humanistische tendens tot regelmaat gingen hier hand in hand. De technici die met de overzeese expedities meereisden, namen deze cultuur met zich mee, maar ter compensatie van de afstand tot huis en de gevaren van de tocht koesterden ze ook een aantal nationale voorkeuren. Zo stichtten de Portugezen hun nieuwe steden op die plekken waar ze het in hun vaderland gangbare middeleeuwse model konden overnemen: een landingsplaats met in de onmiddellijke nabijheid een verhoging in het terrein … De Spanjaarden daarentegen hielden in Mexico en Peru vast aan de voor Andalusië en Estremadura kenmerkende stadsaanleg. Ook gebruikten ze laat-gotische …en Moorse stijlmotieven… en soms dienden zelfs de illustraties bij de renaissance- verhandelingen over architectuur tot voorbeeld, zoals in Actopan en Quito te zien is.’ CONFRONTATIE MET (tussen) DE WERELD DE KOLONISATIE VAN AZIË EN AFRIKA ‘De meeste van deze steden, die later een buitensporige groei zouden doormaken, ware forten en werden opgetrokken volgens de regels van de Europese vestingbouw. Van enige integratie met de inheemse steden was geen sprake. Door dit isolement kon men allerlei vaderlandse modellen overplanten (en experimenteren). Zo werd Batavia (1614-Java), de hoofdstad van Nederlands-Indië, ontworpen naar het voorbeeld van Delft, met een netwerk van bevaarbare grachten en kaden. Maar het stilstaande water en de krokodillen die de grachten bevolkten maakten de stad onleefbaar. In de negentiende eeuw werd Batavia dan ook op een andere plaats herbouwd. Pondichéry werd tussen 1721 en 1735 door gouverneur Lenoir in de Franse hoofse stijl, met veel pracht en praal, uitgebreid: rechte lanen en ronds-points brachten een scheiding tot stand tussen de stad enerzijds en de wijken waar zich de werkplaatsen bevonden en de dorpen in de omliggende moerassen anderzijds.’ aapstad (Portugal) Angra (Portugal) Batavia (Java) ondichéry (1705/1741) Pondichéry Madras (1764) CONFRONTATIE MET (tussen) DE WERELD DE KOLONISATIE VAN DE NIEUWE WERELD ‘Op het nieuwe continent kwamen de Spanjaarden…in aanraking met twee grote rijken, die een hoog ontwikkelde cultuur bezaten maar wonderlijk genoeg geen enkel verweer hadden tegen de Europese agressie. De kroniekschrijvers van de conquista waren zo onder de indruk van de grote monumentale steden die men hier aantrof dat ze voor deze steden en die van het Euraziatische continent niet eens een gemeenschappelijke benaming konden vinden. De overgang van ‘open’ naar ‘gesloten’ stad had in de Nieuwe Wereld niet plaatsgevonden. De hoofdsteden van de twee rijken – Tenochtitlàn en Cuzco – waren monumentale structuren die geconcipieerd waren in een directe relatie met de onmringende onmetelijke ruimte …in staat het onbegrensde landschap vorm te geven….De Spanjaarden, die deze steden met hun eigen steden vergeleken, werden getroffen door hun kolossale omvang, visuele rijkdom en vrijheid … maar ze waren niet in staat deze steden in hun handelen en denken te integreren: hun restte niets anders dan ze met de grond gelijk te maken.’ CONFRONTATIE MET (tussen) DE WERELD DE KOLONISATIE VAN DE NIEUWE WERELD ‘Tenochtitlan was de hoofdstad en het religieuze centrum van het Aztekenrijk. De stad lag midden in het Texcocomeer en had een oppervlakte van ongeveer 740hectare. Ze bestond uit twee duidelijk onderscheiden delen: de natuurlijke eilanden met de publieke ruimten, de tempels en paleizen en de kunstmatige eilanden waar zich de woonwijken bevonden. Drie dammen, met doorgangen voor het bootverkeer, verbonden de stad met het vasteland. Ze kwamen uit bij de piramidevormige tempels, die de kern van de stad vormden en vanuit de verre omtrek het landschap beheersten….De xumetrico (bouwopzichter) van Cortés, Alonso Garcia Bravo, volgde bij zijn ontwerp van de nieuwe hoofdstad van de onderkoning het grondplan van de Azteekse stad, maar hij liet zich daarbij leiden door de vaste elementen van het Europese stedenbouwkundige concept: straten, pleinen en bouwpercelen. In latere beschrijvingen werd vooral de regelmaat van de traza genoemd, ‘de mooie brede lange straten’… Het water werd teruggedrongen tot buiten de stad … Later verrees hier het huidige Mexico-Stad, waardoor alle nochtitlan_de Azteekse stad City _ plan Bravo 1550 (op funderingen van Azteekse stad Tenochtitlan) City _ plan Bravo 1550 (op funderingen van Azteekse stad Tenochtitlan) Mexico City Mexico City exico City _ Aztec heritage ochimilco CONFRONTATIE MET (tussen) DE WERELD DE KOLONISATIE VAN DE NIEUWE WERELD ‘De delen van het (Inca)rijk waren met elkaar verbonden door een netwerk van voetpaden die allemaal uitkwamen in Cuzco, de ‘navel van de wereld’. Hier lag tussen twee rivieren aan de voet van een steile bergkam op 3300 meter hoogte een smal plateau…terrasvormig profiel… De stenen muren vertoonde zo’n uitzonderlijke uniformiteit dat voor een Europese beschouwer ‘de talrijke monumenten door één enkele architect ontworpen lijken te zijn. Door de plundering van 1533…leed de stad zware schade… Boven de oude stad bouwden de Spanjaarden hun eigen stad.’ Benevolo, De Europese stad. CONFRONTATIE MET (tussen) DE WERELD DE KOLONISATIE VAN DE NIEUWE WERELD ‘…de totale verandering die het stedelijke stelsel in Zuid-en Midden-Amerika zou ondergaan. Het eerste concilie van de Mexicaanse Kerk, in 1555, verlangde dat de inheemse bevolking zou worden ‘overreed – of zo nodig gedwongen, zij het met zo min mogelijk geweld – zich te vestigen op geschikte plekken en in rationeel aangelegde steden waar men volgens de regels van de politiek en het christelijke geloof kan leven.’… Derhalve moest een groot aantal nieuwe steden worden gesticht… In de verordeningen die Cortés in 1525 opstelde was reeds sprake van één uniform model: Na het omhakken van de bomen moet het terrein geëffend worden (tabula rasa - nieuwe stad). Daarna moeten, zoals in mijn plan is aangegeven, de openbare ruimten worden afgebakend (duidelijk bestemde, begrensde ruimten) die in het plan zijn opgenomen: het plein, de kerk, het gemeentehuis, de gevangenis, de markt, het slachthuis, het ziekenhuis (Europese vorm van staatsbeheer)… Daarna moet aan iedere inwoner, precies zoals in het plan is aangegeven, acas (Venezuala) en Quito (Ecuador_1532) CONFRONTATIE MET (tussen) DE WERELD DE KOLONISATIE VAN DE NIEUWE WERELD ‘In 1571, toen er al honderden steden waren gesticht, werd de intussen gebruikelijke werkwijze vastgelegd in een wet waarin de voorschriften zeer gedetailleerd werden omschreven.’ (Law of the Indies, 1573) Gebaseerd op Vitruvius. _ de strategische ligging van het plein als basis voor stadsuitleg _ raster _ hiërarchie in pleinen _ hoofdstraten en pleinen van galerijen voorzien _ gebouwen grenzend aan het plein: niet-privaat (publiek, kerk, koopmanshuizen) _ de positie van de kerk (niet direct aan het plein in binnenlandse steden) _ armenhospitaal aan de noordzijde _ gebouwen zoveel mogelijk zelfde uiterlijk he Indies: grid as farming town – a colonial village in Peru’s Colca River Valley CONFRONTATIE MET (tussen) DE WERELD DE KOLONISATIE VAN DE NIEUWE WERELD ‘…een samenvatting en bezegeling van een even wijdverbreide als elementaire bouwpraktijk…de onderbroken maar nog in het geheugen liggende bouwtraditie van de nieuwe middeleeuwse steden; de antieke voorbeelden die in de verhandelingen over architectuur en krijgskunst beschreven werden en de symmetrische ontwerpen in de eigentijdse traktaten over architectuur. Het voor de renaissance kenmerkende geometrische denken was een algemene geesteshouding geworden, niet alleen noodzakelijk voor het functioneren van industrie en handel, het welslagen van zakelijke ondernemingen en expedities, maar ook een vertrouwde factor in de inrichting van de leef-en werkomgeving. Het geometrische denken, dat de Europeanen meebrachten naar het nieuwe continent en toepasten bij hun stedenbouw, had niet alleen een praktische betekenis. Het was ook een teken van identificatie met het erfgoed en het culturele klimaat van het land van herkomst. … terwijl de grote Europese kunstenaars geen kans kregen op CONFRONTATIE MET (tussen) DE WERELD DE KOLONISATIE VAN DE NIEUWE WERELD ‘De koloniale steden in Zuid-en Midden Amerika…vormden hiervan de objectieve bevestiging. Hun karakter ontleende deze steden aan een aantal positieve en negatieve keuzen…’ _ Straten en pleinen kegen vaak een onnodig groots opzet, terwijl de gebouwen laag en bescheiden van opzet waren _ Omdat onbekend was hoe groot de stad zou worden, zorgde men ervoor dat het raster naar alle kanten kon worden uitgebreid. De scheiding tussen stad en land bestond er in afgezwakte vorm. In de steden bleven veel terreinen open liggen en soms werden wegennetten aangelegd die ongebruikt bleven. _ De consequent doorvoering van het schaakbordpatroon belemmerde de aanpassing van de stad aan de natuurlijke vorm van het terrein, wat een verarming van het landschap tot gevolg had. CONFRONTATIE MET (tussen) DE WERELD DE KOLONISATIE VAN DE NIEUWE WERELD ‘Het door de Spanjaarden op grote schaal toegepaste model werd door de Franse, Hollandse en Engelse kolonisatoren zonder