Enzymes-Structure and Classification PDF

ENZİMLER I Yapı ve Sınıflandırma 07.Aralık.2023 1 • Enzimler, kimyasal reaksiyonların hızını artıran ve katalizledikleri reaksiyon sırasında fiziksel değişim geçirmelerine rağmen reaksiyon tamamlandığında tekrar ilk haline dönen genellikle globüler protein yapıda aktif moleküllerdir. • Protein ya...

ENZİMLER I Yapı ve Sınıflandırma 07.Aralık.2023 1 • Enzimler, kimyasal reaksiyonların hızını artıran ve katalizledikleri reaksiyon sırasında fiziksel değişim geçirmelerine rağmen reaksiyon tamamlandığında tekrar ilk haline dönen genellikle globüler protein yapıda aktif moleküllerdir. • Protein yapıda olmayan bazı RNA molekülleri de enzim aktivitesi gösterirler [ribozimler=ribonükleaz, rRNA, snRNPs(small nuclear ribonucleoproteins), RNaseP vb.] • 23S rRNA molekülünün, yardımcı bir protein olmaksızın peptidil transferaz aktivitesine sahip olduğu gösterilmiştir. 2 Enzimlerle katalize edilen tepkimeye katılan kimyasal moleküllere substrat adı verilir 3 ENZİMLER • Reaksiyon sonunda yapısını korur • Yarı ömürleri kısadır. • Hücre içerisindeki kimyasal tepkimeleri hücrenin gereksinimlerine uygun bir şekilde katalizler. • Çok yüksek katalitik verimliliği bulunan enzimlerin katalizlediği tepkimeler katalizlenmeyen tepkimelere göre 109-1016 kat daha hızlı sonuçlanır. 4 ENZİM YAPISI: • Yapılarındaki amino asitlerin sıralanışı (primer yapı) ve buna bağlı olarak kazandığı üç boyutlu yapı, enzimlere boyut, şekil ve kimyasal davranış kazandırarak kataliz görevi yapmalarını sağlar. • Aktif bölgede en az 1 aa’in özel bir görevi vardır. Serin, Sistein ve Histidin aa’leri enzimlerin aktif bölgesinde bulunan aa’lerdendir. Aktif bölgede kofaktör ve koenzimler de yer alabilir. • Bazı enzimlerde «allosterik bölge» denilen bir bölge bulunur. • Bu bölgeye bağlanan küçük moleküller katalitik aktif bölgede konformasyonal değişiklikler yaparak enzimin aktivitesini değiştirirler. 5 • Bir enzim ile geçici olarak (nonkovalent bağ) ilişki kurabilen ve reaksiyon sırasında değişime uğrayan kofaktörler: kosubstrat • Örneğin bir reaksiyon, fosfat grubu katılmaksızın gerçekleşiyor ise, ATP burada kosubstrattır. • Kosubstrat değişime uğradıktan sonra enzimden ayrılır. • Bazı dehidrojenazların kosubstratı NAD’dir. 6 ENZİM YAPISI: Aktif Bölge • Enzim molekülünde bulunan aktif bölge, 2 alt bölümden oluşur (substrat bağlanma bölgesi ve katalitik bölge). A • B Aktif bölgenin substratı bağlaması ile oluşan enzim-substrat kompleksi (ES), önce enzim-ürün (EP) kompleksine, daha sonra ise serbest enzim (E) ve ürüne (P) dönüşür. 7 Substrat B Substrat A Enzim Enzim 8 ENZİM YAPISI: Aktif Bölge • Enzimin substrat tanımasını açıklayan 2 model: Anahtar-kilit (Fischer) modeli Uyum oluşturma (Koshland) modeli 9 Enzimlerin Spesifitesi-(Özgüllüğü) 1.Mutlak (substrat) spesifiklik: Bir enzimin, yalnızca spesifik bir substratın spesifik bir reaksiyonunu katalize etmesidir. 