§2. Табиғи қоректік тізбек

Экожүйелердің тіршілігіне қажетті энергия

• Өсімдіктердің тіршілік әрекеттері күн энергиясына негізделген, бірақ олар жерге түсетін күн энергиясының тек 1%-ға жуығын ғана пайдаланады.
• Жердің әр түрлі зоналарына түсетін жарық мөлшері әртүрлі болғандықтан, экожүйелерге сіңірілетін энергия мөлшері құбылмалы болады.

Экожүйелер және олардың құрылымы

• Биоценоз — белгілі бір аумақты мекендейтін әртүрлі түрлерден тұратын организмдер тобы.
• Биогеоценоз немесе экожүйе — биоценоздың қоршаған орта факторларымен тығыз байланысы нәтижесінде зат және энергия алмасуы жүретін тұрақты жүйе.
• Экожүйеге қылқанжапырақты және жалпақ жапырақты ормандар, көлдер, батпақтар және т.б. жатады.
• Экожүйе организмдері арасындағы байланыс даралардың қоректену типі және энергияны алу тәсілі арқылы анықталады.
• Барлық тірі организмдерді қоректік тәуелділікке қарай өсімдіктер, жануарлар, бактериялар және саңырауқұлақтар сияқты топтарға бөлуге болады.
• Трофикалық тізбек — бұл қоректік байланыстар.

Қоректік тізбек және организмдердің жіктелуі

• Қоректік тізбекте организмдер энергияны алу тәсіліне байланысты автотрофты және гетеротрофты болып бөлінеді.
• Автотрофтар — органикалық заттарды өздері түзетін организмдер (өсімдіктер).
• Гетеротрофтар — дайын органикалық заттарды энергия көзі ретінде пайдаланатын организмдер (жануарлар, саңырауқұлақтар, бактериялар).
• Қоректік тізбек — өзара байланысқан организмдердің қатары, онда алдыңғы организм кейінгі организмге қорек ретінде өтеді.

Қоректік деңгейлер және энергия ағыны

• Бірінші топқа жататын өсімдіктер фотосинтез арқылы күн энергиясын пайдаланып, органикалық заттар түзеді және оларды өндірушілер деп атайды.
• Өсімдіктер бірінші қоректік деңгейді құрайды, энергия мен заттар олардан басқа организмдерге өтеді.
• Фотосинтез кезінде жинақталған энергияның жартысы өсімдіктің тіршілігіне жұмсалады, ал қалған бөлігі қоректік тізбектегі келесі организмдерге өтеді.
• Екінші топ организмдері — тұтынушылар (жануарлар), оларға екінші қоректік деңгейдегі шөпқоректілер жатады.
• Шөпқоректі жануарлармен қоректенетін етқоректі жануарлар — жыртқыштар — үшінші деңгейлі тұтынушылар болып табылады.
• Бактериялар мен микроскопиялық саңырауқұлақтар жануарлар мен өсімдіктердің қалдықтарын ыдыратып, энергия алады және органикалық заттарды бейорганикалық қосылыстарға айналдырады.

Қоректік тізбектердің мысалдары және түрлері

• Құрлықта қоректік тізбек 3–5 буыннан тұруы мүмкін, мысалы: өсімдік – сарышұнақ – жылан – жыртқыш құс.
• Теңіздер мен мұхиттарда қоректік тізбек: балдырлар – қарапайымдар – балықтар – кальмарлар – жыртқыш балықтар – теңіз сүтқоректілері.
• Энергияны пайдаланудың екі негізгі жолы: өсімдіктермен шөпқоректі жануарлар қоректенеді және бактериялар мен саңырауқұлақтар өлі ұлпаларды пайдаланады.
• Жеу тізбегі (жайылымдық) және ыдырау тізбегі (детриттік) сияқты екі түрлі қоректік тізбек бар.
• Детрит — микроорганизмдер әрекеті нәтижесінде жартылай ыдыраған органикалық заттардың қалдық массасы.

Экожүйелердің тұрақтылығы және өзін-өзі реттеуі

• Экожүйеде жануарлар мен өсімдіктердің саны қалыпты жағдайда салыстырмалы түрде тұрақты болады.
• Шөпқоректі жануарлардың саны артқанда, жыртқыштардың да саны артады, бірақ жыртқыштар көбейіп, шөпқоректі жануарлардың санын азайтқан сайын, өздері де қауіпті жағдайға ұшырайды.
• Кез келген экожүйе тұрақты күйге ұмтылады, бұл оның өзін-өзі реттеу қасиетінің көрінісі.