noemenswaardige vernieuwingen overgenomen voor de urbanisatie van Noord-Amerika…Het cartesiaanse raster gold algemeen als een teken van beschaving … in het nieuwe politieke en culturele klimaat van het einde van de 18 de eeuw werd het assenstelsel het universele middel voor de indeling van welk oppervlak dan ook, of het nu ging om een stad, een agrarisch gebied, een staat of een heel continent. Voor de kolonisatie van het westen werd in de door Jefferson voorgestelde Land Ordinance Act van 1785 een raster vastgelegd… Elk vak van dit raster had een oppervlakte van 16 vierkante mijl en kon worden onderverdeeld in 2, 4, 8, 16, 32 en 64 kleinere delen… Deze veralgemening leidde reeds in de 18de eeuw tot een breuk met de Europese traditie. Het perspectivische assenstelsel…werd een abstracte wetenschappelijke techniek waarmee de mens elke ruimte op de aardbol onder haar controle kon brengen. Een blik op de landkaart van de VS en alle andere delen van de wereld, met oriaal raster van Jefferson (1785) en Philadelphia (1683) New York City, Commissioners’ Plan van 1811 “The Land Ordinance Act ensured that the urban blueprint for most of the US would be the grid… The grid became the standard for new sections of old towns as well … nowhere more fanatically than in New York, where a three-member commission planned the whole of Manhattan as far as 155th Street in the form of identical blocks…Manhattan represented the abandonment of the Colonial closed grid for the open grid of the new era of the Republic. The closed grid is essentially a pre- capitalist concept…fixed frame…The open grid is predicated on a capitalist economy, and the conversion of land to a commodity to be bought and sold on the market.” (Kostof)  Het cartesiaanse raster als universeel stedenbouwkundig instrument  Het perspectivische assenstelsel werd een abstracte wetenschappelijke techniek DE AANPASSING VAN HET EUROPESE LANDSCHAP AAN DE REGELS VAN HET PERSPECTIEF: DE BAROK  Introductie Klassieke oudheid Middeleeuwen Renaissance De versterkte stad en koloniale steden Barok/classicisme: de aanpassing aan het perspectief Stedenbouw Theorie en geschiedenis STADSPLANNING ONDER NIEUWE OMSTANDIGHEDEN Absolutisme ‘De vrede van Cateau-Cambrésis (1559) en het concilie van Trente (1563) brachten Europa een zekere mate van politieke en religieuze stabiliteit. Er brak nu een periode van reorganisatie aan, een nieuwe fase in de herinrichting van de stad. De vorsten vestigden hun hoven definitief in die steden die de nationale hoofdsteden zouden worden. De militaire uitgaven werden besteed aan de fortificaties rond de steden en langs de grenzen. De ontwikkeling en in de civiele en militaire scheepvaart maakten het nodig nieuwe havens te ontwerpen en de oude te moderniseren. De technologische vooruitgang, de bevolkingsgroei, de toenemende geldcirculatie, de bureaucratisering en specialisatie van de verschillende functies, en ten slotte de noodzaak om door middel van uiterlijke vormen uitdrukking te geven aan de veranderde publieke en particuliere belangen, al deze factoren droegen bij tot een omvangrijke vernieuwing van het bouwkundig erfgoed.’ omas Hobbes, Leviathan, 1651 STADSPLANNING ONDER NIEUWE OMSTANDIGHEDEN Absolutisme: hoofdsteden ‘Rome onderging vanaf 1530 een urbanistische vernieuwing die was afgestemd op de veranderde rol van de Heilige Stoel. Als hoofdstad van het hertogdom van de Medici kreeg ook Florence een nieuwe stedelijke inrichting. Nadat het Franse hof zich in 1528 in Parijs had gevestigd, starte Frans I de herbouw van het Louvre. In 1561 riep Filips II Madrid tot hoofdstad uit … In London installeerde het hof van de Stuarts zich in Westminster en nadat de city door de Grote Brand van 1666 grotendeels verwoest was, werd dit gedeelte van de stad heropgebouwd. De Habsburgers vestigden zich pas in 1683, na de overwinning op de Turken bij de Kahlenberg, in Wenen.’ STADSPLANNING ONDER NIEUWE OMSTANDIGHEDEN Van Renaissance naar Barok Absolutisme _ Aangroeiende macht van een gecentraliseerd gezag, steunend op een toenemende schaalvergroting van de economische bedrijvigheid en de daarvoor noodzakelijke afzetmarkten (nl. Inzet van koloniale ontginningen en wereldwijde handel – uitbreiding van handelsnetwerk/uitbreiding territorium buiten Europa) _ Door schaalvergroting van economische bedrijvigheid, steeds grotere afhankelijkheidsrelatie/kloof tussen centrum/rijke machthebbers (hoofdstad, handelsconcentratie) en periferie/arme ondergeschikten (regionale en lokale centra, platteland, kolonieën). _ Samengaand met de machts-en economische concentratie, bevolkingsaangroei van de (meestal hoofdstedelijke) centra: migratie nog beperkt tot belangrijke residentiële en economische centra, zonder het in hoofdzaak ruraal nederzettingspatroon van het territorium te doorbreken. STADSPLANNING ONDER NIEUWE OMSTANDIGHEDEN Van Renaissance naar Barok Absolutisme  Macht wordt systematisch gevestigd door _ Monumentaliteit: symboolwaarde _ Militaire efficiëntie en overzichtelijkheid: structureren van stad en territorium (vestingen, kanalen, wegen / perspectivische assen) _ Dramatische effecten bereikt door de coherente conceptie van ruimte en het samengaan van de samenstellende elementen ter onderlijning van het globale resultaat  stadsplanning gericht op volk tegelijk aan het spektakel/decor te onderwerpen (beklemtonen van totale beheersing/bezetting van de ruimte) en te laten deelnemen (brood en spelen: gevoel van verbondenheid met macht) zonder deel uit te maken. STADSPLANNING ONDER NIEUWE OMSTANDIGHEDEN Van Renaissance naar Barok Verandering in wereldbeeld _ wereldwijde schaalvergroting en afhankelijkheidsrelaties: opheffing van ingeboren begrenzing waarbinnen men zijn wereld waarnam _ ontwikkeling in wetenschappelijk theorievorming: Newton en Descartes versus Copernicus (Renaissance): dynamiek, oneindigheid vs evenwicht, begrenzing STADSPLANNING ONDER NIEUWE OMSTANDIGHEDEN Van Renaissance naar Barok Verandering in wereldbeeld ‘The awareness of the world as a limitless expanse was spreading, and this widening of scale and experience was projected into the consciousness of the individual being… This increasing complexity and size had to be mastered. Unification and synopsis were the obvious means of coping with the new problems. Isolation of the more or less self- contained space units of the Renaissance… from the other parts of the city had to be abandoned, and squares and streets had to be organically related to the entire urban area or at least to large districts. A continuous flow of spatial utilities was the ideal. … the closed, intimate, and restful square gave way to an open composition, to movement and multiformity. The result was a unification on a large scale … streets, squares and entire cities were conceived and built as coherent units. Synopsis means, in this connection, optical synthesis … create conditions that permit viewing the composition as a whole… (e.g) illusion as a legitimate means of creating space … in STADSPLANNING ONDER NIEUWE OMSTANDIGHEDEN Van Renaissance naar Barok Verandering in wereldbeeld ‘After a period saturated with geometry, la maniera grande of the Baroque appears like the eruption of primeval forces that absorb man into the passionate movement of space and make him an active participant in the play of light, coalescing forms, and contrasting effects. The cosmology of Descartes is a typical product of the Baroque. He regards the universe as infinite, devoid of empty space, and matter as uniform though of endless variety in form and division. This universe is closely filled with matter without any vacuum. Consequently, the movement of any particle of matter entails the movement of all matter. This definition fits without any modification the nature of Baroque city planning and architecture: infinity … through matter in motion; in a more realistic sense, through space in motion produced by the excitement, the restless and undulating plasticity of the projecting and receding volumes of the buildings that enclose it. The quiet balance of the Renaissance squares and streets gives way to movement and expansion; the circle to the oval; the square to the rectangle;  STADSPLANNING ONDER NIEUWE OMSTANDIGHEDEN Van Renaissance naar Barok Verandering in wereldbeeld Oneindigheid, expansie _ Assen en symmetrie _ Beweging en volume _ Unificatie en perspectief _ Geanimeerde/gedetailleerde architectuur _ Monumentale synthese Theatrical performance on the occasion of the wedding of prince Elector of Bavaria. _ Visuele drietand _ Versneld perspectief _ trompe l’œuil (illusie) _ Centraal verlaagd plein _ koning = centrum _ Elementen uit Renaissance worden exponentieel  STADSPLANNING ONDER NIEUWE OMSTANDIGHEDEN Van Renaissance naar Barok Verandering in wereldbeeld _ decorontwerp Oneindigheid, expansie Perspective stage-set by Vicenzo Scamozzi Theatrical performance on the occasion of the wedding of prince Elector of Bavaria. _ afsluiten van perspectief _ geen begrenzende elementen meer _ onderscheiden van elementen _ geen hemel/lucht: 1 volume _ rechte lijnen _ krommen  STADSPLANNING ONDER NIEUWE OMSTANDIGHEDEN Van Renaissance naar Barok Verandering in wereldbeeld _ landschapsontwerp Jardin des Tuileries au XVI siècle (Philibert de l’Orme) Jardin des Tuileries au XVII siècle (André le Nôtre)  STADSPLANNING ONDER NIEUWE OMSTANDIGHEDEN Van Renaissance naar Barok Verandering in wereldbeeld Renaissance: _ ommuurde tuin: begrensd _ nevenschikking tuin en gebouw, stad: isolatie _ nevenschikking elementen van de tuin: dambord  Geen hiërarchie in traject, structurele logica voor invulling percelen (men hanteert criteria zoals kleur, bloeitijd, hoge struiken om wind tegen te houden  pragmatiek/lokale redenen) Philibert de l’Orme  STADSPLANNING ONDER NIEUWE OMSTANDIGHEDEN Van Renaissance naar Barok Verandering in wereldbeeld Barok: _ muur weg, integraal stedelijk project: expansie _ tuin in dialoog met paleis: aswerking, symmetrie, coherentie _ patroon opgebouwd rond as: hërarchie  De ‘promenade’ wordt voorgeschreven door ruimtelijke aanleg. De beleving/het spektakel staat centraal voor adel (in het decor) en het volk dat door dubbel hekwerk aanschouwt. André le Nôtre  STADSPLANNING ONDER NIEUWE OMSTANDIGHEDEN Van Renaissance naar Barok Verandering in wereldbeeld ‘The result of Le Nôtre’s replanning are summarised by Edmund Bacon: the aim was ‘to transform the whole nature of the Tuileries garden design from static to dynamic, with the thrust of the axis generated within the garden extended outward by the Avenue des Tuileries, now the Champs d’Elysées. Not yet present was the Place de la Concorde, which was later to occupy the open ground between between the Tuileries garden wall and the planted area of thd Champs d’Elysées and which connected the central Tuileries axis both with the area to the west and across the river Seine’.’ André le Nôtre  STEDELIJKE VERNIEUWINGEN ROME Pausen tilden Rome uit zijn Middeleeuwse lethargie en vormden de stad om tot een model voor heel Europa  een geestelijk en wereldlijk machtscentrum. De nieuwe gebouwen en hun onderlinge samenhang dienden de verheerlijking van de religie én hadden materiële motieven: aantrekken van pelgrims die veel inkomsten genereerden. Open ruimte in Renaissance Rome  STEDELIJKE VERNIEUWINGEN ROME Gutkind _ Assen en symmetrie _ Beweging en volume _ Unificatie en perspectief _ Geanimeerde/gedetailleerde architectuur _ Monumntale synthese  Overlappende begrippen Open ruimte in Renaissance Rome STEDELIJKE VERNIEUWINGEN ROME_assen en symmetrie Palazzo and Piazza Farnese: Michelangelo ‘Street, square, palace, vestibule, inner courtyard, and garden form a continuous sequence of space units, following one another in a strictly axial and symmetrical arrangement. Two fountains … accentuate the symmetry of the square.’ STEDELIJKE VERNIEUWINGEN ROME_assen en symmetrie Palazzo and Piazza Farnese: Michelangelo De aanwending van assen leidt tot een aaneeschakeling en binding van de ruimte (unificatie). De deelruimten hangen samen en leiden tot een perspectivische opeenvolging. STEDELIJKE VERNIEUWINGEN ROME_beweging en volume S. Maria della Pace: church and piazza ‘The projecting and receding volumes of the church and the broken outline of the walls of the square create an intensity of movement which can not fail to leave the visitor unaffected… create the impression of ample space in a setting without any actual space… Forecourt and church are welded into an indissoluble unity.’ Gebouw centraal, ordent plein, transformeert de perceptie STEDELIJKE VERNIEUWINGEN ROME_beweging en volume S. Maria della Pace: church and piazza Door het doortrekken van assen die voorkomen in de monumenten in de aanpalende ruimten en de nevenliggende stad, wordt de ruimtelijke afhankelijkheidsrelatie bewerkstelligd, die de regels van het machtssymbool aan de omgevende ondergeschikte stedelijke structuur oplegt. STEDELIJKE VERNIEUWINGEN ROME_Unificatie en perspectief Capitool: Michelangelo Pleinwand _ eenheid _ beklemtonen perspectief STEDELIJKE VERNIEUWINGEN ROME_Unificatie en perspectief Capitool: Michelangelo Trappen _Successie van ruimtelijke elementen gefocust op een prominent gebouw / ondergeschiktheid aan het monument: Traject, hiërarchie  STEDELIJKE VERNIEUWINGEN ROME_Unificatie en perspectief Capitool: Michelangelo Tegelijk aswerking (symmetrie) en beweging (oa ovaal), assemblage (traject) en hiërarchie (oa focus, perspectief), afsluitende pleinwanden en panorama over Rome Rome, Place du Capitole. STEDELIJKE VERNIEUWINGEN ROME_Unificatie en perspectief Piazza S. Pietro: Bernini Tegelijk aswerking (symmetrie) en beweging (oa ovaal), assemblage (traject) en hiërarchie (oa focus, perspectief) STEDELIJKE VERNIEUWINGEN ROME_Unificatie en perspectief Piazza S. Pietro: Bernini Eenheid: pleinwanden Piazza S. Pietro as of ca. 1890.  