2.Grup spesifikliği: Bir enzimin, benzer fonksiyonel grupları içeren sınırlı sayıda substrat ile reaksiyona girmesi özelliğidir. (örn. Tripsin, Metil transferaz) Glisin His Tripsin Ala Glut Lizin Arjinin Glisin Tripsin 10 Enzimlerin Spesifitesi-(Özgüllüğü) 3.Bağ spesifikliği: Bir enzimin proteinlerin peptid bağı, karbonhidratların glikozidik bağı gibi belli bağ tipleri üzerine etkili olmasıdır. ( örn.1-4 alfa glukozidaz) 11 Enzimlerin Spesifitesi-(Özgüllüğü) 4. Stereospesifiklik: Bir enzimin yalnızca belirli optik izomerlere etkili olması özelliğidir (Amino grubu solda:L-Alanin; sağda: DAlanin) 12 Enzimlerin Spesifitesi-(Özgüllüğü) 5. Kofaktör spesifitesi: Bazı enzimler fonksiyon gösterebilmeleri için protein olmayan yapılara ihtiyaç duyarlar. 13 • Her ne kadar enzim katalizi yüksek özgüllük ile karakterize edilse de, enzimler tek bir aktif bölge kullanarak çeşitli substratları (çoklu substrat) ve/veya farklı reaksiyon türlerini (katalitik karışık) katalize edebilir. • Bu ilginç olgu, hem temel hem de uygulamalı öneme sahip olarak enzim katalizinde geniş bir alana yayılmıştır. 14 ENZİM YAPISI: Kofaktörler • Katalitik aktivite göstermesi için bazı enzimlerin protein yapıda olmaları yeterlidir . Bu grup enzimlerin aktivite için ek bir molekül grubuna ihtiyaçları yoktur. • Ancak birçok enzim aktivite gösterebilmek için kofaktör olarak bilinen ve protein yapıda olmayan moleküllere gereksinim duyar. • Kofaktör, metal iyonları (Zn+2, Fe+2 ,Ca+2, Mg +2 gibi) gibi inorganik moleküller olabileceği gibi; pek çoğu vitamin yapısında olan (özellikle B grubu vitaminler) koenzim olarak adlandırılan bir organik molekül de (NAD+, FAD, CoA gibi) olabilir. Apoenzim İnaktif + Kofaktör metal iyonu Koenzim Holoenzim Aktif 15 • Prostetik Grup: Enzime kovalent bağ ile bağlanan koenzim • Örneğin bazı dehidrojenazlarda koenzim olan olan FAD bir prostetik gruptur. 16 ENZİM YAPISI: Kofaktörler Koenzim (NAD, FAD, CoA, Vit B2 gibi organik moleküller) Non-kovalent bağ Kofaktör (non-protein) İnorganik kofaktörler (Ca+2, Mg+2) Apoenzim (protein) 17 ENZİM YAPISI: Kofaktörler Koenzim (NAD, FAD, CoA, Vit B2 gibi organik moleküller) Kofaktör (non-protein) Apoenzim (protein) İnorganik kofaktörler (Ca+2, Mg+2) PROSTETİK KISIM KOVALENT BAĞ 18 Coenzymes 19 Enzim Prostetik grup Sitokrom a hem A Sitokrom b hem B Sitokrom c hem C Sitokrom d hem D 20 ENZİM YAPISI: Kofaktörler • Enzimler ve inorganik kofaktörleri : Kofaktör Bulunduğu Enzim Fe+2 Katalaz, peroksidaz, sitokrom oksidaz Zn+2 Karbonik anhidraz, alkol dehidrogenaz, karboksipeptidaz A ve B Mg+2 Cu+2 Hekzokinaz, piruvat kinaz, glukoz 6-fosfataz Sitokrom oksidaz, dopamin β-hidroksilaz, lizil oksidaz, superoksid dismutaz Se Glutatyon peroksidaz Mo Ksantin oksidaz Ni+2 Üreaz K+ Piruvat kinaz Mn+2 Arginaz, ribonükleotit redüktaz 21 ENZİM YAPISI: Kofaktörler-koenzimler • Proteinlerin denatürasyonuna neden olan koşullardan koenzimler etkilenmezler ve birçok durumda tekrar tekrar kullanılırlar. • Ancak bazı durumlarda tepkime sırasında kimyasal değişime uğradıklarından, yeni tepkimeler ile tekrar eski durumlarına dönmeleri gerekir(Kosubstratlar). v NADH + H+ + 1,3-bisfosfogliserat Pi + gliseraldehit-3-fosfat + NAD+ → NADH + H+v+ Q → NAD+ + QH2 Elektron transport zinciri 22 ENZİM YAPISI: Kofaktörler-koenzimler Hidrojen transferinde rol alan enzimlerin koenzimleri NAD, NADP FAD, FMN Koenzim Q (Q) 23 ENZİM YAPISI: Kofaktörler-koenzimler • Hidrojen dışında diğer grupların transferinde görev alan koenzimler; Koenzim Katıldığı Reaksiyon Biotin Karboksilasyon Kobalamin (B12 vit.) Alkil gruplarının transferi CoA-SH Açil gruplarının transferi Lipoik asit Açil gruplarının transferi Piridoksal fosfat (B6 vit.) Amino gruplarının transferi Tetrahidrofolat Tek karbonlu grupların transferi Tiaminpirofosfat (B1 vit.) Aldehit gruplarının transferi 24 ENZİMLERİN SINIFLANDIRILMASI 1-Oksidoredüktazlar: Oksido-redüksiyon reaksiyonlarını elektron alarak veya vererek katalize eder. 2-Transferazlar: Fonksiyonel grubu (karbon, amino, fosfat grupları gibi) bir bileşikten diğerine transfer eder. 3-Hidrolazlar: Su ekleyerek bağların koparılmasını katalizler . 4-Liyazlar: C-C, C-S, C-N bağlarının parçalanmasını katalizler . 5-İzomerazlar: Molekül içi transfer ile optik veya geometrik izomerlerin birbirlerine dönüşümlerini katalizler . 6-Ligazlar: ATP’nin yıkılmasından sonra oluşan enerji ile iki molekülün birleşmesini katalize eder. 7- Translokazlar * Biyolojik membranların bir tarafından diğer tarafına moleküllerin taşınmasını sağlayan reaksiyonları katalizler. https://www.qmul.ac.uk/sbcs/iubmb/enzyme/ *2018 yılında 7. grup olarak tanımlandı 25 ENZİMLERİN ADLANDIRILMASI • -az eki: Bir substrat reaksiyonunu tanımlar laktaz / laktoz reaksiyonlarını katalizler lipaz/ lipitlerin katıldığı reaksiyonları katalize eder Enzimin fonksiyonunu tanımlar Oksidaz / oksidasyonu katalize eder Hidrolaz / hidrolizi katalize eder • -in eki: Sindirim enzimlerinde (tripsin, pepsin gibi) Plazmin(Plazmaya özgü bir enzim) 26 ENZİMLERİN ADLANDIRILMASI • Tam sistematik olmayan adlandırmanın yetersizliği nedeniyle International Union of Biochemistry (IUB), Enzim Komitesi (Enzyme Commission – EC) oluşturmuştur. • Enzimlerin hem reaksiyon özgüllüklerini hem de substrat özgüllüklerini dikkate alan bir sınıflandırma geliştirilmiştir. • Her enzim için sayısal kod 4 rakamdan oluşur ve her biri noktayla ayrılır; ve numaranın önüne EC kısaltması konur. EC 2.2.8.11 • İlk numara enzimin katalizlediği reaksiyon türünü belirler • Sonraki iki rakam enzimin ilintili olduğu alt sınıfları belirler • Son rakam ise; her enzim için özgün bir seri numarasıdır http://www.chem.qmul.ac.uk/iubmb/enzyme/ 27 ANA SINIF 1: OKSİDOREDÜKTAZLAR • Bu enzimler bir H atomu veya elektron transferini katalizler. • Kod numarasındaki ikinci basamak, indirgeyici (redüktan) eş değerin ( H , elektron veya oksijen atomu) tepkimedeki vericisini tanımlar. • Kod numarasındaki üçüncü basamak, indirgeyici eşdeğerin alıcısını tanımlar. 