STEDELIJKE VERNIEUWINGEN ROME_Geanimeerde/gedetailleerde architectuur Piazza Navona: Bernini ‘The final response of Baroque city planning … to the search for infinity and to the fascination of movement, was the lavish use of water…fountains rising like obelisks, the vertical showers of cascades … glimmering transluscence of reflected light and colors …created the illusion of unreality and infinity. Like mirrors so profusely used by the Baroque wall decoration, water fulfilled this longing for visual and emotional excitement…perfect answer to the same problem: to break through the restricting boundaries of solid architecture. Fountains whether freestanding or built against a wall were, therefore, ideal instruments of city planning: they introduced movement, surprise, and excitement and, above all, the fleeting contours of ever-changing colors and shapes.’ A festival in the flooded Piazza Navona. STEDELIJKE VERNIEUWINGEN ROME_Geanimeerde/gedetailleerde architectuur Piazza Navona: Bernini ‘The combination of lifeless rocks and flowing water fascinated all classes, strongly appealed to the play instinct, to homo ludens. How strong this fascination must have been…the Piazza was flooded … A spectacle in la maniera grande by the wealthy few for the less fortunate many; an apotheosis of water and of the spirit of the Baroque!’ STEDELIJKE VERNIEUWINGEN ROME_Monumentale synthese Top-down city planning ‘Planning at the grass roots, from the bottom upward, was discarded. It did not even enter the mind of the atchitects and their patrons that such a possibility existed. Mass man appeared on the stage. City planning became an instrument of paternalistic tutelage used by the upper classes and the State (both virtually identical) to exclude the masses from an active participation of the rebuilding of their cities. The means to achieve these ends were ostentation and theatricality, imposing private and public buildings, luxurious spectacles, and grandiose avenues. An ingenious propaganda by the few for the many, for the obedient subjects who had to be “conditioned” to their role as patient bystanders. The conviction that society is good enough as it is and rests quite naturally on the principle of “the two nations,” the wealthy and the poor’ STEDELIJKE VERNIEUWINGEN ROME_Monumentale synthese Raamwerk van avenues en monumentale gebouwen ‘The Baroque reduced city planning to the layout of streets and squares and the erection of prominent buildings. Scant of any consideration was given to a systematic renewal of residential quarters or to other basic requirements of daily life … As if a magic spell had been cast over the minds of those responsible the rebuilding of Rome, the creation of a grand system of avenues was regarded as the only panacea for all the ills of the physical and social organization of the city.’ STEDELIJKE VERNIEUWINGEN ROME_Monumentale synthese Raamwerk van avenues en monumentale gebouwen De aswerking wordt tevens aangewend als bindmiddel voor het structureren van grote stedelijke ruimten. Door _ opgelegde regels aan randbebouwing, _ perspectivische accentuering van de hoofdgebouw, dikwijls nog versterkt door de de ontdubbeling van de primaire as dmv twee symmetrische straalsgewijze boulevards die, samen met de centrale hoofdas, op een voorplein voor het hoofdgebouw uitkomen  hoofdstructuur wordt volledig begrijpbaar vanuit een centraal synthetisch moment dat de hele stadsstructuur samenbindt onder de symbolische heerschappij van de centrale macht. _samenbrengen van opeenvolgende  STEDELIJKE VERNIEUWINGEN ROME_Monumentale synthese Raamwerk van avenues en monumentale gebouwen _ opeenvolging van pausen _ veel inkomsten (oa toerisme avant-la- lettre) _ veel open ruimte (inkrimping tijdens ME) _ masterplan Rome, showing the city´s main street system related to the major churches. Sixtus V´s street plan for Rome.  