28 ANA SINIF 1: OKSİDOREDÜKTAZLAR İkinci Basamak H veya elektron vericisi Üçüncü Basamak H veya elektron alıcısı 1 Alkol (CH-OH) 1 NAD+ veya NADP+ 2 Aldehit veya keton 2 Fe3+ 3 -CH-CH- grubu 3 O2 4 Birincil amin (CH-NH2) 4 Disülfit 5 İkincil amin (CH-NH) 99 Diğer alıcılar 6 NADH veya NADPH alkol + NADP+ = aldehit + NADPH + H+ Alkol dehidrogenaz ( E.C.1.1.1.2) alkol:NADP+ oksidoredüktaz 29 ANA SINIF 1: OKSİDOREDÜKTAZLAR İkinci Basamak H veya elektron vericisi H veya elektron alıcısı Üçüncü Basamak 1 Alkol (CH-OH) 1 NAD+ veya NADP+ 2 Aldehit veya keton 2 Fe3+ 3 -CH.CH- grubu 3 O2 4 Birincil amin (CH-NH2) 4 Disülfit 5 İkincil amin (CH-NH) 99 Diğer alıcılar 6 NADH veya NADPH alkol + NADP+ = aldehit + NADPH + H+ Alkol dehidrogenaz ( E.C.1.1.1.2) alkol:NADP+ oksidoredüktaz 30 ANA SINIF 1: OKSİDOREDÜKTAZLAR İkinci Basamak H veya elektron vericisi H veya elektron alıcısı Üçüncü Basamak 1 Alkol (CH-OH) 1 NAD+ veya NADP+ 2 Aldehit veya keton 2 Fe3+ 3 -CH.CH- grubu 3 O2 4 Birincil amin (CH-NH2) 4 Disülfit 5 İkincil amin (CH-NH) 99 Diğer alıcılar 6 NADH veya NADPH alkol + NADP+ = aldehit + NADPH + H+ Alkol dehidrogenaz ( E.C.1.1.1.2) alkol:NADP+ oksidoredüktaz 31 ANA SINIF 1: OKSİDOREDÜKTAZLAR İkinci Basamak H veya elektron vericisi H veya elektron alıcısı Üçüncü Basamak 1 Alkol (CH-OH) 1 NAD+ veya NADP+ 2 Aldehit veya keton 2 Fe3+ 3 -CH.CH- grubu 3 O2 4 Birincil amin (CH-NH2) 4 Disülfit 5 İkincil amin (CH-NH) 99 Diğer alıcılar 6 NADH veya NADPH alkol + NADP+ = aldehit + NADPH + H+ Alkol dehidrogenaz ( E.C.1.1.1.2) alkol:NADP+ oksidoredüktaz 32 ANA SINIF 1: OKSİDOREDÜKTAZLAR • Aerobik hücrelerdeki elektron taşıma zincirinin(ETZ) enzimleri, protonların pompalanmasından sorumlu olan oksidoredüktazlardır, böylece ATP sentezinin sürdürülmesine izin veren iç mitokondriyal membran boyunca elektrokimyasal gradyan üretirler. 33 ANA SINIF 1: OKSİDOREDÜKTAZLAR • Piruvat Dehidrogenaz, Dallı zincirli aminoasit Dehidrogenaz ve Alfa KetoGlutarat Dehidrogenaz enzimleri ortak olarak, TPP, CoA, lipoik asit, NAD ve FAD kofaktörlerini kullanır. 34 ANA SINIF 1: OKSİDOREDÜKTAZLAR • Oksido redüktazlar EC.1 Dehidrogenazlar Oksidazlar Peroksidazlar Katalaz Oksijenazlar Hidroksilazlar 35 ANA SINIF 2: TRANSFERAZLAR • Bu gruptaki enzimler bir fonksiyonel grubu bir molekülden diğerine aktarmaktadırlar. • AX + B ↔ BX + A • • • • • EC 2.7.1.1 (Hekzokinaz) 2:Transferaz sınıfını 7:Fosfat grubu transfer ettiğini 1:fosfat transferinin alkol grubuna yapıldığını 1.bu enzimin alkol grubuna fosfat transferi sağlayan enzimler arasında ilk sırayı aldığını gösterir. EC 2.7.1.2 (Glukokinaz) Kinazlar, substratlarını fosfatlayan enzimlerdir. 36 ANA SINIF 2: TRANSFERAZLAR İkinci Basamak Transfer edilen grup 1 Tek karbonlu gruplar 2 Aldehit veya keton 3 Açil grubu 4 Glikozil grubu 5 Alkil ve aril gruplar 6 Nitrojen grubu 7 Fosfat grubu 8 Sülfür grubu 9 Selenyum içeren gruplar 10 Molibden veya tungsten içeren gruplar 37 ANA SINIF 2: TRANSFERAZLAR İkinci Basamak 6 2-okzoglutarat Transfer edilen grup Nitrojen grubu L-aspartat L-glutamat okzaloasetat Aspartate transaminaz L-aspartat:2-okzoglutarat aminotransferaz EC 2.6.1.1 38 ANA SINIF 2: TRANSFERAZLAR İkinci Basamak 7 Transfer edilen grup Fosfat grubu EC 2.7.1 Phosphotransferases with an alcohol group as acceptor ATP + D-hekzoz = Hekzokinaz (E.C. D-Hekzoz örn: D-Glukoz D-Fruktoz D-Mannoz Sorbitol ADP + D-hekzoz 6-fosfat 2.7.1.1 ) ATP:D-hekzoz 6-fosfotransferaz Glukokinaz (E.C. 2.7.1.2 ) 39 ANA SINIF 2: TRANSFERAZLAR Transferazlar E.C.2 Transaldolaz ve transketolaz Kinazlar Fosfomutazlar Açil, metil, glukozil ,fosforil transferazlar 40 ANA SINIF 3: HİDROLAZLAR • Bu enzimler, su katılması ile bağların parçalandığı hidroliz tepkimelerini katalizlemektedir. • A-X + H2O ↔ X-OH + HA 41 ANA SINIF 3: HİDROLAZLAR İkinci Basamak Hidrolizlenen Bağ 1 Ester 2 Glikozidik 3 Eter bağları 4 Peptid bağları ( peptidaz) 5 Peptid olmayan C-N bağı 6 Asidik anhidrat 7 C-C bağı 8 Halojen bağı 9 P-N bağları 10 S-N bağları 11 C-P bağları 12 S-S bağları 13 C-S bağları 42 ANA SINIF 3: HİDROLAZLAR İkinci Basamak 1 Hidrolizlenen Bağ Ester monoester + H2O <=> Alkol + Fosfat alkalen fosfataz (E.C. 3.1.3.1) Fosfat-monoester fosfohidrolaz 43 ANA SINIF 3: HİDROLAZLAR İkinci Basamak Hidrolizlenen Bağ 1 Ester 2 Glikozidik 3 Eter bağları 4 Peptid bağları ( peptidaz) 5 Peptid olmayan C-N bağı 6 Asidik anhidrat 7 C-C bağı 8 Halojen bağı 9 P-N bağları 10 S-N bağları 11 C-P bağları 12 S-S bağları 13 C-S bağları Hidrolaz alt sınıfları (EC. 3) Esterazlar(Lipaz) Glikozidazlar(Amilaz) Peptidazlar Fosfatazlar(ALP) Tiyolazlar Fosfolipazlar Amidazlar Deaminazlar Nükleazlar 44 ANA SINIF 4: LİYAZLAR • Hidrolizden başka mekanizmalarla (non-hidrolitik) C-C, C-S ve bazı C-N bağlarının parçalanması tepkimelerinde görev yapar. • Çift bağlara grup eklenmesi ya da bir grubun ayrılarak çift bağ oluşturulmasını katalizler. 45 ANA SINIF 4: LİYAZLAR İkinci Basamak Kırılan Bağ 1 C-C 2 C-O 3 C-N 4 C-S 5 C-X (halojen) 6 P-O 7 C-P 99 diğer 46 ANA SINIF 4: LİYAZLAR Pirüvat Asetaldehit Pirüvat dekarboksilaz EC 4.1.1.1 2-okzo-asid karboksi-liyaz 47 ANA SINIF 4: LİYAZLAR Liyazlar E.C.4. Dekarboksilazlar Aldolazlar Hidratazlar Dehidratazlar Sentazlar Liyazlar 48 ANA SINIF 5: İZOMERAZLAR • Optik veya geometrik izomerlerin rasemizasyonu tepkimelerini katalize eden enzim grubudur. İkinci Basamak Reaksiyon Tipi 1 Rasemizasyon veya epimerizasyon (simetrik C atomunda inversiyon) 2 Cis-trans izomerizasyon 3 İntramoleküler oksidoredüktaz 4 İntramoleküler transfer tepkimesi (mutaz) 5 İntramoleküler liyaz 6 Makromoleküler konformasyonu değiştiren izomerazlar 99 diğer 49 ANA SINIF 5: İZOMERAZLAR L-alanine = D-alanine Kiral karbon/asimetrik C Alanin rasemaz (E.C.5.1.1.1) 50 ANA SINIF 5: İZOMERAZLAR α-D-glukoz 1-fosfat = α-D-glukoz 6-fosfat Fosfoglukomutaz (E.C.5.4.2.2) α-D-glukoz 1,6-fosfomutaz İkinci Basamak 4 Reaksiyon Tipi İntramoleküler transfer tepkimesi (mutaz) 51 ANA SINIF 5: İZOMERAZLAR • İzomerazlar