STEDELIJKE VERNIEUWINGEN ROME_Monumentale synthese Synthetisch moment: Piazza del Popolo ‘An obelisk, erected in 1596, stands in the exact center of three radial streets. This street system dates back in essence…to anquity. The Baroque regulated, completed, and unified it, adding the architectural “trimmings”, the twin churches with the campanile at the central avenue and the oval-shaped outline of the Piazza. For those who entered Rome through the Porta del Popolo, it was a magnificent welcome, a coup de théâtre that foreshadowed the grand scale and pomposity of the buildings, streets, and squares of the Eternal city… Thus a powerful system of axes and Section of the an plan oforganic Rome in 1748articulation of large by Giovanni Battista Nolli. STEDELIJKE VERNIEUWINGEN ROME_Monumentale synthese Synthetisch moment: Piazza del Popolo ‘Unification through symmetry and concentration of radiating axes on a single point is the contribution of the Piazza del Popolo to city planning… But it also expressed the conviction that repitition, the doubling of the same effect, would increase the unity of the design and the power of persuasion to which every work of the Baroque exposed the beholder’ C. Rainaldi, Piazza del Popolo and Churches, plan 1661. Gepland – Organisch Verschil tussen barokke avenues en 19 de eeuwse  STEDELIJKE VERNIEUWINGEN ROME_Monumentale synthese Synthetisch moment: Piazza and Scala di Spagna _ Kerk verbinden met nieuw stadsgedeelte _ Aaneenrijgen van ruimten aan de hand van een systematische afwikkeling van een traject _ Diversiteit en beweging Section of the plan of Rome in 1748 by Giovanni Battista Nolli. STEDELIJKE VERNIEUWINGEN ROME_Monumentale synthese Synthetisch moment: Piazza and Scala di Spagna ‘The problem was the unification of previously unrelated individual parts. The solution was to create a regulated succession of contrasting and expanding space units focused on a prominent building or group of buildings. At the Piazza di Spagna the problem facing the architects was three- dimensional: unification in height, width, and depth in a narrow space.’ Rome, The Piazza and the three main streets.  STEDELIJKE VERNIEUWINGEN ROME_Monumentale synthese Synthetisch moment: Piazza and Scala di Spagna ‘The Scale di Spagna is a fireworks of refined calculations with all the thricks of theater architecture. It is a polysynthesis of contrasting horizontal lines of the private buildings and the vertical towers of the church and the obelisk; of the dynamic flow of the curves of the stairs and ramps; of preparation, suspension, and resolution of movement; of a closed composition focused on the façade of the church; of an absorbing motion in depth and height; of coalescence of forms, shades, and colors; and of a cunning use of illusion by placing the obelisk not in the center of the entrance of the Final design for church the Scala butby slightly di Spagna to the side, Francesco de Sanctis, 1723. Deelname Open – Gesloten Final design for the Scala di Spagna Italië: Rome (projecten en stadsplanning) Frankrijk: Tuileries (landschapsarchitectuur als stadsplanning) Frankrijk: Tuileries (landschapsarchitectuur als stadsplanning) ‘The result of Le Nôtre’s replanning are summarised by Edmund Bacon: the aim was ‘to transform the whole nature of the Tuileries garden design from static to dynamic, with the thrust of the axis generated within the garden extended outward by the Avenue des Tuileries, now the Champs Elysées. Not yet present was the Place de la Concorde…which connected the central Tuileries axis both with the area to the west and across the river Seine … the outward thrust of the movement system, generated from firm building masses, penetrates further and further into the countryside… a form of regional development unique in the history of city building’’. Morris, History of Urban Form. STEDELIJKE VERNIEUWINGEN PARIJS: TUINEN Open stad met monumentale parken en buitenwijken ‘Terwijl in Versailles de bouwwerkzaamheden nog in volle gang waren, werkten dezelfde ontwerpers reeds aan een nieuw kasteel voor de koning in Marly, en aan residenties voor enkele hofdignitarissen in Saint-Cloud, Chantilly, Sceaux, Meudon en Clagny. Parijs zelf ontwikkelde zich naar het voorbeeld van deze groots opgezette tuinen. De middeleeuwse kern van de stad veranderde door de uitvoering van enkele bouwkundige projecten slechts weinig, maar de ring van vestingswerken op de rechteroever werd veranderd in een gordel van brede lanen (de grands boulevards). Vanaf de oude stadspoorten werden met bomen omzoomde radiale wegen aangelegd, die de aders vormden van de nieuwe buitenwijken met hun vele parken en huizen voor de burgerij. Deze open stad met haar monumentale parken - vestingwerken waren niet nodig omdat het rijk aan de grenzen beschermd werd door een linie van bastions – was een heel nieuw verrassend fenomeen.’ ‘In 1670, with the destruction of the medieval walls of Paris and the filling of old moats, these sites were transformed into broad elevated promenades, planted with double rows of trees and accessible to carriages and pedestrians. These tree-lined ramparts eventually became a system of connected public promenades.’ Kostof, The city shaped (1991). Palais du Luxembourg, after Perelle. Gardens of the Palais Royal, designed by Blondel (1754). View of the Jardin des Plantes, after Perelle. ‘After this impressive Italian lead (Rome), however France appropriates the Baroque esthetic after 1650, and develops it into a rational system of urban design. It is there that the Grand Manner will enjoy an uninterrupted career all the way until the Second World War, as the Champs-Elysées sequence alone, from le Nôtre to Haussmann and to the 1931 competition for the stretch from Porte Maillot to La Défense, should make clear. The just completed Grand Arche at La Défense, echoing Arc de Triomphe 4km away on the same axis, brings the tradition nurtured by Louis XIV and the two Napoleons up to the present, to the era of the imperial presidency, of De Gaulle and Pompidou and Mitterand.’ Kostof, The city shaped (1991). STEDELIJKE VERNIEUWINGEN PARIJS: TUINEN Vaux-le-Vicomte ‘…behoefte aan ontwerpen waarbij het totaalbeeld op de voorgrond stond en waarvoor coördinatie nodig was tussen architectuur, beeldende kunst en ruimtelijke ordening … De inrichting van het Sint-Pietersplein in Rome … geen toeval dat terzelfder tijd in Frankrijk een project van soortgelijke omvang werd ondernomen, waarbij voor de eerste maal ook het landschap werd betrokken: het kasteel van Vaux-le- Vicomte … dat tussen 1656 en 1660 door Le Vau (architect,bouwmeester), Le Nôtre (tuinarchitect) en Le Brun (schilder) werd gebouwd.’ STEDELIJKE VERNIEUWINGEN PARIJS: TUINEN Vaux-le-Vicomte ‘Ook de renaissancetuinen hadden de symmetrie-assen van de gebouwen verlengd, maar zonder de voor architectonische ruimten gebruikelijke limiet (een paar honderd meter) te overschrijden en zonder ooit met de omgevende natuurlijke ruimte te wedijveren. In Vaux … zo groot dat het zich tot aan de horizon leek uit te strekken. Het kasteel breekt de lengteas af en vormt een scheiding tussen twee verschillende werelden: de voorhof waaraan de dienstvertrekken waren gelegen, en de tuin die gereserveerd was voor de adel. De sterk gemodelleerde tuingevel kan van veraf worden gezien en beheerst een complex landschap van terrassen, die naar beneden aflopen en daarna stijgend uitkomen op een met waterpartijen verfraaide achtergrond… symmetrie gaandeweg losgelaten … overgang… natuurlijke landschap’ Frankrijk: Versailles (landschapsarchitectuur) ‘Working with a relatively free surface area, gardeners were at liberty …to experiment with overall patterns of spatial order which architects and engineers, confronted with the built reality of old cities, could only project in the abstract. In France during the 17th century this coincidence was enhanced when suburban gardens pushed their formal patterns beyond their boundaries … At the same time, the transformation of the stiff architectural framework of bastions into landscaped promenades… further narrowed down the difference between the design of gardens and the modern layout of urban stretches…a rational order for structuring space came to be applied uniformly to the open and the build landscape’ Kostof, The city shaped. STEDELIJKE VERNIEUWINGEN PARIJS: TUINEN Versailles ‘Het onbebouwde landschap van Versailles bood echter alle mogelijkheden om dat wat het absolutisme aan uiterlijk vertoon verlangde, te realiseren. Hier kon men weiden, bomen, waterpartijen en beelden precies zo opstellen als men wilde, wat met de huizen in de stad en hun inwoners niet mogelijk was. Na 1682 werd de hele koninklijke hofhouding naar deze onbezielde omgeving overgebracht, de enige die passen voor haar was… In Versailles herhaalde Le Nôtre het experiment van Vaux, maar op een veel grotere schaal. Voor het paleis komen drie convergerende lanen samen waaromheen een complete stad ontstond, terwijl in het uitgestrekte bosrijke landschap aan de achterzijde dezelfde strenge symmetrie regeert die het hoofdgebouw kenmerkt. Een kruisvormig kanaal accentueert de hoofdassen van de compositie, wat nog versterkt wordt door de reflectie van de ondergaande zon op het water.’ General Plan of Versailles. Airview of Versailles: the Palace between gardens and town General plan of Versailles Versailles: engraving of gardens and palace Plan of Versailles in 1746 by Abbé Delagrive.