EC 5. Rasemazlar Epimerazlar İzomerazlar Mutazlar 52 ANA SINIF 6: LİGAZLAR • C ve O, S, N arasında yeni bağ oluşumunu katalize eden enzimlerdir. • İki substratın kovalan bağ ile bağlanmasını katalizler • Tepkimelerde gerekli enerji, yüksek enerjili bir fosfat bileşiğinin(ATP) hidrolizi ile sağlanır. • X + Y + ATP ↔ X-Y + ADP + Pi 53 ANA SINIF 6: LİGAZLAR İkinci Basamak Sentezlenen Bağ 1 C-O 2 C-S 3 C-N 4 C-C 5 Fosfoester bağı 6 N-Metal bağı 54 ANA SINIF 6: LİGAZLAR İkinci Basamak Sentezlenen Bağ 1 C-O 2 C-S 3 C-N 4 C-C ATP + L-aspartat + NH3 = ADP + fosfat + L-asparajin Asparagin sentetaz (E.C.6.3.1.4) L-aspartat:amonyum ligaz 55 ANA SINIF 6: LİGAZLAR Ligazlar E.C.6. Sentetazlar Karboksilazlar 56 ANA SINIF 7: TRANSLOKAZLAR 57 ANA SINIF 7: TRANSLOKAZLAR EC 7.1 Hidron (H+) translokasyonu EC 7.2 inorganik katyon translokasyonu EC 7.3 inorganik anyonlar ve şelatlarının translokasyonu EC 7.4 Aminoasit ve peptitlerin translokasyonu EC 7.5 Karbonhidratların ve türevlerinin translokasyonu EC 7.6 Diğer bileşiklerin translokasyonu 58 ANA SINIF 7: TRANSLOKAZLAR ATP + H2O + 4 H+[side 1] = ADP + phosphate + 4 H+[side 2] H+-transporting two-sector ATPase ATP Sentaz Kabul edilen isim Yaygın kullanılan isim ATP phosphohydrolase (H+-transporting) Sistematik isimlendirme EC 7.1.2.2 59 İZOENZİMLER • İzoenzimler, amino asit dizileri ayrı (farklı gen bölgelerinden köken alırlar) fakat aynı reaksiyonu katalizleyen enzimlerdir. • Bu enzimler kuarternal yapıdadır. • İzoenzimler farklı sayıda yüklü amino asitler taşıdıklarından elektroforez ile birbirlerinden ayrılabilirler. 60 İZOENZİMLER • İzoenzimlerin elektroforetik göç hızı, doku dağılımı, ısıya ve inhibitörlere yanıtı farklı ancak katalitik aktivitesi aynıdır. • İzoenzimlerin ayrılmasının ve belirlenmesinin tanısal değeri vardır. 61 PROENZİMLER • Bazı enzimler zimojen olarak adlandırılan inaktif öncül olarak sentezlenir ve belirli koşullarda aktif enzimi oluşturmak için bölünür (kısmi proteoliz). • Proenzimler; Gastrointestinal sistem enzimleri Pıhtılaşma faktörleri • Proproteinler; Proinsülin-insülin Prokollajen-kollajen 62 MAKROENZİMLER Makro enzimler, immunglobulinlerle kompleks yapmış enzim molekülleridir(MakroCK, MakroAmilaz vb.). Böbreklerden klirensleri yetersizdir. Parçalanmaları yavaştır. Normal enzim ölçüm teknikleri ile ölçülemez Normal enzimlerden daha ağırdırlar 63 KAYNAKLAR Hart H, Craine LE, Hart DJ, Hadad CM. Organik Kimya. Houghton Mifflin Company. 12. Baskı. Murray RK, Bender DA, Botham KM, Kennelly PJ, Rodwel VW, Weil PA. Harper’s Illustrated Biochemistry, LANGE. 28th edition. Burtis CA, Ashwood ER. Klinik Kimyada Temel İlkeler. Palme Yayıncılık. 2005. Koolman J, Röhm KH. Color Atlas of Biochemistry. Nobel Tıp Kitabevleri. 2003. Nelson DL, Cox MM. Lehninger, Biyokimyanın İlkeleri. Palme Yayıncılık. 2004. Champe PC, Harvey RA. Lippincott’s Illustrated reviews serisinden: Biyokimya. Nobel Tıp Kitapevleri. 1997. http://www.chem.qmul.ac.uk/iubmb/enzyme/ 64